|
O‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari
|
| bet | 184/222 | | Sana | 15.05.2024 | | Hajmi | 5,84 Mb. | | #236377 |
Bu sahifa navigatsiya:
- Qobiq
Linux operatsion tizimini piramida deb hisoblash mumkin (9.1- rasm). Piramida bazasida markaziy protsessor, xotira, disklar, monitor va klaviatura, shuningdek, boshqa qurilmalardan iborat. Uning vazifasi qurilmani boshqarish va barcha dasturlarni tizim chaqiriqlari interfeysi bilan ta’minlashdir. Ushbu tizim chaqiriqlari foydalanuvchi dasturlariga jarayonlar, fayllar va boshqa manbalarni yaratish va boshqarish imkonini beradi. Dasturlar argumentlarni registrlarga (yoki ba’zida stekka) joylashtirish va foydalanuvchi rejimidan yadro rejimiga o‘tish uchun, emulyatsiya qilingan uzilish buyrug‘ini bajarish orqali tizim chaqiriqlarini amalga oshiradilar. C tilida emulyatsiya qilingan uzilish buyrug‘ini yozish imkonsiz bo‘lgani uchun, bu tizim chaqirig‘ida bitta protseduraga ega bo‘lgan kutubxona tomonidan amalga oshiriladi.
Foydalanuvchi interfeysi
Kutubxona funksiyalari interfeysi
Tizim chaqiruvlari interfeysi
Foydalanuvchi rejimi
Yadro rejimi
Apparat ta’minoti (markaziy protsessor, xotira, disklar, terminallar va boshqalar)
9.1- rasm. Linux operatsion tizimi darajalari
Ushbu protseduralar assemblerda yozilgan, ammo ularni C tilidan chaqirish mumkin. Har bir bunday protsedura avval argumentlarni kerakli joyga qo‘yadi va keyin emulyatsiya qilingan uzilish buyrug‘ini bajaradi. Shunday qilib, o‘qish (read) tizim chaqirig‘iga kirish uchun C dasturlash tilida protsedura
kutubxonasidan read ni chaqirish kerak. POSIX standarti tizim chaqiriqlarining interfeysini emas, balki kutubxona funksiyalarining interfeysini belgilaydi. Boshqacha qilib aytganda, POSIX standarti kutubxona protseduralari uning talablariga javob beradigan tizim nimani ta’minlashi kerakligini, ularning parametrlari qanday bo‘lishi kerakligini, nima qilishi kerakligini va qanday natijalar qaytarilishini aniqlaydi. Standartda real tizim chaqiriqlari hatto esga olinmaydi.
Operatsiontizimvatizimchaqiriqlarikutubxonasigaqo‘shimcharavi
shda, Linuxningbarchaversiyalariko‘plabstandartdasturlarnitaqdimetadi, ularningba’zilariPOSIX 1003.2 standartidako‘rsatilgan, boshqalariesaLinuxtiziminingturlixilversiyalaridafarqqilishimumkin.
Ushbu dasturlarga buyruq protsessori (qobiq), kompilyatorlar, muharrirlar, matnlarni qayta ishlash dasturlari va fayllar bilan ishlash uchun yordamchi dasturlar kiradi. Aynan ushbu dasturlarni foydalanuvchi klaviaturadan ishga tushiradi. Shunday qilib, Linux operatsion tizimidagi uchta interfeys haqida gapirish mumkin: tizim chaqirig‘i interfeysi, kutubxona funksiyalari interfeysi va standart yordamchi dasturlar to‘plamidan tashkil topgan interfeys. Shaxsiy kompyuterlar uchun eng keng tarqalgan Linux distributivlarida ushbu klaviaturaga asoslangan foydalanuvchi interfeysi sichqonchaga yo‘naltirilgan grafikali foydalanuvchi interfeysi bilan almashtirildi, buning uchun tizimning o‘zida hech qanday o‘zgarishlar talab qilinmadi. Aynan shu moslashuvchanlik Linuxni shunchalik mashhur qildiki, unga asosiy texnologiyadagi ko‘plab o‘zgarishlardan omon qolishga imkon berdi. Linux tizimining grafik foydalanuvchi interfeysi o‘tgan asrning 1970yillarida UNIX uchun yaratilgan birinchi grafik foydalanuvchi interfeyslariga o‘xshaydi va Macintosh kompyuterlari va keyinchalik shaxsiy kompyuterlar uchun Windows tizimi tufayli mashhur bo‘ldi. Grafik foydalanuvchi interfeysi ish stoli muhitini yaratadi - bizga tanish bo‘lgan oynalar, belgilar, kataloglar, qurilmalar paneli va o‘tkazish imkoniyati. To‘liq ish stoli muhiti, oynalarning tartibi va tashqi ko‘rinishini, shuningdek, turli xil dasturlarni boshqaradigan va izchil grafik interfeysni yaratadigan ko‘p oynali ma’murni o‘z ichiga oladi. Linux uchun mashhur ish stollari GNOME (GNU Network Object Model Environment) va KDE (K Desktop Environment). Linux grafik foydalanuvchi interfeyslari odatda X11 (yoki oddiygina X) deb nomlanadigan X Windowing
System tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi. X-server klaviatura, sichqoncha va ekran kabi qurilmalarni boshqaruvchi asosiy komponent bo‘lib, kirish dasturini qayta yo‘naltirish yoki mijoz dasturidan natijani olish uchun javobgardir. Haqiqiy grafik foydalanuvchi interfeysi muhiti odatda past darajadagi kutubxonaning (xlib) tepasida qurilgan bo‘lib, unda X server bilan o‘zaro ishlash funksiyalari mavjud. Grafik interfeys X11-ning asosiy funksiyalarini kengaytiradi, oynalarning ko‘rinishini yaxshilaydi, tugmalar, menyular, belgilar va boshqalarni taqdim etadi. Grafik interfeysdan foydalangan holda Linux tizimlarida foydalanuvchi dasturni ishga tushirish yoki faylni ochish uchun sichqoncha tugmachasini bosishi, fayllarni bir joydan ikkinchi joyga ko‘chirish mumkin va hokazo. Bundan tashqari, foydalanuvchilar xterm terminal emulyatsiya dasturini ishga tushirishlari mumkin, bu ularni asosiy operatsion tizim buyruq satrining interfeysi bilan ta’minlaydi.
Qobiq
Linuxda grafik foydalanuvchi interfeysi mavjud bo‘lsada, aksariyat dasturchilar va ilg‘or foydalanuvchilar hali ham qobiq deb nomlangan buyruq satri interfeysini afzal ko‘rishadi. Ular ko‘pincha grafik foydalanuvchi interfeysidan qobiqli bir yoki bir nechta oynalarni ishga tushiradilar va ularda ishlaydilar. Qobiq buyruqlar satri interfeysi foydalanish uchun tezroq, ancha kuchli, kengaytirilishi oson va sichqonchani doimiy ravishda ishlatish zaruratini tug‘dirmaydi. U UNIX qobig‘iga asoslangan, Bourne qobig‘i deb nomlangan (Bourne Shell, Stiv Burne tomonidan yozilgan va keyin Bell Labs tomonidan yozilgan) va aslida Bourne Again SHell uchun qisqartma hisoblanadi. Boshqa ko‘plab qobiqlar (ksh, csh va boshqalar) ishlatiladi, ammo bash Linux tizimlarining ko‘pchiligida mavjud standart qobiqdir. Qobiq ishga tushirilganda, u ishga tushadi va keyin kiritish uchun so‘rovni (odatda foiz yoki dollar belgisi) ko‘rsatadi va foydalanuvchidan buyruq satriga kirishni kutadi. Foydalanuvchi buyruq satriga kirgandan so‘ng, qobiq undan birinchi so‘zni chiqarib tashlaydi, bu bo‘shliqli yoki yorliqli belgi bilan ajratilgan belgilar qatorini anglatadi. Qobiq ushbu so‘zni ishga tushiriladigan dasturning nomi deb taxmin qiladi, ushbu dasturni qidiradi va agar uni topsa, uni bajarish uchun ishga tushiradi. Bunday holda, qobiq ishga tushirilgan dastur muddati davomida to‘xtatiladi.
Dastur ishi tugashi bilan qobiq keyingi buyruqni o‘qishga harakat qiladi. Bu yerda ta’kidlash kerakki, qobiq - bu oddiy foydalanuvchi dasturidir. Unga kerak bo‘lgan narsa – bu klaviaturadan o‘qish va monitorga chiqarish, shuningdek, boshqa dasturlarni ishga tushirish. Buyruqlar argumentlar bo‘lishi mumkin, ular ishga tushiriladigan dasturga matn satrlari ko‘rinishida uzatiladi. Masalan, buyruq satri
cp src dest
cp dasturini ikkita argument bilan ishlaydi, src va dest. Ushbu dastur birinchi argumentni mavjud faylning nomi sifatida sharhlaydi. U ushbu fayldan nusxa oladi va ushbu nusxani dest deb ataydi. Hamma argumentlar ham fayl nomlari hisoblanmaydi. Satrda
head –20 file
birinchi argument - 20 head dasturga file faylining dastlabki 20 satrini chop etishni buyuradi (standart 10 qator o‘rniga). Buyruqlar ishlashini boshqarish yoki qo‘shimcha qiymatlarni ko‘rsatadigan argumentlar bayroqlar deb nomlanadi va kelishuvda chiziqcha (-) belgisi bilan ko‘rsatilgan. Noaniqliklarga yo‘l qo‘ymaslik uchun chiziqcha (-) talab qilinadi, chunki, head 20file buyrug‘i qonuniydir. U head dasturiga 20 nomli faylning dastlabki 10 satrini chop etishni va keyin ikkinchi file faylining dastlabki 10 satrini chop etishga ko‘rsatma beradi. Linux tizimining ko‘pgina buyruqlari bir nechta bayroq va argumentlarni qabul qilishi mumkin. Fayllar guruhini aniqlashni osonlashtirish uchun, qobiq sehrli belgilarni (magic charecters), ba’zida guruh (wild cards) deb ham ataladi. Masalan, “yulduzcha” belgisi, barcha bo‘lishi mumkin bo‘lgan matn satrlarini bildiradi, shuning uchun
ls*.c
satri ls dasturiga ismlari .c bilan tugaydigan barcha fayllarni ro‘yxatga olishni buyuradi. Agar x.c, y.c va z.c fayllari bo‘lsa, bu buyruqqa tengdir.
ls x.c y.c z.c
Boshqa har qanday bir belgini o‘rnini bosadigan guruh belgisi bu so‘rov belgisidir. Bunga qo‘shimcha ravishda, kvadrat qavs ichida siz dasturni tanlashi kerak bo‘lgan juda ko‘p belgilarni belgilashingiz mumkin. Masalan,
ls [ape]*
buyrug‘i "a", "p" yoki "e" harflari bilan boshlanadigan barcha fayllarni ko‘rsatadi. Qobiq kabi dastur undan o‘qish yoki xulosa qilish uchun terminalni (klaviatura va monitor) ochmasligi kerak. Buning
o‘rniga, ishga tushirilgan dasturlar avtomatik ravishda faylni o‘qish, bu standart kirish (standard input) qurilmasi deb nomlanadi, faylga yozish uchun – standart chiqarish (standard output) qurilmasi, va standart xatoliklar (standard error) haqida xabar berishda faylga yozish huquqiga ega bo‘ladi. Odatda, terminal ushbu uchta qurilmaning barchasiga mos keladi, ya’ni standart kirishdan o‘qish klaviaturadan amalga oshiriladi va standart chiqishga (yoki xatoliklar uchun chiqish uchun) yozish ekranga tushadi. Ko‘p Linux dasturlari standart kirish moslamasidan ma’lumotlarni o‘qiydi va standart chiqish moslamasiga yozadi. Masalan,
sort
buyrug‘i saralash dasturini ishga tushiradi, u terminaldan satrlarni o‘qiydi (foydalanuvchi fayl oxirini belgilash uchun Ctrl+D tugmalar birikmasini bosmaguncha) va keyin ularni alifbo tartibida tartiblaydi va natijani ekranda namoyish etadi. Standart kirish va chiqish yo‘naltirilishi mumkin, bu juda foydali xususiyatdir. Buning uchun mos ravishda "<" va ">" belgilaridan foydalaniladi. Ularni bir vaqtning o‘zida bitta buyruq satrida ishlatishga ruxsat beriladi. Masalan,
sort out
buyrug‘i sort dasturini in faylini kirish sifatida qabul qilishga va chiqishni out faylga yo‘naltirishga majbur qiladi. Standart xatoliklar xabari chiqishi yo‘naltirilmagani uchun, keyin barcha xatolik xabarlari ekranga tushadi. Standart kirish moslamasidan ma’lumotlarni o‘qiydigan dastur ushbu ma’lumotlarga ma’lum bir ishlov berishni amalga oshiradi va natijani filtr deb nomlangan standart chiqish oqimiga yozadi. Uchta alohida buyruqdan iborat quyidagi buyruq satrini ko‘rib chiqamiz:
sort temp; head –30 Birinchidan, sort dasturi ishga tushadi, u fayldan ma’lumotlarni oladi va natijani temp fayliga yozadi. U o‘z ishini tugatgandan so‘ng, qobiq head dasturni ishga tushiradi, unga temp faylidan standart terminal bo‘lgan standart chiqish moslamasiga dastlabki 30 qatorni chiqarishni buyuradi. Nihoyat, vaqtinchalik temp fayli o‘chiriladi. Shu bilan birga, u butunlay yo‘q qilinadi va endi qayta tiklanmaydi. Buyruqlar satrlari ko‘pincha ishlatiladi, bunda buyruqlar satridagi birinchi dastur ikkinchi dastur kirish sifatida foydalanadigan natijani
yaratadi. Oldingi misolda buning uchun vaqtinchalik temp fayli ishlatilgan. Ammo, Linux tizimi buning oson yo‘lini ta’minlaydi.
Linux universal ko‘p vazifali tizim hisoblanadi. Bitta foydalanuvchi bir vaqtning o‘zida bir nechta dasturlardan ularning har biri alohida jarayon sifatida foydalanishi mumkin.
|
| |
