Nаzоrаt uchun sаvоllаr:
1.
Хаlqаrо yuk tаshuvlаri tushunchаsi qаndаy?
2.
Хаlqаrо trаnspоrt vositalari qanday tanlanadi?
3.
Хаlqаrо trаnspоrt tаshuvlаridа qаndаy trаnspоrt turlаridаn
fоydаlаnilаdi?
4.
Хаlqаrо trаnspоrt tаshuvlаrini tаrtibgа sоlishdа qоysi хаlqаrо
Kоnvеntsiyalаridаn fоydаlаnish mumkin.
5.
Trаnspоrt хаydоvchisi qаysi хujjаtgа аsоsаn хаlqаrо yo’nаlishlаrdа
yuk tаshishgа ruхsаt etilаdi?
6.
Хаlqаrо yuk tаshuvlаrida avtomobil transportining o’rni?
7.
Хаlqаrо yuk tаshuvlаrida temir yo’l transportining o’rni?
8.
Хаlqаrо yuk tаshuvlаrida havo transportining o’rni?
9.
TIR bеlgisi оstidа tоvаr tаshuvchi O’zbеkistоn Rеspublikаsi хududidа
nеchchi kun qоlishi mumkin?
10. Bоjхоnа vа trаnspоrt Kоnvеntsiyalаrining аfzаlliklаri nimаdа?
IX-BOB. Хаlqаrо trаnspоrt tаshuvlаri vа undа bоjхоnа оrgаnlаrining аsоsiy
vаzifаlаri.
Reja:
9.1.O‘zbekiston Respublikasini Markaziy Osiyoning transport-tranzit
salohiyatini oshirishdagi urni va uni yanada rivojlantirish.
9.2. O‘zbekiston Respublikasida yuk tashish tizimini rivojlantirish
strategiyasi.
9.3. Хаlqаrо trаnspоrt tаshuvlаri vа undа bоjхоnа оrgаnlаrining аsоsiy
vаzifаlаri.
9.1.O‘zbekiston Respublikasini Markaziy Osiyoning transport-tranzit
salohiyatini oshirishdagi urni va uni yanada rivojlantirish
O‘zbekiston
Respublikasi
tashqi
iktisodiy
siyosatining
ustuvor
yo‘nalishlaridan biri mamlakatimiz va Markaziy Osiyo transport-kommunikatsiya
infratuzilmasini rivojlantirish sohasida strategik ahamiyatga ega loyihalarni amalga
oshirish xisoblanadi.
Binobarin,
Prezidentimizning
parlamentimizga
Murojaatnomasida
O‘zbekiston Respublikasining tashqi savdo yuklarini jahondagi hamda
mintaqadagi asosiy bozorlarga olib chiqadigan ishonchli transport va tranzit
yo‘laklarini izchil shakllantirishga alohida e’tibor qaratish lozimligi qayd etilgan
edi. O‘tgan yilning dekabr oyida Prezidentimiz qarori bilan 2018 — 2022 yillarda
transport infratuzilmasini takomillashtirish va yuk tashishning tashqi savdo
yo‘nalishlarini diversifikatsiyalash bo‘yicha kompleks dastur qabul qilindi. Mazkur
dasturda O‘zbekiston — Turkmaniston — Eron — O‘mon, O‘zbekiston —
Qirg‘iziston — Xitoy xalqaro transport yo‘laklari, shuningdek, Eron (Bandar-
Abbos, CHabahar) va Pokiston (Gvadar, Karachi) dengiz portlariga chiqish uchun
transafg‘on transport yo‘lagini qurish bo‘yicha erishilgan kelishuvlarni jadallik
bilan hayotga tatbiq qilishga alohida ahamiyat berilgan.
Qayd etish kerakki, 2017 yilning mart oyida O‘zbekiston va Turkmaniston
rahbarlarining uchrashuvi yakunlari bo‘yicha O‘zbekiston — Turkmaniston —
Eron — O‘mon transport-kommunikatsiya yo‘lagining muhim uchastkasini amalga
oshirishga kirishildi: Amudaryo orqali Turkmanobod — Farob temir yo‘li hamda
avtomobil yo‘li ko‘priklari ochildi. Natijada konteynerlada yuk tashish hajmi 2,5
baravar ko‘paydi. O‘zbekiston — Turkmaniston — Kaspiy dengizi — Bokuga
chiqish orqali Janubiy Kavkaz — Tbilisi — Kars yo‘nalishi bo‘yicha to‘g‘ridan-
to‘g‘ri transport-kommunikatsiya magistralini yaratish g‘oyasini amalga oshirish
hamda Gruziya, Turkiya, Ruminiya va boshqa davlatlarning Qora dengiz bo‘yidagi
portlariga chiqish imkoniyati ochilmoqda.
45
Bundan tashqari, 20 yillik muzokaralardan so‘ng Xitoy va Markaziy Osiyoni
Qirg‘iziston orqali bog‘laydigan temir yo‘l qurilishida ham jiddiy siljish yuz berdi.
Misol uchun, 2017 yilning 25 — 27 dekabr kunlari XXR, Qirg‘iziston va
O‘zbekiston delegatsiyalarining Toshkentda bo‘lib o‘tgan uch tomonlama
uchrashuvida O‘zbekiston — Qirg‘iziston — Xitoy loyihasini jadal ro‘yobga
chiqarishga qaratilgan amaliy qaror qabul qilindi. Unga muvofiq, 2018 yilning
oxiriga qadar yo‘nalishni aniq belgilash, texnik-iqtisodiy asoslantirishni ishlab
chiqish hamda uni moliyalashtirish masalalarini hal qilish kutilayapti.
Ushbu yo‘lak Xitoydan yuklarni eng qisqa masofa bo‘ylab Markaziy Osiyo
orqali Janubiy Osiyo hamda YAqin SHarq mamlakatlariga, Transkavkaz yo‘lagi
orqali Evropaga Yetkazib berish imkoniyatini yaratadi.
Loyihaning dastlabki parametrlariga ko‘ra, yuklarni konteynerlar orkali
Yetkazib berish muddati 7-8 sutka, SHarqiy Osiyodan YAqin SHarq va Janubiy
Evropa mamlakatlarigacha bo‘lgan masofa esa 900 kilometr qisqaradi.
SHu o‘rinda Afg‘oniston Prezidenti Ashraf Fanining 2017 yil dekabr oyida
mamlakatimizga rasmiy tashrifi chog‘ida imzolangan Mozori SHarif — Hirot
temir yo‘lini qurish to‘g‘risidagi bitimni alohida qayd etish lozim. Ushbu yo‘lak
ilgari O‘zbekiston tomonidan qurilgan birinchi transport yo‘lagi — Hayraton —
Mozori Sharif temir yo‘lining davomi hisoblanadi. 2014 yilda AQSH Moliya
vazirligi Osiyo taraqqiyot bankini Afg‘oniston Islom Respublikasi iqtisodiyotini
45
45
Кучаров А.,Дадабаев К.,Бобохўжаев Ғ. «Логистика» дарслик Тошкент ТДИУ 2018.
tiklash uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan mazkur tarixiy loyihani amalga
oshirishni moliyalashtirishga ko‘maklashgani uchun taqdirladi. Bugungi kunda
ushbu magistral orqali Afg‘oniston importining qariyb yarmi olib kirilmoqda. Ular
orasida insonparvarlik yuklarining hajmi katta o‘rin tutadi.
Mazkur temir yo‘lning yotqizilishi va uning samarali faoliyat olib borishiga
erishish Markaziy Osiyo mamlakatlari hamda Afg‘onistonning xalqaro transport va
savdo tizimlariga muvaffaqiyatli integratsiyasiga xizmat qiladi.
Birinchidan, u Afg‘onistonni ijtimoiy-iqtisodiy tiklash bo‘yicha xalqaro sa’y-
harakatlarga haqiqiy hissa qo‘shishga zamin yaratadi. Masalan, Osiyo taraqqiyot
bankining hisob-kitoblariga ko‘ra, Hayraton — Mozori SHarif temir yo‘li
foydalanishga topshirilishi natijasida 1,2 ming nafarga yaqin kishilar ishga
joylashtirildi. Temir yo‘l bo‘ylab afg‘onlarning bandligi o‘sish sur’atlari yiliga 10-
11 foizni tashkil etdi va natijada 2008 yilgi ko‘rsatkichga nisbatan ikki baravar
oshdi.
Bundan tashqari, Kobul tovar ayirboshlash hajmi va yuklar tranzitini
ko‘paytirishdan qo‘shimcha daromad manbalariga ega bo‘lish hisobiga tashqi
donorlik yordamiga qaramlikdek o‘tkir muammoni kamaytirish imkoniyatiga ega
bo‘ladi. Bugungi kunda bunday yordam mamlakat YAIMning qariyb 90 foizini
tashkil qiladi.
Ekspertlik baholariga qaraganda, Mozori SHarif — Hirot temir yo‘li
loyihasini amalga oshirish natijasida Eronning CHabahar portiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri
qatnovning ochilishi Afg‘oniston tashqi savdo aylanmasini 50 foiz ko‘paytirish
imkonini beradi. Dastlabki hisob-kitoblarga ko‘ra, temir yo‘l liniyasi qurilishi
yakunlanganidan so‘ng birinchi yilda konteynerlar orkali yuklar tranziti hajmi
taxminan 5,3 million tonna, istiqbolda esa yiliga 15 million tonnaga etishi mumkin.
Ikkinchidan, ko‘zda tutilgan loyihaning hayotga tatbiq etilishi afg‘on tinchlik
jarayoniga jalb qilingan mamlakatlar o‘rtasida mintaqaviy konsensusga erishishda
yangi bosqich bo‘ladi hamda ularning o‘zaro raqobati uchun emas, balki
hamkorligi uchun xolis sharoit yaratadi. Loyihaning ro‘yobga chiqarilishidan
Afg‘onistonning qariyb barcha qo‘shnilari, avvalambor, Hindiston, Eron va
Pokiston iqtisodiy naf ko‘radi.
Eronning CHabahar hamda Bandar-Abbos portlariga olib chiqadigan Mozori
SHarif — Hirot transport yo‘lagining yaratilishi Hindistonga Afg‘oniston,
Markaziy Osiyo va MDH mamlakatlari bozorlariga eng qisqa yo‘llar bilan chiqish
imkonini beradi. Bugun to‘g‘ridan-to‘g‘ri transport yo‘llarining yo‘qligi bois
Hindiston hamda Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasidagi tovar ayirboshlash hajmi
mavjud salohiyatdan juda past bo‘lib qolmoqda, ya’ni 1,1 foizni ham tashkil
qilmaydi.
Hindiston CHabahar port infratuzilmasini rivojlantirishga 500 million dollar
investitsiya kiritdi. CHabahar — Zahedan — Zaranj Janubiy savdo yo‘lagini
rivojlantirish doirasida Eron — Afg‘oniston temir yo‘li qurilishida ishtirok
etmoqda. Bu istiqbolda Afg‘onistonning Hirot, Qandahor, Kobul va Mozori SHarif
singari yirik shaharlarini birlashtiradigan halqa yo‘liga chiqish imkonini beradi
46
.
Ushbu yo‘lning ishga tushirilishi Eronning port infratuzilmalari tranzit
salohiyatidan faol foydalanish imkonini beradi hamda Tehronning Markaziy Osiyo
davlatlari bilan hamkorlik munosabatlariga yangi ruh bag‘ishlaydi. Binobarin,
Tehron Afg‘oniston hududi orqali o‘tadigan transport-kommunikatsiya loyihalarini
amalga oshirishda faol qatnashmoqda. 2017 yilning sentyabr oyida Eron —
Afg‘oniston temir yo‘lining mazkur mamlakatdan o‘tadigan uchastkasi — Xaf
shahridan Afg‘oniston bilan chegaradosh SHamti shahrigacha bo‘lgan qismi qurib
bitkazildi. YAqin vaqt ichida Eronning Xaf shahridan Hirotgacha temir yo‘l
yotqizishni yakunlash rejalashtirilayapti.
Mozori SHarif — Hirot liniyasi, bundan tashqari, Markaziy Osiyo —
Pokiston yo‘nalishida ham yuklarni tashishga sharoit tug‘diradi. Bunda Eron va
Pokistonning Zahedan — Kvetta — Karachi temir yo‘l tarmoqlaridan foydalanish
mumkin bo‘ladi. Hozirgi vaqtda Pokiston tomoni Peshavor — Jalolobod temir
yo‘li qurilishini faol ilgari surayapti. Bu kelajakda Afg‘onistonning yaxlit temir
yo‘l tizimi bilan bog‘lanib, Pokistonning Karachi portiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri yo‘l
46
Хўжаев Ф., Пўлатхўжаева Д., Боев О. Халқаро логистика. – 2016
ochadi. Pokiston Temir yo‘llar vazirligi ma’lumotlariga ko‘ra, Jahon banki ushbu
loyihaning texnik parametrlariga qiziqish bildirgan.
Uchinchidan, O‘zbekiston — Afg‘oniston tranzit-infratuzilma salohiyatidan
foydalanish istiqbollari Markaziy Osiyo davlatlariga Hind okeani savdo yo‘llariga
chiqish imkonini yaratadi. Mintaqa, o‘z jug‘rofiy joylashuviga ko‘ra, Evroosiyo
qit’asida qariyb barcha — Janub — SHimol, SHarq — garb yo‘nalishlarida muhim
quruqlik magistraliga aylanish uchun yuqori darajada transport-tranzit salohiyatiga
ega.
Transafg‘on transport-kommunikatsiya loyihalari barpo etilishi mintaqadagi
boshqa muhim loyihalar, jumladan, O‘zbekiston — Turkmaniston — Eron —
Ummon, O‘zbekiston — Qirg‘iziston — Xitoy xalqaro transport yo‘laklari bilan
uyg‘un bo‘lib, eng qisqa masofali qit’alararo transport yo‘laklarini rivojlantirish
uchun muhim omil bo‘lib xizmat qiladi.
Masalan, Xitoy — Qirg‘iziston — O‘zbekiston — Afg‘oniston — Eron
o‘rtasidagi muqobil quruqlik yo‘lagining uzunligi 3,5 ming kilometr bo‘lib,
Xitoydan Erongacha bo‘lgan mavjud dengiz yo‘lidan (13,8 ming kilometr) to‘rt
baravar qisqadir. O‘z navbatida, Mozori SHarif — Hirot temir yo‘li qurilishi
Afg‘onistondan Xitoyga Andijon orqali 3 kun ichida borish imkonini beradi.
47
SHuni qayd etish kerakki, mazkur magistral ikki yo‘nalishdagi, ya’ni MDH
va Boltiq mamlakatlari — O‘zbekiston — Afg‘oniston — Eron portlari — Fors
ko‘rfazi va YAqin SHarq mamlakatlari hamda Fors ko‘rfazi mamlakatlari —
Afg‘oniston — O‘zbekiston — Qirg‘iziston — Xitoy — SHarqiy va Janubi-
SHarqiy Osiyo mamlakatlari yo‘nalishidagi yangi temir yo‘l yo‘laklarining muhim
qismi sanaladi.
O‘zbekistonning yuqori darajadagi transport-tranzit salohiyati sharoitida
yuqorida qayd etilgan loyihalarning iqtisodiy ustuvorligi yanada ayonlashadi.
SHubhasiz, temir yo‘llar qurilishining texnik parametrlarini, xavfsizlikni
ta’minlash hamda ularni moliyalashtirish, normativ-huquqiy hujjatlarni
47
Карриева Й., Неъматов К., Машарипов А. ТИФда транспорт таъминоти. Дарслик. – 2009.
rasmiylashtirish masalalarini kelishish nuqtai nazaridan katta hajmdagi ishlarni
bajarish kerak bo‘ladi.
YAngi temir yo‘l transporti infratuzilmalarini shakllantirish bo‘yicha
dastlabki kelishuvlarga erishilganini Markaziy Osiyo mintaqasining tranzit
pozitsiyasi kuchayishi va Markaziy Osiyo hamda Afg‘onistonning dunyo
iqtisodiyotiga integratsiya bo‘lishi, mintaqa mamlakatlarining iqtisodiy salohiyati
hamda farovonligini oshirishda navbatdagi dolzarb qadam sifatida ko‘rish lozim.
Bunda mazkur tashabbuslarning amaliy ro‘yobga chiqarilishi Markaziy Osiyoni
nafaqat xalqaro tranzit bo‘g‘iniga, balki Janubiy Osiyo, Osiyo — Tinch okeani
havzasi mintaqasi, MDH, Evropa va YAqin SHarq o‘rtasidagi transkontinental
iqtisodiy makonning muhim bo‘g‘iniga aylanishiga ham zamin yaratadi.
48
Bularning barchasi pirovardida O‘zbekistonning barcha yirik tashqi iqtisodiy
sheriklari bilan munosabatlarini sifat jihatidan yangi bosqichga olib chiqadi hamda
rivojlangan davlatlar, Hindiston, Eron, Pokiston singari jadal sur’atlar bilan ravnaq
topayotgan mamlakatlar bilan savdo-iqtisodiy hamkorlikni kengaytiradi.
Jumladan, O‘zbekiston va Qozog‘iston chegaraoldi hamkorligi xalqaro
markazi, transport-logistika markazi barpo etishni rejalashtirmoqda
O‘zbekiston va Qozog‘iston o‘z chegaraoldi hududlarida xalqaro chegaraoldi
markazi, transport-logistika markazi (quruq port) qurishni rejalashtirmoqda. Bunga
2018 yil 14 mart kuni ikki tomonlama hamkorlik bo‘yicha qo‘shma hukumatlararo
komissiya majlisida oydinlik kiritildi.
Qozog‘iston Respublikasi xukumati xabariga kura 2017 yil yakunlari
bo‘yicha temir yo‘l transportida uzaro konteyner tashuvlari hajmi 8 foizga oshib,
20,5 million tonnadan ortikni tashkil etdi. 2018 yilning ikki oyi davomida
tashuvlar hajmi 2017 yilning shu davriga nisbatan 44 foizga oshgan.
| 