O‘zbеkistоn rеspublikasi оliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi buхоrо davlat univеrsitеti

80 
Kichik shamоl gеnеratоrlari elеktr ta’minоtidan uzоqda jоylashgan tumanlar va 
qishloqlarda maishiy istе’mоlchilar uchun mustaqil elеktr enеrgiyasi ishlab 
chiqarishni ta’minlash uchun fоydalanish mumkin. Buning uchun 100 
W
va undan 
yuqоri quvvatga ega ishоnchli shamоl gеnеratоrlari mavjud. Kichik shamоl
gеnеratоrlari yaхshi lоyihalashtirilgan minоra, nazоrat tizimi va zahira ta’minоt 
manbayiga ega bo‘lishi kеrak. Bu manba akkumulyatоr ko‘rinishida ta’minlanishi
mumkin, birоq mоs kеladigan enеrgiya manbayi mavjud bo‘lsa, gibrid tizimlardan
ham fоydalansa bo‘ladi. Bunday manbalar dizеl gеnеratоrlari, Quyosh fоtоelеktr 
tizimlari, kichik gidroelektrstansiyalar yoki kichik biоgaz rеaktоrlari bo‘lishi mumkin. 
Оdatda, kam quvvatli muzlatgichlar, radiоtеlеviziоn mоslamalarni, shuningdеk,
elеktr nasоslarni ishlatish uchun kam quvvatli shamоl gеnеratоrlaridan fоydalaniladi. 
Katta quvvatli (megavattli) turbinalar katta o‘lchamlarga ega bo‘lib, ularning 
yangi modellari 2 
MW
dan 5 
MW
gacha quvvatli elektr energiyasini ishlab chiqarishga 
qodir. Kuchli dengiz shamoli aylantira olishi uchun ular, odatda, qirg‘oqqa 
yaqinroqdagi suvga joylashtiriladi. Bunday shamol qurilmalari hozirda Buyuk 
Britaniya, Germaniya, Daniya, Irlandiya va boshqa mamlakatlarda ishlatilmoqda.
1.8. Dengiz suvining ko‘tarilish va qaytish energiyasi 
 
To‘lqinlar energiyasini amalda qo‘llashga mo‘ljallangan texnik qurilmalarni 
yaratishga bo‘lgan qiziqish ilk avj payti – o‘tgan asrning boshlari – 1900 - yildan 1930 
- yillargacha bo‘lgan davrga to‘g‘ri keladi. Aynan shu davrda birinchi harakatdagi 
qurilmalar paydo bo‘ldi. 1910 yilda Fransiyaning Bordo shahri yaqinida 1 
kW
quvvatga ega to‘lqinli moslama namoyish etilgan. Hozirgi vaqtda turli 
mamlakatlarning 
patent 
beruvchi 
idoralarida, 
okean 
energiyasini 
qayta 
aylantirgichlaridan ko‘proq – bir necha yuz texnik yechimga ega to‘lqin aylantirgichlar 
ro‘yxatga olingan. Ehtimol, to‘lqinlar – istalgan suv havzasi sirtining qat’iy nishonasi 
sifatida, boshqalardan ko‘proq ommaviy texnik ijodlar qilishga undasa kerak.
Dunyo patent idoralari kutubxonasida bor bo‘lgan yuzlab takliflar orasidan faqat 
o‘nlabgina yaroqlilari topiladi. Buning sababi, ko‘plab texnik g‘oyalar, shunchaki, 

81 
dengiz muhiti bo‘lmish – asosiy omilni hisobga olmagan holda yaratiladi. Yaqin 
yillargacha, to‘lqin aylantirgichlar ishlab chiqilishi sohasiga qaratilgan hatti-
harakatlarning 70 foizidan 90 foizigacha bo‘lgan miqdori – loyihalarning texnik 
tomoniga yo‘naltirilgan bo‘lsa, faqatgina 10 foizdan 30 foizgacha miqdori – dengiz 
to‘lqinlari tasniflarini o‘rganishga qaratilgan. 
Hozirgi vaqtda, vaziyat keskin o‘zgargan: moslamalarni takomillashtirish, ularni 
sanoatda qo‘llashga yaroqli darajaga keltirish – muhim nuqtalarni o‘zgartirishni talab 
qilmoqda. Shu ma’noda, to‘lqinli energetika bo‘yicha oxirgi yillarda olib borilayotgan 
ishlanmalar, to‘lqinlar harakati tabiatini yetarlicha o‘rganish bilimiga asoslandi.
To‘lqin hodisasini, to‘lqinlarning turli mexanik tizimlari bilan o‘zaro 
munosabatini o‘rganish, mos matematik apparat yaratish bo‘yicha N.E.Kochin, 
V.V.Shuleykin, L.N.Sretenskiy va boshqalar ham izlanish olib borganlar. 
Lekin, to‘lqinlar tabiati shundayki, rivojlangan umumiy nazariyaga qaramay, aniq 
tumanlar uchun to‘lqin qayta aylantirgichlar yaratish loyihalarini ishlab chiqishda, 
muhandislarga energiya zahiralarini baholashda va eng yaxshi konstruktiv yechimni 
tanlashda zarur bo‘lgan ma’lumotlar yetishmaydi.
To‘lqinlar yig‘indi energiyasi shamollar energiyasi foizining bir qismini tashkil 
etadi. Manba quvvati taxminan 3 
TW
ga baholanadi. Dunyo okeanida quvvat jihatidan 
barqaror to‘lqinli hududlar kam topiladi. Aniq tumanlar uchun baholashni amalga 
oshirish uzoq muddatli kuzatishlarni talab etadi, butun okean bo‘yicha kuzatuvlar 
yetarli emas. Shimoliy dengiz (unda neft va gaz qazib olish intensiv olib boriladi) va, 
umuman, shimoliy Atlantika bir qadar o‘rganilgan. Yetarlicha tezoqar Shimoliy 
dengizda oddiy to‘lqin – 30 foiz vaqt oralig‘ida bir metr eshishga 40 

Download 3,83 Mb.