48
Ахрарова Д.А., Замонавий жаҳон бозорида логистик хизматларнинг ривожланиш тенденциялари. – Т.: ТДИУ,
2015.
9.2. O‘zbekiston Respublikasida yuk tashish tizimini rivojlantirish
strategiyasi
O‘zbekistonning strategik vazifasi transqit’aviy yuk tashishga doir logistika
sxemalarida bog‘lovchi bo‘g‘inga aylanishdan, shu bilan bir vaqtda qo‘shni
mamlakatlar bilan yuk tashish bo‘yicha o‘zaro samarali hamkorlikni yo‘lga
qo‘yishdan va yuk tashishdan tushadigan daromadlarni eksport tushumlarining eng
muhim qismlaridan biriga aylantirishdan iborat. Mamlakatning ichki transport
tashish faoliyatining rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsayotgan, tranzit salohiyatining
rivojlanishini sekinlashtiruvchi hamda transport-tranzit salohiyatini to‘laligicha
namayon qilishi uchun to‘sqinlik qilayotgan bir qancha sabablar mavjud.
O‘zbekiston hududida xalqaro transport yo‘laklarining joylashganligi
ma’muriy markazlarga bog‘lanadi. Bunday eng yirik markaz Toshkent shahridir.
Bunda o‘tkazish punktlari muayyan qismining etarli darajada quvvatga ega
emasligi yaqqol ko‘zga tashlanmoqda, bu ularning texnik jihatdan zaif
jihozlanganligi, shu jumladan bojxona xizmatida AKTdan foydalanish bilan
izohlanadi. Bu vakolatli organlar tomonidan tranzit yuklarni tekshirish
tartiblarining cho‘zilib ketishiga, avtotransport vositalarining chegarada bo‘sh turib
qolishiga olib kelmoqda. Xalqaro avtomobil yuk tashish hajmlari oshishi
munosabati bilan ushbu o‘tkazish punktlarini katta yuk ortilgan avtotransportda
kesib o‘tish 5 sutkagacha cho‘zilmoqda, bu esa mamlakat avtomobil yo‘laklarining
tranzit jihatidan jalb etuvchanligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Bugungi kunda O‘zbekiston hududi orqali o‘tadigan asosiy transport
yo‘laklari zarur infratuzilmaga to‘liq ega emas, istiqbolda xalqaro transport
magistrallari maqomini olish imkoniyatiga ega bo‘lgan ayrim uzun yo‘nalishlarda
esa infratuzilma endi yaratilmoqda.
Tashqi savdo operatsiyalarini rasmiylashtirish tartib-taomillarining murakkabligi
tashish samaradorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Jumladan, eksport qilish va import
qilish bilan bog‘liq hujjatlar soni Xitoyda tegishli ravishda 8 ta va 5 tani, Eronda 7 ta
va 11 tani, Qozog‘istonda 10 ta va 12 tani, Qirg‘izistonda 9 ta va 10 tani, Rossiyada
9 ta va 11 tani, Tojikistonda 11 ta va 12 tani, O‘zbekistonda 11 ta va 13 tani tashkil
etadi5. Bundan tashqari, bojxonada tahdidlarni boshqarishni tashkil etish bilan bog‘liq
masalalar ham mavjud bugun ham kirayotganda, ham chiqib ketayotganda yuk va
yo‘lovchi oqimining deyarli 100 foizi tekshiruvdan o‘tkazilmoqda. Bu bojxona tartib-
taomillariga ketadigan vaqtning cho‘zilishiga hamda eksport qilish, import qilish va
tashishning kechiktirilishiga olib kelmoqda.
Yetkazib berish zanjirining tarqoqligi, Yetkazib beruvchidan qabul
qiluvchigacha tovarlarni ortish va yuklash bo‘g‘inlarining ortiqchaligi logistika
tizimiga xosdir.
49
Iqtisodiy taraqqiyot vositasi rolini bajarish uchun Respublikamiz transport
sektorini jiddiy isloh qilish hamda katta hajmdagi investitsiyalarni parovoz va
vagonlarni yangilashga sarflash hamda avtomobil, temir yo‘l va aviatsiya transporti
infratuzilmasini rivojlantirish talab etilmoqda.
Transport xizmatlari narxlarining oshish sur’atlarini pasaytirish uchun
quyidagi chora-tadbirlar zarur.
2030 yilga borib avtomobil transporti bo‘yicha yuk tashish hajmlari yiliga
o‘rtacha 9,4 foizga yoki umuman 4,6 foizga o‘sishi prognozlaridan kelib chiqqan
holda yuk avtomobillari sonini kamida 120 mingta avtomashinaga ko‘paytirish
talab etiladi. Har yili safdan chiqayotgan avtomobillarni (5%) almashtirish
zarurligini inobatga olgan holda bu 2030 yilgacha har yili qariyb 8 ming avtomobil
xarid qilinishini talab qiladi. Yillik investitsiya qariyb 960 mln. dollarni yoki 2030
yilgacha umuman 14,4 mlrd. dollarni tashkil etishi kerak.
Xususiy sektor yuk avtomobillariga investitsiyalar kiritishning bosh manbasi
bo‘lishi lozimligi tufayli bu vazifani hal etish quyidagilar orqali yuk avtomobillari
saroyini yangilash uchun shart-sharoitlar va rag‘batlantiruvchi omillar yaratishga
doir bir qator chora-tadbirlarni ishlab chiqish hamda amalga oshirishni nazarda
tutadi:
50
49
Хўжаев Ф., Пўлатхўжаева Д., Боев О. Халқаро логистика. – 2016
50
Кучаров А.,Дадабаев К.,Бобохўжаев Ғ. «Логистика» дарслик Тошкент ТДИУ 2018.
zamonaviy avtotransport vositalarini xarid qilish uchun uzoq muddatli bank
kreditlarini berish tizimini takomillashtirish;
mamlakatimizda ishlab chiqarilmaydigan modeldagi yuk avtomobillarini import
qilishda olinadigan boj to‘lovlarini kamaytirish;
yoqilg‘idan samarali foydalanish standartlarini va avtomobillardan
ishlangan gazlarni chiqarish standartlarini qattiqlashtirish orqali avtomobillar
saroyini yangilash uchun normativ bazani takomillashtirish va rag‘batlantiruvchi
omillarni yaratish.
Umuman olganda, yuk avtomobillari saroyining yangilanishi va ko‘p yuk
ortilgan avtomobillar ulushining oshirilishi (avtopoezdlarni joriy etish hisobiga yuk
ko‘tarish qobiliyati oshirilishi) avtomobilda yuk tashish tannarxini 15-28 foizga
pasaytirish imkonini beradi. Narxlar pasaytirilganda DAK uchun yuk aylanmasini
oshirishga doir omillar yaratilishi:
tariflarni
belgilash/indeksatsiyalash prinsiplarini
o‘zgartirishni va
bosqichma-bosqich yangi tarif tizimiga o‘tishni, tuzatish koeffitsientlari6
sonini kamaytirishni, temir yo‘l orqali tashishni har tomondan mablag‘ bilan
ta’minlash turlarini kamaytirishni talab qiladi;
lokomotiv va vagonlariga ega bo‘lgan temir yo‘l transportida kishlok xujaligi
maxsulotlarini tashishga mo‘ljallangan xususiy kompaniyalar tashkil etilishi uchun
shart-sharoitlar yaratish orqali temir yo‘l orqali yuk tashish sohasida raqobat muhitini
shakllantirishni talab qiladi.
Transport va logistika tizimining tezkorligi va ishonchliligini oshirish:
avtomobil yo‘llari va yo‘l bo‘yidagi infratuzilmani rivojlantirishni talab
qiladi. Hisob-kitoblarga ko‘ra, 2030 yilgacha yo‘l qurilishiga sarflanadigan
sarmoyalar hajmi qariyb 19,3 mlrd. dollarni tashkil etishi kerak;
2030 yilgacha elektr energiya bilan ta’minlangan temir yo‘llar ulushini 45 foizga
etkazish talab qilinadi. Buning uchun har yili o‘rtacha 178 km temir yo‘lni elektr
energiya bilan ta’minlash zarur, sarmoyalar hajmi esa 5,34 mlrd. dollarni tashkil etishi
kerak. 2030 yilgacha lokomotiv va vagonlarni yangilash uchun 1,2 mlrd. dollarlik
sarmoyalar sarflash zarur.
Umuman olganda, ushbu investitsiya loyihalarining amalga oshirilishi
avtomobil yo‘llari bo‘ylab harakatlanishning o‘rtacha tezligini soatiga 70-80
kilometrga, temir yo‘l orqali harakatlanishning o‘rtacha tezligini soatiga 70-100
kilometrga etkazish imkonini beradi.
Konteynerda tashilgan yuklarning transportga sarflanadigan to‘lovlarini 10
foizga kamaytirish uchun konteynerda tashishni 25-30 foizga oshirish zarur.
Buning uchun «Uztemiryulkonteyner» AJ konteynerlari saroyini 5 mingta (40 fut.)
konteynerga ko‘paytirish zarur, bu esa qariyb 22,5 mln. dollar mablag‘ kiritishni
talab qiladi.
51
Quyidagilar orqali transport-logistika xizmatlari segmentini rivojlantirish uchun
mintaqalarda multimodal transport- logistika markazlari tarmog‘ini kengaytirish lozim:
yuk tashish, intermodal va multimodal yuk tashish normativ hamda huquqiy
bazasini, texnik va texnologik reglamentini hamda standartlarini, logistika
markazlarini, transport-ekspeditorlik faoliyatini xalqaro standartlar bilan
uyg‘unlashtirish;
multimodal tashishlar samarali bo‘lishini ta’minlash uchun axborot bazalarini
(bojxona, soliq, statistika va boshqa bazalarni) birlashtirish;
bojxona logistika markazlarining milliy tarmog‘ini shakllantirish. Ularda
transport-logistika operatsiyalari kamida 3 PL darajada bo‘lishi lozim.
Mamlakatning transport-tranzit salohiyatini ro‘yobga chiqarish uchun
transport yo‘nalishlarining diversifikatsiyalanishini, imkoniyatlarning samarali
ishga solinishini ta’minlash uchun bir qator chora-tadbirlarni amalga oshirish
zarur. «O‘zbekiston Respublikasida xalqaro avtomobilda yuk tashish to‘g‘risida»
gi va «O‘zbekiston Respublikasi hududi bo‘ylab yuklarni o‘tkazish to‘g‘risida» gi
kabul kilingan qonunlarni xayotga tadbik etish. Ushbu qonunlarda xorijiy davlatlar
avtomobil vo sitalarining mamlakatimizga kirishi, mamlakatimizda bo‘lishi va
undan chiqib ketishi shartlarini tartibga solish hamda engillashtirish uchun
avtombilda xalqaro yuk tashish va yuklarni o‘tkazish, tranzit yuk
51
Карриева Й., Неъматов К., Машарипов А. ТИФда транспорт таъминоти. Дарслик. – 2009.
o‘tkazuvchilarning huquqiy maqomi masalalari tartibga solinganli dikkatga
sazovor.
| 