O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar

O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar 
vazirligi 
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT 
TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI SAMARQAND FILIALI 
“KOMPYUTER INJINIRINGI” FAKULTETI 
“AXBOROT TEXNOLOGIYALARI” KAFEDRASI 
“Ma’lumotlar tuzilmasi va algoritmlar” fanidan 
AMALIY ISHNI BAJARISHGA 
MUSTAQIL ISH 1 

MAVZU: MA’LUMOTLAR IFODALASH BOSQICHLARI. MA’LUMOTLAR TOYIFALARI
Fan o‘qituvchisi: Ibrohimova Z.E 
Tayyorladi: ABSALIYEV Marufjon 
S a m a r q a n d _ 2023 

Asosiy tushuncha va ta’riflar 
Ma’lumotlar tuzilmasi - bu xotirada tashkil etiladigan elementlar yig‘indisi bo‘lib, ular ustida dastur 
yordamida amallar bajariladi. 
Ma’lumotlar tuzilmasi - bu bironta toifaga tegishli bo‘lgan va o‘zaro ma’lum munosabatga ega bo‘lgan 
elementlar to‘plamiga aytiladi. 
Ma’lumot - bironta qiymat yoki qiymatlar to‘plami hisoblanadi. Misol uchun bu bironta eksperiment 
natijalari, yoki talabalarning imtixon ballari bo‘lishi mumkin. 
Ma’lumotlar tuzilmasi elementi - bu qiymatlar to‘plamining bir bo‘lagi hisoblanadi. Tuzilma elementi - 
qiymatlar jamlanmasi bo‘lib, misol uchun
talabalarning ismi, sharifi, yoshi har bir fandan olgan baxosi va x.k. larni keltirish mumkin. Elementlar 2 
ga bo‘linishi mumkin: 
-Element sifatida ma’lumotlar guruhi olib qaraladi. Bunda elementlar yana qism bo‘laklarga bo‘linishi 
mumkin. Masalan, ota-onalar maydoni talabalarning ota va onalari xaqida ma’lumot saqlaydigan alohida 
maydonlardan tashkil topadi. 
-Elementar, ya’ni bo‘linmas, bunda element qism bo‘laklarga ajratilmaydi. 
Obyekt - bu xususiyatlar va attributlariga ega bo‘lgan va bu xususiyatlarga qiymat qabul qilishi mumkin 
bo‘lgan tuzilma hisoblanadi. Masalan, talaba bu obyekt deb qaralishi mumkin tuzilma. 
Maydon - bu obyektlarning attributlari yoki xususiyatlarini ifodalovchi tushuncha bo‘lib, sonli yoki son 
bo‘lmagan qiymatlarni o‘zlashtirishi mumkin. 
Yozuv - bu bironta obyektga tegishli turli toifadagi maydonlar to‘plamidir. 
Fayl - bu bir-biriga bog‘liq bo‘lgan yozuvlar to‘plamidir. Masalan, barcha talabalar xaqidagi yozuvlarni o‘z 
ichiga olishi mumkin, 
Kalit - bu yozuvdagi maydon bo‘lib, aynan shu yozuvni boshqa yozuvlardan ajratib turishga xizmat qiladi, 
uning qiymati boshqa yozuvlarda takrorlanmas hisoblanadi. Ba’zida bittadan ko‘p maydonlar qiymatlari 
elementlararo betakror bo‘lishi mumkin va bunga karrali kalit deyiladi. Ko‘pincha asosiy kalit 
hisoblanadigan bitta maydon ma’lumoti ishlatiladi va u boshlang‘ich kalit deyiladi, qolganlari esa 
alternativ kalit deyiladi. Ba’zida esa yozuvlaning yagona qiymatlatli kalit maydonni yo‘qligi sababli kalit 
sifatida bir nechta maydonlar olinadi va ularga tarkibli kalit deyiladi. Eng yomon holatda, ba’zan shunaqa 
bo‘lishi mumkinki, bironta maydon kalit bo‘la olmasa, har bit elementga qo‘shimcha, qiymati yagona 
bo‘lgan kalit maydon kiritiladi. 
Ma’lumotlar toifasi - qandaydir qiymatlar yig‘indisi bo‘lib, ular ustida ma’lum amallar o‘rinli bo‘ladi. 
Ma’lumotlar toifalari dasturda oldindan aniqlangan yoki foydalanuvchi tomonidan aniqlangan bo‘lishi 
mumkin va quyidagi aspektlarni nazarda tutadi. 
2. Ma’lumotlarni tasvirlash bosqichlari 
Odatda, ma’lumotlarni tasniflash quyidagi ko‘rinishdagi bosqichlarga ajratiladi: 
1) 
abstrakt (matematik) bosqich; 
2) 
mantiqiy bosqich; 
3) 
fizik (jismoniy) bosqich. 
Ma’lumki, ixtiyoriy obyekt, xodisa yoki biror bir jarayon tadqiq qilinayotganda uning modeli qurib 
olinadi. Model turlicha bo‘lishi mumkin, masalan, matematik model, fizik model va boshqa modellar. 
Obyekt, xodisa yoki biror bir jarayonni matematik model qurildi degani o‘sha qaralayotgan tizimni 
ma’lum bir matematik qonuniyatlar orqali, ya’ni matematik formulalar orqali ifodalanishidir. 
Mantiqiy bosqichda ma’lumotlar tuzilmasini biror bir dasturlash tilida ifodalanishi tushuniladi. 
Fizik(jismoniy) bosqichda esa in formats'on obyektni mantiqiy tavsiflanishiga mos ravishda Kompyuter 
xotirasida akslantirilish tushiniladi. Kompyuter xotirasi chekli bo‘lganligi sababli, xotirani taqsimlash va 
uni boshqari muammosi yuzaga keladi. 
Yuqoridan ko‘rinib turibdiki, mantiqiy bosqich bilan fizik bosqichlar bir biridan farq qiladi. Shu sababli, 
hisoblash tizimlarida mantiqiy bosqichni fizik bosqichga va aksincha, fizik bosqichni mantiqiy bosqichga 
akslantirish muamosi vujudga keladi. 
1-rasm. MMT ustida amallar 

Bu yerda MMT - mantiqiy ma’lumotlar tuzilmasi; FMT - fizik ma’lumotlar tuzilmasi; 
Abstrakt bosqichda ihtiyoriy tuzilmani  juftlik korinishda ifodalash mumkin, bu erda D - 
elementlarning chekli to‘plami bo‘lib, ular, ya’ni elementlar ma’lumotlar turlari yoki ma’lumotlar 
tuzilmasi bo‘lishi mumkin, R 
- 
esa munosabatlar to‘plami bo‘lib, mazkur munosabatlar hususiyatlari abstrakt bosqichda 
ma’lumotlar tuzilmalarini turlarini aniqlaydi. 
3. Ma’lumotlar tuzilmasini klassifikatsiya qilish 
Ma’lumotlar tuzilmasini asosiy ko‘rinishlari (turlari): 
1) 
To‘plam - munosabat to‘plami bo‘sh R=0 bo‘lgan elementlar majmuasi. 
2) 
Ketma-ketlik - shunday abstrakt tuzilmaki, bunda R to‘plam faqatgina bitta chiziqli 
munosabatdan iborat (ya’ni, birinchi va ohirgi elementdan tashqari har bir element uchun o‘zidan oldin 
va keyin keladigan element mavjud. 
3) 
Matritsa - shunday tuzilmaki, bunda R munosabatlar to‘plami ikkita chiziqli munosabatdan 
tashkil topgan bo‘ladi. 
4) 
Daraxt - bunda R to‘plam iyerarxik tartibdagi bitta munosabatdan tashkil topgan bo‘ladi.
5) 
Graf - bunda R munosabatlar to‘plami faqatgina bitta binar tartibli munosabatdan tashkil topgan 
bo‘ladi. 
6) 
Gipergraf - bu shunday ma’lumotlar tuzilmasiki, bunda R to‘plam ikki yoki undan ortiq turli 
tartibdagi munosabatlardan tashkil topgan bo‘ladi. Foydalanuvchi dasturida va kompyuter hotirasida MT 
klassifikatsiya qilish 
2-rasm. MT klassifikatsiyasi 
MT klassifikatsiya qilishda asosiy belgi bu ma’lumotlar tuzilmasini dastur ishlashi mobaynida o‘zgarishi 
hisoblanadi. Masalan, agar dastur bajarilishi mobaynida elementlar soni va/yoki ular orasidagi 
munosabatlar o‘zgarsa, u holda bunday MT dinamik ma’lumotlar tuzilmasi, aks holda statik ma’lumotlar 
tuzilmasi deyiladi. 
Ma’lumotlar tuzilmasiga misollar:
Ma’lumki, matematikada o‘zgaruvchilarni, ularning ba’zi bir kerakli tavsiflariga mos ravishda 
klassifikatsiya qilish qabul qilingan. O‘zgaruvchilarga misol sifatida quyidagilarni keltirib o‘tish mumkin: 
haqiqiy o‘zgaruvchilar, kompleks o‘zgaruvchilar, mantiqiy o‘zgaruvchilar, bundan tashqari ba’zi bir 
qiymatlarni qabul qiluvchi o‘zgaruvchilar va boshqalar. Ma’lumotlarni qayta ishlashda ularni 
klassifikatsiya qilish ham katta ahamiyatga ega. Bu yerda ham klassifikatsiya qilinayotganda har bir 
konstanta, o‘zgaruvchi, ifoda yoki funksiya biror bir toifarga tegishli bo‘ladi degan tamoyilga asoslanadi. 

MA’LUMOTLAR IFODALASH BOSQICHLARI. MA’LUMOTLAR TOYIFALARI