O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi termiz muhandislik-texnologiya instituti energetika va Konchilik ishi fakulteti guruh talabasi ning Soha iqtisodiyoti va menejmenti Fanidan tayorlagan Mustaqil ishi Topshirdi: Qabul

Download 0,55 Mb.
Sana	21.05.2024
Hajmi	0,55 Mb.
	#247769

Bog'liq
Mirzayev.B..docx2

Soha iqtisodiyoti va menejmenti Fanidan tayorlagan Mustaqil ishi Topshirdi: ----------------- Qabul qildi: Hakimov.F

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI

TERMIZ MUHANDISLIK-TEXNOLOGIYA INSTITUTI
Energetika va Konchilik ishi fakulteti

------------------------- guruh talabasi
-----------------------------ning
Soha iqtisodiyoti va menejmenti
Fanidan tayorlagan
Mustaqil ishi

Topshirdi: -----------------
Qabul qildi: Hakimov.F

Mavzu:Sanoat tarmoqlari korxonalarining aylanma fondlari.

Sanoat korxonalarini ustuvor darajada rivojlanishida aylanma mablag‘lardan oqilona foydalanish va sama
radorligini oshirish borasida nazariy yondashuvlar olib borilgan hamda bu borada ilmiy tadqiqotlar ko‘plab xorij
lik olimlar tomonidan amalga oshirilgan. Sanoat korxonalarida aylanma mablag‘lardan foydalanishning nazariy
va uslubiy jihatlarini tadqiq qilishda mamlakatimiz va MDH olimlarining soha rivojiga qo‘shgan nazariy va amaliy
tadqiqotlarini ko‘rib o‘tish maqsadga muvoqdir.
Sanoat korxonalarini ustuvor darajada rivojlanishida aylanma mablag‘lardan oqilona foydalanish va sama
radorligini oshirish borasida nazariy yondashuvlar olib borilgan hamda bu borada ilmiy tadqiqotlar ko‘plab xorij
lik olimlar tomonidan amalga oshirilgan. Sanoat korxonalarida aylanma mablag‘lardan foydalanishning nazariy
va uslubiy jihatlarini tadqiq qilishda mamlakatimiz va MDH olimlarining soha rivojiga qo‘shgan nazariy va amaliy
tadqiqotlarini ko‘rib o‘tish maqsadga muvoqdir.
Har qanday korxonaning moliyaviy holati korxona hisobida va aylanma mablag‘larining hajmiga qarab
baholanadi. Shu jihatdan dastlab ishlab chiqarish korxonasi ishlab chiqarishni tashkil etish maqsadida pul mab
lag‘larini jalb qiladi, buning natijasida mahsulot ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yiladi hamda tayyor mahsulotni sotish
natijasida saragan pul mablag‘lari ortig‘i bilan qaytish jarayoni ro‘y beradi.
Korxonada aylanma mablag‘larning shakllanishi va korxonaning moliyaviy barqarorlikni ta’minlash
borasida o‘z nazariy qarashlari bilan hissa qo‘shgan iqtisodchi olimlardan M.Q.Pardayev va B.I.Isroilovlar ham
korxonaning moliyaviy barqarorligini ta’minlashda o‘z mablag‘larini shakllantirish hamda moliyaviy barqarorlik
ko‘rsatkichlarini guruhlarga ajratgan holda ifodalagan. Ya’ni, korxonaning moliyaviy barqarorlik darajasini: o‘z
mablag‘lar (xususiy kapital) bilan bog‘liqligi; chetdan jalb etilgan mablag‘lar (kapital) bilan bog‘liqliigi; harakat
dagi mablag‘lar bilan bog‘liqligi; asosiy vositalar bilan bog‘liqligi; aylanma mablag‘lar bilan bog‘liq ko‘rsatkichlar
bilan ifodalagan

Har qanday korxonaning moliyaviy holati korxona hisobida va aylanma mablag‘larining hajmiga qarab

baholanadi. Shu jihatdan dastlab ishlab chiqarish korxonasi ishlab chiqarishni tashkil etish maqsadida pul mab
lag‘larini jalb qiladi, buning natijasida mahsulot ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yiladi hamda tayyor mahsulotni sotish
natijasida saragan pul mablag‘lari ortig‘i bilan qaytish jarayoni ro‘y beradi.
Korxonada aylanma mablag‘larning shakllanishi va korxonaning moliyaviy barqarorlikni ta’minlash
borasida o‘z nazariy qarashlari bilan hissa qo‘shgan iqtisodchi olimlardan M.Q.Pardayev va B.I.Isroilovlar ham
korxonaning moliyaviy barqarorligin
Har qanday korxonaning moliyaviy holati korxona hisobida va aylanma mablag‘larining hajmiga qarab baholanadi. Shu jihatdan dastlab ishlab chiqarish korxonasi ishlab chiqarishni tashkil etish maqsadida pul mablag‘larini jalb qiladi, buning natijasida mahsulot ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yiladi hamda tayyor mahsulotni sotish natijasida saragan pul mablag‘lari ortig‘i bilan qaytish jarayoni ro‘y beradi. Korxonada aylanma mablag‘larning shakllanishi va korxonaning moliyaviy barqarorlikni ta’minlash borasida o‘z nazariy qarashlari bilan hissa qo‘shgan iqtisodchi olimlardan M.Q.Pardayev va B.I.Isroilovlar ham korxonaning moliyaviy barqarorligini ta’minlashda o‘z mablag‘larini shakllantirish hamda moliyaviy barqarorlik ko‘rsatkichlarini guruhlarga ajratgan holda ifodalagan. Ya’ni, korxonaning moliyaviy barqarorlik darajasini: o‘z mablag‘lar (xususiy kapital) bilan bog‘liqligi; chetdan jalb etilgan mablag‘lar (kapital) bilan bog‘liqliigi; harakatdagi mablag‘lar bilan bog‘liqligi; asosiy vositalar bilan bog‘liqligi; aylanma mablag‘lar bilan bog‘liq ko‘rsatkichlar bilan ifodalagan.

Korxonada pul mablag‘larini jalb qilish hisobiga shakllanadigan aylanma mablag‘lar tarkibi asosan, me’yor
lashgan va me’yorlashmaydigan aylanma mablag‘lardan tarkib topadi. Korxonada aylanma mablag‘larning
me’yorlashgan tarkibini tashkil etuvchi omillar bevosita o‘z ichiga quyidagilarni qamrab oladi, ya’ni: korxonada
mavjud ishlab chiqarish zaxiralari, korxonada ishlab chiqarilgan tayyor mahsulotlar, qisqa muddatli moliyaviy
quyilmalar hisobiga shakllanadi. Korxonada aylanma mablag‘larning me’yorlashmaydigan tarkibi esa pul mab
lag‘lari (kassada mavjud naqd pul mablag‘lari, bank hisobraqamdagi pul mablag‘lari, hisobkitob operatsiyalari
jarayonida shakllanadigan pul mablag‘lari va boshqalar) hamda debitor qarz mablag‘lari hisobiga shakllanadi
(1rasmga qarang).
MDH olimlari tomonidan bevosita aylanma mablag‘larning shakllanishi borasida o‘z tadqiqotlarini olib
borgan T.K.Rutkauskas tomonidan aylanma mablag‘lar – bu aylanma fondlarning qiymat ko‘rinishidagi yig‘indisi
bo‘lib, korxona omborlarida va ishlab chiqarishda tovarmoddiy zaxiralarni yaratish, yetkazib beruvchilar bilan
hisobkitob qilish, budjet, ish haqini to‘lash va hokazolar uchun zarur bo‘lgan mablag‘lardan tashkil topishidir.
Barcha aylanma mablag‘lar rmaning joriy aktivlari deb ta’kidlab o‘tgan ^[8].
T.K.Rutkauskas tomonidan aylanma mablag‘lar borasida bildirilgan krlarni to‘ldirgan holda aytish joizki,
aylanma mablag‘larning ishlab chiqarishga yo‘naltirish natijasida hosil bo‘lgan tayyor mahsulotlarni korxona
omboriga yoki tovarmoddiy zaxiralarni jamg‘arishga emas balki uni tezroq sotishga harakat qilgan korxonagina
bozorda o‘z mavqeini saqlab qoladi. Shuningdek, har qanday korxona bevosita aylanma mablag‘larini to‘g‘ri va
samarali sarashga erishishi maqsadga muvoqdir.
Korxonada pul mablag‘larini jalb qilish hisobiga shakllanadigan aylanma mablag‘lar tarkibi asosan, me’yor
lashgan va me’yorlashmaydigan aylanma mablag‘lardan tarkib topadi. Korxonada aylanma mablag‘larning
me’yorlashgan tarkibini tashkil etuvchi omillar bevosita o‘z ichiga quyidagilarni qamrab oladi, ya’ni: korxonada
mavjud ishlab chiqarish zaxiralari, korxonada ishlab chiqarilgan tayyor mahsulotlar, qisqa muddatli moliyaviy
quyilmalar hisobiga shakllanadi. Korxonada aylanma mablag‘larning me’yorlashmaydigan tarkibi esa pul mab
lag‘lari (kassada mavjud naqd pul mablag‘lari, bank hisobraqamdagi pul mablag‘lari, hisobkitob operatsiyalari
jarayonida shakllanadigan pul mablag‘lari va boshqalar) hamda debitor qarz mablag‘lari hisobiga shakllanadi
MDH olimlari tomonidan bevosita aylanma mablag‘larning shakllanishi borasida o‘z tadqiqotlarini olib
borgan T.K.Rutkauskas tomonidan aylanma mablag‘lar – bu aylanma fondlarning qiymat ko‘rinishidagi yig‘indisi
bo‘lib, korxona omborlarida va ishlab chiqarishda tovarmoddiy zaxiralarni yaratish, yetkazib beruvchilar bilan
hisobkitob qilish, budjet, ish haqini to‘lash va hokazolar uchun zarur bo‘lgan mablag‘lardan tashkil topishidir.
Barcha aylanma mablag‘lar rmaning joriy aktivlari deb ta’kidlab o‘tgan
T.K.Rutkauskas tomonidan aylanma mablag‘lar borasida bildirilgan krlarni to‘ldirgan holda aytish joizki,
aylanma mablag‘larning ishlab chiqarishga yo‘naltirish natijasida hosil bo‘lgan tayyor mahsulotlarni korxona
omboriga yoki tovarmoddiy zaxiralarni jamg‘arishga emas balki uni tezroq sotishga harakat qilgan korxonagina
bozorda o‘z mavqeini saqlab qoladi. Shuningdek, har qanday korxona bevosita aylanma mablag‘larini to‘g‘ri va samarali sarfashga erishishi maqsadga muvofqdir.

Iqtisodiy maqsadlariga ko‘ra, asosiy fondlar ishlab chiqarish va noishlab chiqarish fondlariga taqsimlanadi. Asosiy ishlab chiqarish fondlariga quyidagilar kiradi: • ishlab chiqarish binolari (sexlaming ishlab chiqarish korpuslari, depolar, garajlar, omborxonalar, ishlab chiqarish xonalari va laboratoriyalar); • inshootlar (nasos stansiyalar, tunnellar, ko‘priklar va h.k.); • har xil energiya, suyuq va gazsimon moddalar uzatadigan uzatuvchi uskunalar; • mashinalar va asbob-uskunalar (energiyani, suyuq va gazsimon moddalami ishlash va almashtirishga mo‘ljallangan kuch mashinalari, generatorlar va gazogeneratorlar, elektrogeneratorlar, bug’ qozonlari, havo kompressorlari); • ishchi mashinalar va uskunalar (dastgohlar, presslar, konveyerlar va boshqa turli yordamchi asbob-uskunalar); • o‘lchov va tartibga soluvchi asboblar (laboratoriya asboblari, hisoblash mashinalari, kompyuterlar); • transport vositalari; • foydalanish muddati bir yildan kam bo‘lmagan va qonunchilikda belgilab qo‘yilgan qiymatlardagi asbob va ishlab chiqarish inventarlari. Asosiy ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarishda band bo‘lgan barcha mutaxassis va xodimlar soni bilan birgalikda korxonaning ishlab chiqarish apparati deb ataladi. Asosiy ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarish jarayonida bajaradigan vazifasiga qarab aktiv va passiv fondlarga bo‘linadi.Faol ishlab chiqarish fondlari mehnat bo’yumlarining tayyor mahsulotga aylanishida bevosita qatnashadi. Quvvat mashinalari va uskunalar, generatorlar, transformatorlar, ishchi mashina va uskunalar, tartibga soluvchi asboblar, texnologik liniyalar, mehnat qurollari. Sust fondlar ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etmaydi, lekin ishlаb chiqarish samaradorligini oshirishda muhim vazifani bajaradi, mehnatkashlarning mehnat qilishlari uchun zarur shart-sharoitlar yaratib beradi (binolar, inshootlar, jihozlar va h.k.). Noishlab chiqarish asosiy fondlari korxona asosiy fondlarining ishlab chiqarishda bevosita ishtirok etmaydigan qismi bo‘lib, o‘z qiymatini tayyor mahsulotga o‘tkazmaydi. Bularga korxona balansida turuvchi turar joy, oshxona, profilaktoriy, klub, bolalar bog’chasi va yaslilar, sport-sog’lomlashtirish markazlari va h.k. kiradi. Ishlab chiqarish miqyosining osishi natijasida korxona shartnoma asosida o‘ziga kerakli asosiy fondlarni yollaydi va ular ijaraga olingan hisoblanadi. Ijaraga oluvchi va ijaraga beruvchi o‘rtasidagi mulk munosabatlari lizing deb ataladi. Korxona asosiy ishlab chiqarish fondlari aktiv qismi ulushi qanchalik yuqori bo‘lsa, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar miqdori shunchalik katta bo‘ladi. Mashina va uskunalarni ishlatish muddati qanchalik yuqori bo‘lsa, korxonaning ishlab chiqarish quvvati shunchalik past bo‘ladi. Mahsulotlar sifati pasayadi, bekor turib qolishlar va talafotlarko‘payadi. Xo‘jalik amaliyotida asosiy fondlar natural va qiymat ko‘rinishida hisobga olinadi. Natural baholash ishlab chiqarishni texnik jihatdan qayta qurollantirish va zamonaviylashtirish, asbob-uskunalarni ta’mirlash grafiklarini tuzish, ta’mirlash vositalariga bo‘lgan ehtiyojni aniqlash imkonini bersa, qiymat bo‘yicha baholash - asosiy fondlarni qayta ishlab chiqarish va rejalashtirish, ularning mavjud hajmini aniqlash, amortizatsiya hajmini belgilash, asosiy fondlar va ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasini tahlil qilish imkonini beradi. Asosiy fondlarni baholashning quyidagi usullari mavjud:
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori 2016 yil 22 dekabr, PQ2692-son Sanoat tarmoqlari korxonalarining jismoniy ishdan chiqqan va ma’naviy eskirgan mashina-uskunalarini jadalyangilash, shuningdek, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida Korxonalarda zamonaviy va jahon darajasida muvaffaqiyatli sinovdan o‘tgan texnologiyalarni ildam sur’atlar bilan o‘zlashtirish, mamlakatimiz korxonalari tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning raqobatdoshligini yanada oshirish, shu asosda sanoat tarmoqlarining barqaror rivojlanishini va eksport salohiyatining o‘sishini ta’minlash, shuningdek, energiya samaradorligi va energiya tejamkorligi standartlarining iqtisodiyotga faol tatbiq etilishini ta’minlash. 4.2. Asosiy fondlar amortizatsiyasi va emirilishi Asosiy fondlar jismoniy va ma’naviy jihatdan eskirishi mumkin. Jismoniy (moddiy) eskirish - asosiy fondlarning birlamchi xislatlarini ishlab chiqarishda qatnashishi natijasida yo‘qotishi va tabiiy eskirishida yuzaga keladi. Ma’naviy eskirish - asosiy fondlarning qadrsizlanishi yoki texnik jihatdan muddatidan avval ish qobiliyatini yo‘qotishidir. Ma’naviyeskirish 2 xilko‘rinishgaega: • asosiy fondlarularning ishlab chiqarish qiymatlari pasayishi natijasida qadrsizlanadi. • Asosiy fondlar fan-texnika taraqqiyoti ta’siri ostida yanada samaraliroq fondlarning paydo bo‘lishi natijasida qadrsizlanadi. Asosiy fondlarni qayta ishlab chiqarish, ya’ni jismoniy va ma’naviy jihatdan eskirgan asosiy fondlarning o‘rnini iqtisodiy to‘ldirish uchun korxona bu vositalar qiymatidan amortizatsion ajratmalarni ayirib tashlaydi hamda bu ajratmalar keyinchalik xarajatlar sifatida mahsulot tannarxiga kiritiladi.
Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishning ikki guruhi mavjud: Birinchi guruh – umumlashtiruvchi va qiymat ko‘rsatkichlari bo‘lib, ular asosiy fondlarning turli guruhlarini dinamika va statikada baholash, tahlilqilish, zaxiralarni aniqlash va bashorat qilish imkonini beradi. T = , Bunday ko‘rsatkichlarga fond sig’imi, fond qaytimi, fond rentabelligi va boshqalar kiradi. Ikkinchi guruh- xususiy va natural ko‘rsatkichlar bo‘lib, ko‘proq, asosiy ishlab chiqarish fondlarining faol qismi- ishchilar, mashina va asbobuskunalardan foydalanish bilan bog’liq. Ko‘rsatkichlarning bu guruhi tarkibiga quyidagilar kiradi: • asosiy ishlab chiqarish fondlari (mashina va asbob-uskunalar) dan ekstensiv foydalanish koeffitsienti, ulardan vaqt bo‘yicha foydalanish darajasi; • asosiy ishlab chiqarish fondlari (mashina va asbob-uskunalar) dan intensive foydalanish koeffitsienti, ulardan quvvat bo‘yicha foydalanish darajasi; • asosiy ishlab chiqarish fondlaridan integral foydalanish koeffitsienti, barcha ekstensiv va intensive omillardan birgalikda foydalanish. Ekstensiv koeffitsient – dastgohlarning bir davr ichida (oy, yil) haqiqiy ishlagan vaqtini rejalashtirilgan vaqtga nisbati bilan aniqlanadi.
Asosiy ishlab chiqarish fondlardan foydalanishni yaxshilash yo‘nalishlari Korxona asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishni yaxshilashning asosiy yo‘nalishlari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: • Smena davomida uskunalar bekor turib qolishini qisqartirish va uning oldiniolish; • uskunalarning smenalik koeffitsientini oshirish; • bekor turuvchi uskunalarni qisqartirish va tugatish; • ta’mirlash va profilaktika tadbirlarini o‘z vaqtida va sifatli ravishda amalgaoshirish; • uskunalarni ekspluatatsiya qiluvchi xodimlar malakasini oshirish; • ishlab chiqarishni tashkil etish va resurslar bilan ta’minlashni yaxshilash. Asosiy ishlab chiqarish fondlari hajmi va ulardan foydalanish darajasi korxonaning ishlab chiqarish quvvati kattaligini belgilaydi. Ishlab chiqarish quvvati ma’lum bir vaqt davomida ilg’or texnologiyalardan foydalanib, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil qilishning ilg’or sharoitlarida ishlab chiqarish mumkin bo‘lgan mahsulotlarning darajasidir. Ishlab chiqarish quvvati ishlab chiqarilayotgan mahsulot nomenklaturasi hamda xizmat ko‘rsatish doirasini hisobga olgan holda aniqlanadi. Ishlab chiqarish quvvati sifatli mahsulot ishlab chiqarish bo‘yicha salohiyat imkoniyatlarini ifodalaydi. Bozor sharoitida xo‘jalik faoliyatining subyekti u yoki bu mahsulotga bo‘lgan talabni qondirishga mo‘ljallangan. Iste’molchilar talabi, bozorni marketing izlanishlari orqali aniqlanadi va talabdan kelib chiqib, korxonaning to‘liq ishlab chiqarish quvvatini belgilaydi. Avvalo ishlab chiqarishning mavjud quvvatlari aniqlanadi, so‘ngra quvvatni oshiruvchi qo‘shimcha resurslar aniqlanadi. Talabning oshishi qo‘shimcha ishlab chiqarish quvvati kiritilishini talab qiladi. Iqtisodiy mustaqillik sharoitida iste’molchilar bilan o‘zaro munosabatlar ham o‘zgara boshlaydi: birinchi navbatda ishlab chiqarishni har tomonlama o‘zgartira olish, ikkinchidan tashqi o‘zgarishlarga o‘z vaqtida moslashish kerak bo‘ladi. Ishlab chiqarish quvvati bir qator omillarga bog’liq: • ishlab chiqarish dasturining mehnat sig’imiga; • xo‘jalik subyektiningishvaqtiga; • asbob-uskunalarning ishlash vaqtiga; • mahsulot ishlab chiqarilayotgan xom-ashyo va materiallar tarkibi va sifatiga; • ishlatilayotgan texnika va texnolgiyalarning darajasiga; • ishchilarning malakasiga.

Foydalanilgan adabiyotlar va axborot manbalari.

Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat‘iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz. T. 1. - Toshkent: O‘zbekiston, 2017.
Sh.Sh.Shodmonov.“Iqtisodiyot nazariyasi”. Darslik -T.: “Lesson Press”-nashriyoti, 2021. 768 bet.
N.N.Rasulova, Z.Q.Jumayeva Soha iqtisodiyoti va menejmenti. Oʻquv qoʻllanma. -Toshkent: 2020. - 220 b.
Mitrushova M.L., Taraxtieyva G.Q., Gulyamova N.X. Soha iqtisodiyoti va menejmenti. 0 ‘quv qoMlanma. -Т.: “Universitet”, 2021, 176 bet

ettirish muhim ahamiyat kasb etishi ta’kidlab o‘tilgan. Bugungi kunda iqtisodiyotning faol ishtirokchisi sifatida

faoliyat yuritayotgan xo‘jalik yurituvchi

Download 0,55 Mb.