Nazorat va mustaqil ishlash uchun savollar va topshiriqlar

172 
Mavzu 17. MILLIY HISOBLAR TIZIMI – IQTISODIY 
STATISTIKANING ASOSIY USLUBI, ASOSI VA MARKAZIY BO`LIMI
Reja: 
17.1. Milliy hisoblar tizimi haqida tushuncha. 
17.2. Asosiy hisoblamalar tizimi 
17.3. Milliy hisoblar tizimidan makroiqtisodiy tahlil va bashoratlash maqsadida 
foydalanish
Tayanch iboralar:
Milliy hisoblar tizimi, birlamchi daromadlar, yalpi ichki mahsulot, mavjud 
milliy daromad, sof milliy daromad, jamg’arish, jamg’arish hisoblamasi 
17.1. Milliy hisoblar tizimi haqida tushuncha. 
MHT 
– 
jahonning 
barcha 
mamlakatlarida 
qo`llanilayotgan 
makrodarajadagi bozor iqtisodiyotining holati va uning rivojlanishini 
o`rganishga foydalaniladigan zamonaviy axborotlar tizimi bo`lib hisoblanadi. 
Bu tizimning ko`rsatkichlari va tasniflari o`zida bozor iqtisodiyoti tarkibini, 
uning institutlari va faoliyat mexanizmini aks ettiradi. MHT davlatni 
boshqaruvchi organlar tomonidan bozor iqtisodiyotini tartibga solish maqsadida 
1953 yildan boshlab, faqat rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda qo`llanilgan 
bo`lsa, hozirgi kunda 150 dan ortiq mamlakatlarda qo`llanilmoqda.
MHTda buxgalteriya hisobining ba`za muhim jihatlari (masalan, 
operatsiyalarni ikki yoqlama yozish printsipi)dan foydalaniladi va uning 
maqsadi ko`p jihatdan buxgalteriya hisobining maqsadlariga mos tushadi: 
boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun informatsiya bilan ta`minlanadi. Lekin 
buxgalteriya hisobidagi ma`lumotlar korxona (kompaniya) darajasidagi 
qarorlarni qabul qilish uchun foydalanilsa, MHTda esa butun mamlakat 
iqtisodiyoti bo`yicha qaror qabul qilish uchun foydalaniladi. SHuning uchun u 
ma`lum darajada butun iqtisodiyotning buxgalteriya hisobi hisoblanadi.
«Milliy hisoblar» tushunchasi bundan 50 yilga avval gollandiyalik 
iqtisodchi V.Kliff tomonidan tavsiya etilgan. V.Kliff «Milliy hisoblar» 
deyilganda buxgalteriya hisobi va balanslardan iborat jadvallar tizimini 
tushungan va ularda makrodarajadagi iqtisodiyotni tartibga soluvchi yozuvlar 
o`z aksini topgan.
MHT ni rivojlantirishda Dj.Keyns katta hissa qo`shgan va i MHTni 
o`zaro bog’langan ko`rsatkichlar tizimi sifatida qaragan (daromad, iste`mol, 
jamg’arish) va uning ma`lumotilari davlat organlari tomonidan iqtisodiy 
siyosatni amalga oshirish va bozor iqtisodiyotini tartibga solish uchun amalga 
oshiriladigan ishlarni belgilab olishda foydalanilgan.
Hozirgi zamon iqtisodiyotida har xil iqtisodiy operatsiyalar amalga 
oshiriladi: korxonalar xom ashyo va materiallar sotib oladilar, har xil 
mahsulotlar ishlab chiqaradilar, xodimlarga ish haqqi va davlatga soliqlar 
to`laydilar, banklardan qarzlar oladilar, bo`sh qolgan mablag’larni mashina va 
uskunalarga investitsiya qiladilar va h.k. Iqtisodiy jarayonlarda korxonalardan 
tashqari quyidagi xo`jalik yurituvchi sub`ektlar, masalan, moliyaviy tashkilotlar 

173 
(banklar, investitsion fondlar, sug’urta kompaniyalari va h.k.), davlatni 
boshqaruv organlari, uy xo`jaliklari, har xil notijorat tashkilotlar (kasaba 
uyushmalar, siyosiy, diniy tashkilotlar va h.k.) ham qatnashadilar. Ular ham 
tovar va xizmatlar, pullar, kreditlar, aktsiyalar va boshqa moliyaviy vositalar 
bilan har xil operatsiyalarni amalga oshiradilar. Bundagi barcha xo`jalik 
yurituvchi sub`ektlar o`zaro birgalikda faoliyat olib boradilar, yangi qiymat 
yaratish jarayonida tovarlar, xizmatlar va aktivlar bilan almashadilar. 
Iqtisodiyotda yuz berayotgan hodisalarni va iqtisodiy jarayonlarning muhim 
natijalarini bilish maqsadida avvalo xo`jalik yurituvchi sub`ektlar haqidagi 
ma`lumotlarni, ular amalga oshirgan operatsiyalari, ularning aktiv va passivlari 
haqidagi ma`lumotlarni tartibga solish lozim bo`ladi. Bunday tartibga solish 
MHT doirasida maxsus qoidalar va jarayonlar asosida amalga oshiriladi. 
Ularning maqsadi: makrodarajadagi iqtisodiyotning holati va rivojlanishini 
yoritish, muhim makroiqtisodiy ko`rsatkichlar: yalpi ichki mahsulot, oxirgi 
foydalanish, investitsiyalar, jamg’arish, ixtiyordagi daromad va ular orasidagi 
bog’lanishlarni bilish va h.k. Bunday tartibga keltirish natijasida olingan 
ma`lumotlar quyidagi ishlarni amalga oshirishda qo`llaniladi:

davlat boshqaruv organlari tomonidan makroiqtisodiy siyosatni 
amalga oshirish uchun; 

korxonalar va kompaniyalarni boshqarayotgan tadbirkorlar va 
biznesmenlar tomonidan mamlakatdagi umumiy makroiqtisodiy 
holatni o`rganish uchun;

xalqaro tashkilotlar (BMT, XVF, Jahon banki, OESR) tomonidan 
xalqaro iqtisodiy bitimlarni tuzishda (masalan, mamlakatlar iqtisodiy 
rivojlanishida yordam ko`rsatish, kreditlar beritsh va h.k.). 
Xalqaro tashkilotlar faqat MHTdagi muhim iqtisodiy ko`rsatkichlarni 
yig’ishi bilan emas, balki ular MHTning nazariyasi va metodologiyasi bilan, 
xalqaro andozalarini ishlab chiqarish bilan shug’ullanadilar. Hozirgi vaqtda 
shunday andozalar sifatida BMTning statistik komissiyasi tomonidan 1993 yilda 
ishlab chiqarish andozalari qo`llanilmoqda.
MHTni o`z funktsiyasini to`liq bajarishi uchun «iqtisodiy ishlab 
chiqarish» chegarasini, ya`ni YAIM va milliy daromadni yaratish qaerda, 
qanday chegarada amalga oshirilayotganini bilish nihoyatda muhim hisoblanadi.
Ma`lumki, bunday chegara ishlab chiqarish kuchlarini rivojlanishi 
natijasida o`zgarib boradi. Bunday chegarani aniqlashda quyidagi iqtisodchi 
olimlarning: F.Kene, A.Smit, K.Marks, A.Marshall va boshqalarning ilmiy 
ishlari katta ta`sir ko`rsatgan. SSSR davrida makroiqtisodiyotni tahlil qilish 
uchun qo`llanilgan xalq xo`jaligi balansida iqtisodiy faoliyat chegarasiga faqat 
moddiy ne`mat ishlab chiqarish soha tarmoqlari kiritilgan. Nomaterial xizmat 
ko`rsatuvchi soha tarmoqlari (boshqaruv, mudofaa, sog’liqni saqlash, ta`lim va 
h.k.) esa ishlab chiqarmaydigan sohaga kiritilgan.
Bu sohada faqat milliy daromadni qayta taqsimlash va oxirgi foydalanish 
jarayoni amalga oshiriladi deb qaralgan. MHT da iqtisodiy ishlab chiqarish 
chegarasi kengaytirilgan va bunda quyidagi tovar va xizmatlar unga kiritilgan: 

174 

tovarlar ishlab chiqarish, shu jumladan, o`zi uchun ishlab chiqarish 
ham (masalan, fermerlar tomonidan o`zi uchun ishlab chiqargan 
qishloq xo`jaligi mahsulotlari); 

sotish uchun ko`rsatilgan xizmatlar; 

moliyaviy vositalar faoliyati (banklar, investitsiya fondlari, 
sug’urta kompaniyalari va h.k.); 

davlatni boshqaruv organlari tomonidan ko`rsatilgan nobozor 
xizmatlar (boshqaruv sohasidagi jamoa xizmatlari, mudofaa, 
sog’liqni saqlash, ta`lim sohasidagi yakka holdagi xizmatlar va 
h.k.); 

yollanma xizmati (oshpaz, bog’bon, haydovchi)lar tomonidan 
ko`rsatilgan xizmatlar; 

uy-joy egalari tomonidan o`zlariga ko`rsatilgan xizmatlar. 
MHTning yana bir muhim yo`nalishi «daromad» ko`rsatkichini 
hisoblashga qaratilgan. Ingliz iqtisodchi olimi Dj.Xiks ta`limotiga ko`ra 
«daromad» bu o`zining to`plangan boyliklarini kamaytirmagan holda o`ziga hech 
qanday moliyaviy majburiyatlarni olmagan holda iste`mol tovarlari va xizmatlarini 
sotib olishi mumkin bo`lgan maksimal pul summasidan tashkil topadi. 
MHTning yana bir yo`nalishi bu ishlab chiqarish omillarining qiymatni 
yaratishdagi rolini aniqlashga qaratilgan. Avvalgi davrda qiymatni faqat tirik 
mehnat yaratadi deb qaralgan bo`lsa, MHT ta`limotiga asosan er va kapital ham 
xuddi mehnat kabi qiymat yaratishda qatnashadi deb qaraladi. 
1993 yilda qabul qilingan MHTning yana bir muhim xususiyati shundan 
iboratki, unda xo`jalik yurituvchi sub`ektlar quyidagi 5ta institutsional sektorlar 
bo`yicha gu ruhlarga ajratilgan: 
1. nomoliyaviy korporatsiyalar va kvazikorporatsiyalar; 
2. moliyaviy korporatsiyalar va kvazikorporatsiyalar; 
3. davlatni boshqarish; 
4. uy xo`jaligi; 
5. uy xo`jaliklari xizmatidagi notijorat tashkilotlar. 
Har bir xo`jalik yurituvchi sub`ekt iqtisodiy jarayondagi bajarayotgan 
funktsiyasiga qarab, yuqoridagi sektorlarning biriga kiritiladi. Masalan, 
nomoliyaviy korporatsiyalarning funktsiyalari tovarlar ishlab chiqarish va 
nomoliyaviy xizmatlar ko`rsatishdan iborat. Ular ishlab chiqargan tovarlar 
bozorda ishlab chiqarish xarajatlarini qoplovchi va foyda olishni ta`minlovchi 
baholarda sotadilar; moliyaviy korporatsiyalarning funktsiyasi bo`sh qolgan 
moliyaviy mablag’larni bir joyda to`plab, ularni investorlarga ma`lum shartlar 
asosida beradilar. SHunday qilib, moliyaviy korporatsiyalar resurslarni 
saqlovchilar va investitsiyalarni moliyalashtiruvchilar orasida vositachi rolini 
o`ynaydilar. 
Davlatni boshqarish muassasalarining funktsiyasi milliy boylik va milliy 
daromadni qayta taqsimlash, shuningdek, butun jamiyatga bepul xizmat ko`rsatish 
(boshqarish, mudofaa, ilmiy tadqiqotlar va h.k.). 

175 
Uy xo`jaligiga kiritilgan birliklar o`z ishchi kuchi bilan ishlab chiqarish 
jarayonida qatnashadilar va bozorda tovarlar va xizmatlarni sotib oladilar. Bundan 
tashqari, uy xo`jaliklari kichik nokorporativ korxonalarni (fermerlar, oilaviy 
restoran, magazinlar va h.k.) egalari hisoblanadi. Bu nokorporativ korxonalar 
bozorda sotish uchun tovar va xizmatlarni ishlab chiqaradilar, bundan tashqari 
yana o`z ehtiyojlarini qondirish uchun ham ishlab chiqaradilar. Nokorporativ 
korxonalar faoliyatining moliyaviy natijasi bo`lib, aralash daromad hisoblanadi va 
u ham foyda elementlarini, ham ish haqqini o`z ichiga oladi. Nokorporativ 
korxonalarning uy xo`jaliklari tarkibiga kiritilishiga sabab, ularning daromad va 
xarajatlarini o`z egalarining daromad va xarajatlardan ajratish qiyin bo`lgan. 
Uy xo`jaliklari xizmatidagi notijorat tashkilotlarning (ijtimoiy, siyosiy, 
diniy tashkilotlar) funktsiyalari shu tashkilotlar a`zolariga bepul xizmat 
ko`rsatishdan iborat. 
SHunday qilib, MHTda behisob miqdordagi xo`jalik yurituvchi 
sub`ektlarning barchasi beshta nisbatan bir xil guruhlarga – sektorlarga 
birlashtirilgan. MHTda har bir sektor uchun andozaviy hisoblamalar yig’indisidan 
foydalaniladi va quyidagi operatsiyalar: ishlab chiqarish, daromadlarni hosil 
bo`lishi, daromadlarni taqsimlash va qayta taqsimlash, ularni saqlash va 
jamg’arish, moliyaviy aktivlarni sotib olish va moliyaviy majburiyatlar olish 
kabilar hisobga olinadi. 

Download 3,01 Mb.