168
investitsiyalashni amalga oshirgan. Texnologik liniyani ishga tushirish uni
ekspluatatsiya qilishning birinchi yilini 1 iyulida amalga oshirilgan. To`rt yil
davomida uni ekspluatatsiya qilish natijasida quyidagi moliyaviy natijalarga
erishilgan:
Texnologik liniyani ekspluatatsiya qilish ko`rsatkichlari,
ming so`m.
Ko`rsatkich
Ekspluatatsiya qilish yili
1
2
3
4
yil
davo-
mida
yil
davo-
mida
o`sib
bori-
shi
yil
davo-
mida
o`sib
bori-
shi
yil
davo-
mida
o`sib
bori-
shi
1.
Mahsulotni sotishdan
tushgan tushum
2814 3547 6361 8936 15297 15191 30488
2.
Joriy xarajatlar
2836 1696 4082 4877 8959 8753
17712
3.
Amortizatsiya
660
660
1320 660
1980 660
2640
4.
Yalpi foyda
(1 qator – 2 qator)
-232
1191 959
3399 4358
5778
10136
5.
Soliqlar
va boshqa
to`lovlar
23
246
269
1178 1493
2012
3505
6.
Sof foyda
(4 qator – 5 qator)
-209
945
736
2221 2957
3766
6623
7.
Amaldagi (real) sof
daromad
(3 qator + 6 qator)
451
1605 2056 2881 4937
4426
9363
Kapital qo`yilmalarning amalda o`rnini qoplash yuqoridagi formula
bo`yicha aniqlanadi. Masalaning shartiga ko`ra investitsion davr 1,5 yil. Yig’ilgan
sof daromad bilan qo`shilgan kapital qo`yilmalar orasidagi nisbat shuni
ko`rsatadiki, o`rnini qoplash muddati 4 yil amalga oshirilgan (9363>7150).
Ekspluatatsiyaga
kiritilgan kundan boshlab, to uning o`rnini qoplash
kungacha bo`lgan davr 2,5 yilga teng. O`rnini to`liq qoplash muddati bilan uni
tugatilish vaqtini orasidagi davr quyidagi formula bo`yicha aniqlanadi.
9363-7150/4426=0,5 yil.
Texnologik liniyani o`rnini qoplashning amaldagi muddati:
T
o`q
= 1,5 + 2,5 – 0,5 = 3,5 yil.
Hisob-kitob qilingan vaqtda o`rnini qoplash muddati etilmagan bo`lsa,
statistika o`rnini qoplash muddati kelishi mumkin bo`lgan
davrni aniqlashni
tavsiya etadi.
T
o`q.m.k..b.d.
= T
pi
+ T
in
+ T
ob
+ T
ou
bunda,
T
ob
– ob`ektni ishga tushirgan kundan boshlab, to kuzatish
boshlangan kritik kungacha bo`lgan davr;
T
ou
– kuzatish boshlangandan kritik kungacha bo`lgan kapital
qo`yilmalarni o`rnini qoplashning shartli davri yoki
investitsion ob`ekti kutilayotgan to`liq o`rnini qoplash davri
o`tguncha bo`lgan momentda.
169
O`rnini qoplashning shu qismi uzunligini aniqlash formulasi:
T
ou
= K – S (Dr + A)
ok
/P
da
bunda,
(Dr + A)
ok
– o`tkazilgan kritik kundan so`nggi amortizatsiya sum-
masini ham qo`shib hisoblangan to`plangan sof daromad
summasi, o`rnini qoplash kuni kelguncha bo`lgan davrni o`z
ichiga oladi.
Masalan, bizning misolimizda 4 yil ekspluatatsiyada bo`lgan davrda
to`plangan sof daromad summasi 3355 ming so`m, oxirgi yildagi daromad esa –
1650 ming so`m. Bunday holatda o`zgartirilgan misol ma`lumotlarini solishtirish
natijasida shu narsa aniqlandiki, o`rnini qoplash davri hali o`tmagan,
binobarin,
kutilayotgan o`rnini qoplash muddatini aniqlash mumkin.
T
kutilayotgan
= 0 + 3,5 + 7150 – 3355/1650 = 3,5 + 2,3 = 5,8 yil.
Kritik momentdan so`nggi hisoblangan ko`rsatkich (2,3 yil) shuni
ko`rsatdiki, daromad keyingi ekspluatatsiya qilingan davrda ham o`zgarmasdan
qoladi (misolimizdagi 4 yil ekspluatatsiya qilingandan so`nggi daromadga teng).
Binobarin, kutilayotgan o`rnini qoplash davri baza sifatida olingan daromad
hajmiga bog’liq bo`ladi.
Yuqorida ko`rilgan ko`rsatkichlardan tashqari
yana statistika bitta
ko`rsatkichini – kapital qo`yilmalar o`rnini qoplash koeffitsientini aniqlaydi va bu
koeffitsient ob`ektni ekspluatatsiya qilish davrida to`plangan daromad bilan
qoplanish darajasini ifodalaydi, yoki
K
o`q
= S(D
r
+ A)
ob
/ K
bunda,
S(D
r
+ A)
ob
– ob`ektni ekspluatatsiya qilish boshlangan kundan
boshlab to`plangan amortizatsiya ham qo`shilgan sof daromad
hajmi;
K – kapital qo`yilmalarning to`liq hajmi.
Misolimizda, masalan, ob`ektni 3 yil ekspluatatsiya qilish natijasida o`rnini
qoplash koeffitsienti teng bo`ladi: 4937 : 7159 = 0,69 yoki shu yili qo`yilgan
investitsiya hajmining 69% o`rni qoplandi. Bu koeffitsient 4 yilda quyidagicha
bo`ladi:
9363 : 7150 = 1,3 yoki
shu yili kapital qo`yilmalar o`rni to`liq qoplangan.
Tahlil jarayonida kapital qo`yilmalarning amaldagi samaradorlik
ko`rsatkichlari investitsion loyihani tayyorlash paytida aniqlangan samaradorlik
ko`rsatkichlari bilan solishtiriladi. Bunda, albatta, solishtirilayotgan ko`rsatkichlar
bir xil uslubiyat asosida aniqlangan bo`lishi shart.
