42
2.
Oliy mulk
davlat mulkining dastlabki shaklidir. Davlatni tashkil etish ko`p
hollarda mulkni, masalan, yerni zo`rlik bilan tortib va bosib olishlar oqibati
bo`lgan. Oliy mulkning asosiy tavsiflari quyidagilardan iborat:
a) mulk va hokimiyatning bo`linmasligi;
b) xizmat uchun mukofot sifatida resursni hadya
qilish shaklida faoliyat
bilan almashish;
v) mehnat sharoitlarini ishlab chiqaruvchilarga biriktirish (xususiy egalik);
g) biriktirilgan resurslarni tasarruf etish uchun davlat monopoliyasi;
d) ishlab chiqaruvchining o`z faoliyati natijalariga mulkchiligi.
Davlat boshlig`i bunday mulkning «oliy mulkdoriga» aylangan va ularni o`z
fuqarolariga tarqatgan (hadya qilgan). Yerni egalikka olish
va undan foydalanish
sharti davlatga xizmat qilishdan iborat bo`lgan. Oliy hokimiyat ixtiyorida eng
muhim ta’sir etish vositasi – tortib olish (tasarruf etish) huquqi qoldirilgan.
Bu bir
vaqtning o`zida ikkita o`zaro bog`liq vazifani hal etish imkonini bergan: ishlab
chiqaruvchining ehtiyojlarini qondirish va ishlab chiqaruvchini o`zi
foydalanadigan resursni takror yetishtirishga majbur qilish.
Asta-sekin vaqt o`tishi bilan oliy mulkchilik instituti sharoitida,
davlat
monopoliyasi xo`jalik faoliyati mahsulotlari bilan almashuv rivojlanishiga
to`sqinlik qila boshlagan. Iqtisodiy ehtiyojlarning ta’siri
ostida mulkchilik instituti
o`zgara boshladi. Natijada turli ishlab chiqarish usullariga xos bo`lgan ikkita turli
institut shakllandi: tabaqali va ko`p pog`onali mulk.
3.
Tabaqali mulk
– oldingi davrda asosiy mehnat sharoiti bo`lgan
tabiiy
resurslarga tabaqali monopoliyalar shakllanishi bilan tavsiflanadi, dvoryanlarning
o`zlariga «biriktirilgan» mol-mulkni tasarruf etish huquqi borgan sayin kengayishi
bilan izohlanadi.
Tabaqali mulkchilikning asosiy xususiyatlari:
a) mulkdorlar sinfining paydo bo`lishi;
b) ishlab chiqarish vositalari cheklangan aylanmasining paydo bo`lishi;
v) hokimiyat huquqlariga nisbatan mulkiy
huquqlarning cheklangan
xususiyati;
g) ishlab chiqaruvchining o`z faoliyati natijalariga mulkchiligi;
d) mulkdan olinadigan daromadni qayta taqsimlash
yangi shaklining paydo
bo`lishi. Rivojlanishning Yevropa modeliga xos bo`lgan tabaqali mulkchilik
instituti davlat mulkchiligidan xususiy mulkchilikka o`tish bosqichi sifatida
ta’riflanadi.
4.
