7
Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами. – 2015. – №5. – 52-м.
8
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси. – 2003. – № 1. – 2-м.
1.2. Bugungi kunda axborot xavfsizligining dolzarb ahamiyat kasb etishi.
Bugungi kunda deyarli barcha davlatlar axborot sohasi tadrijiy rivojlanishi
va turli xil tazyiqlar mavjud bo`lgan sharoitlarda uning amal qilishi uchun shart-
sharoitlar yaratish bo`yicha faoliyatni kuchaytirdilar. Shuning uchun XXI asrni
axborot texnologiyalari asri deb bejiz aytmayaptilar. Kishilar o`rtasida xabar
etkazishni ta`minlashga qobil hisoblash texnikasi, axborot aloqa tizimi, internet
tizimi, shuningdek boshqa axborot texnologiyalari inson va jamiyat hayoti va
faoliyatida axborotning ahamiyatini keskin oshirib yubordi. Hozirgi kunda
ijtimoiy-siyosiy rivojlanish o`rtasida mutanosiblik mavjud bo`lgan jamiyatgina har
tomonlama uyg`un rivojlanishi mumkin. Shuning uchun har qanday jamiyat
o`zining ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va boshqa bo`lgan talab hamda ehtiyojini
to`liqroq qondirishga intiladi. Yuqorida aytib o`tilganidek, bugunga kelib ilmiy-
texnikaviy, ishlab chiqarish, ijtimoiy rivojlanishning miqyosi mazkur sohalarda
to`plangan va almashinayotgan axborotlar va ularning almashinish sur`ati va
o`zlashtirilish tezligi bilan belgilanadi. Mustaqillik tufayli respublikamiz ijtimoiy -
siyosiy, iqtisodiy, ma`naviy va siyosiy hayotida juda katta tub o`zgarishlar ro`y
berdi.O`zbekiston o`z mustaqilligini qo`lga kiritib, uni mustahkamlash va shuning
asosida yangi huquqiy-demokratik jamiyat qurish yo`liga o`tdi. Istiqlol
xalqimizning ma`naviy uyg`onishi uchun to`la imkoniyat yaratdi. Yurtimiz tarixi,
qadimiy madaniyatimiz tiklanmoqda va oliy qadriyat nufuziga ega bo`lmoqda.
Prezidentimiz ta`kidlaganidek: ―Mustaqillik yillarida bosib o‗tgan yo‗limiz va
to‗plagan tajribamizni xolisona baholash, qo‗lga kiritgan yuksak marralarimizni
tahlil etish mamlakatimizni tadrijiy va bosqichma-bosqich rivojlantirish bo‗yicha
biz tanlagan modelning naqadar to‗g‗ri ekanini va shu yo‗ldan bundan buyon ham
og‗ishmay qat‘iyat bilan borishimiz zarurligini yaqqol ko‗rsatmoqda‖
9
.
O`zbekiston Prezidenti I.A.Karimov o`zining bir qator risola va nutqlarida kishilar
dunyoqarashi va jamiyat mafkurasining shakllanishida ijtimoiy fanlarning o`rni
beqiyosligini ta`kidlab o`tdi. Jumladan, Prezidentimiz milliy mafkuraning
shakllanish jarayonida tarix fanining o`rniga g`oyat yuksak baho berib: «Milliy
mafkurani shakllantirishdagi eng katta manba-bu haqqoniy yoritilgan tarixdir»
10
,-
deb ko`rsatdi. Darhaqiqat, o`zbek halqi mustaqillikka tinch yo`l bilan erishgan
bo`lsa-da, istiqlol uchun olib borilgan kurashlarning ildizlari uzoq tarixga borib
taqaladi. Mustaqillik sharofati bilangina bu kurashlar tarixini xolisona o`rganishga
imkoniyat yaratildi va milliy tariximiz, ma`naviy boyliklarimizni sinfiy, partiyaviy
to`siqlar bilan xalqdan ajratib qo`yishdek illatga barham berildi. Mustabidchilik
9
И.А.Каримов «Еришган марралар билан чегараланмасдан, бошлаган ислохотларимизни янги боскчга
кутариш-бугунги кундаги енг долзарб вазифамиздир»-23-жилд.-Т:2015.
10
.
Karimov I.A. Yuksak ma‘naviyat – yengilmas kuch. – T., Ma‘naviyat, 2008.-115-bet.
davrida hukmron kommunistik mafkura ta`sirida o`tmishimizdagi talaygina tarixiy
jarayonlar, ijtimoiy-siyosiy harakatlar kommunistik, ma`muriy-buyruqbozlik tizimi
manfaatlariga bo`ysundirilgan holda soxtalashtirildi, noto`g`ri talqin etildi.
Bugungi kunda ma`naviy qadriyatlarimizni ilm-fan va taraqqiyot yutuqlari bilan
boyitib borish, o`zligimizni chuqurroq anglash, milliy g‘oya va istiqlol mafkurasi
tamoyillarini xalqimizning kalbi va ongiga singdirish, muqaddas dinimiz va
tariximizni soxtalashtirish, ulardan siyosiy maqsadlarda foydalanishlarga yo`l
qo`ymaslik - ma`naviyat sohasidagi asosiy vazifalarimizdir. Ushbu vazifalar milliy
istiqlol g`oyasining
ma`naviyat soxasida namoyon bo`lishining asosiy
tamoyillarini belgilaydi. Yangi jamiyatni barpo etish jarayonida, eng avvalo,
ma`naviy qadriyatlarni tug‘ri baxolay olishni, soxta qadriyatlardan yoki tarixan
eskirgan, o`zidagi bunyodkorlik va ijobiy saloxiyatni sarflab bo`lgan
qadriyatlardan xaqiqiy hayotbaxsh qadriyatni ajrata olishni o`rganish lozim. Biror
bir qadriyatga baxo berilar ekan, uning mamlakatimiz mustaqil tarakkiyotining
siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, e`tiqodiy va axloqiy asoslarini qay darajada
mustaxkamlay olishi, xalqimizning umumjaxon ijtimoiy taraqqiyotining faol
sub`ektiga aylanishiga xizmat qila olishi bosh mezon bo`lishi kerak. Milliy
qadriyatlarga, jumladan madaniy-ma`naviy, ma`rifiy merosga ilmiy asosda tug‘ri
yondashishning asosiy tamoyillariga xos mezonlar - insonparvarlik, vatanparvarlik,
xalqchillik va taraqqiyparvarlikdir. Bu mezonlarning har birida milliylik va
umuminsoniylik mujjassamlashgan. Ular mohiyatan umuminsoniy harakterga ega
bo‘lsada, xar bir tarixiy davrda muayyan xalqlarning extiyojlarini yuzaga chiqaradi
va ularni ko‘ndirishga xizmat qiladi. Shu bois ularning zamirida mujassam bo`lgan
umuminsoniylik moxiyati, milliy extiyojlarni muayyan milliy shaklda ifodalab va
uz mazmunini ularga moslashtirgan xolda yuzaga chiqadi. Mazkur mezonlarga
nafaqat milliylik va umuminsoniylik, balki tarixiylik ham xos. Ya`ni ular shaklan
va mazmunan qotib kolgan andozalar mos xolda emas, balki davr talablariga,
jamiyat oldida turgan yangi vazifalarga mutanosib tarzda boyib, takomillashib
boradi. Mazkur tamoyillar milliy g`oyamizning tarkibiy unsurlaridir. Zero, milliy
istiqlol goyasi butun jamiyat, butun millat, butun O`zbekistonliklar uchun xizmat
qiladi. Milliy qadriyatlarimizni baxolaganda, ularning milliy g‘oyaga nechog‘lik
mos ekanini nazarda tutamiz. Lekin biz baholash jarayonida faqat aloxida bir
inson, muayyan ijtimoiy gurux, biror bir etnos, manfaatini emas, balki
umuminsoniy jamiyatimiz, barcha O‘zbekistonliklar manfaatini nazarda tutamiz.
Shu bois, yuqorida zikr etilgan mezon va tamoyildan foydalanib, madaniy-
ma`naviy merosimizni va bugun ayrim yot mafkuraviy poligonlar tomonidan
targ‘ib etilayotgan ba`zi g`oyalarni taxlil etsak, ularda insonning erkin rivojiga, o‘z
orzu-intilishlariga mos xolda yashashiga, xalqimizning psixologiyasi, maksad-
muddaolari, Vatan manfaatlari va zamonaviy taraqqiyot talablariga mos
kelmaydigan unsurlarni, g`oyalarni yaxshi payqab olamiz.
Ilmiy texnika taraqqiyoti insoniyat va jamiyat moddiy ehtiyojlarini qondirish
uchun ulkan imkoniyatlar yaratdi. Yangi yuqori texnologiyalar jamiyat a`zolari
turmushini istalgan mahsulot bilan ta`minlashga va xizmat sohasini jadal
rivojlantirish uchun shart - sharoit yaratishga imkoniyat beradi. Axborot yaratish
va tarqatish sohasida ham ilgari ko`z ko`rib quloq eshitmagan sur`at va ko`lamga
erishildi. Kishilar o`rtasida xabar yetkazishni ta`minlashga qobil hisoblash
texnikasi, axboriy aloqa tizimi, internet tizimi, shuningdek boshqa axborot
texnologiyalari inson va jamiyat hayoti va faoliyatida axborotning ahamiyatini
keskin oshirib yubordi. Hozirgi kunda ijtimoiy-texnikaviy rivojlanish bilan
ijtimoiy-siyosiy rivojlanish o`rtasida mutanosiblik mavjud bo`lgan jamiyatgina har
tomonlama uyg`un rivojlanishi mumkin. Shuning uchun har qanday jamiyat
o`zining ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va boshqa axborotga bo`lgan talab hamda
ehtiyojini to`liqroq qondirishga intiladi. Yuqorida aytib o`tilganidek, bugunga
kelib ilmiy-texnikaviy, ishlab chiqarish, ijtimoiy rivojlanishning o`lchami mazkur
sohalarda to`plangan va almashinayotgan axborotlar, ularning almashinish sur`ati
va o`zlashtirilish tezligi bilan belgilanadi. Globallashayotgan dunyoda axborot
xalqlararo va davlatlararo munosabatlarda katta ahamiyat kasb etadi. Ya`ni, u
jahon hamjamiyati hayotida ham ijobiy ham salbiy kuch sifatida namoyon bo`lishi
mumkin. Shu ma`noda texnikaviy-texnologik sohada katta imkoniyatga ega
bo`lgan mamlakatlar qulay sharoitga ega bo`ladilar. Mana shu ustunlik tufayli ular
o`z shaxsiy manfaatlariga mos keluvchi qadriyatlarni, nuqtai-nazarlarni,
g`oyalarni, fikrlarni ilgari surishlari mumkin va surmoqdalar ham. Shunga ko`ra
ko`pgina davlatlarda glaballashuvga qarshi harakatlar yuzaga kelmoqda, bular
yagona jahon uyg`unlashgan axborot maydonini tuzishni rad etmoqdalar. Bu
o`rinda shuni alohida ta`kidlash joizki, globallashuvga qarshi harakatning o`zi
tobora global harakat tusini olmoqda. Zamonamizning o`ziga xos jihatlaridan biri
sifatida har qanday mahalliy hodisa yoki voqea zamonaviy axborot texnologiyalari
tufayli global hodisa yoki voqeaga aylanmoqda. Masalan, 2000 yil 11 sentyabrda
Nyu Yorda yuz bergan voqea, Livan tuprog`idagi harbiy harakatlar, Fransiyadagi
yoshlarning chiqishlari, u yoki bu mamlakatdagi saylovlar, avia halokat, tabiiy
ofat, terrorchilik harakati va boshqa shunga o`xshash voqea va hodisalar buning
yorqin dalili bo`ladi. Jahon miqyosida kezib yuruvchi bunday axborotlar muayyan
davlat manfaatlariga ta`sir etmay qolmaydi. Bu faqat shu axborot tarqaladigan,
alohida olingan bir mamlakatdagi ijtimoiy, siyosiy jarayonlardan darak berishi
bilangina emas, balki boshqa mamlakatlarning mazkur xabarlar haqida hech narsa
aytilmagan auditoriyasi bularni o`z davlatidagi holatga qiyoslashi bilan ham
mazkur mamlakat manfaatlariga ta`sir etadi. Shu sababli davlatlar, hukumatlar
o`rtasida ayrim kelishmovchiliklar vaqti-vaqti bilan yuzaga chiqib turishi mumkin.
Bunda kim haq yoki kim nohaq ekanligini aniqlash har doim ham oson
bo`lavermaydi. Bular barchasi axborot jarayonlarining globallashuvi bilan bog`liq
muammolar dolzarbligini yana bir karra ta`kidlaydi. Ammo mazkur muammolar
tufayli axborot ishlab-chiqarish va tarqatish imkoniyatlarining tengsizligi paydo
bo`ladi. Bu ob`ektiv vaziyatni shunday deb qabul qilmoq kerak. Mamlakatlar bu
boradigi o`z ustunliklarini shaxsiy manfaatlarida foydalanishlari boshqa gap. Mana
shunday vaqtda munosatlarda keskinlik yuzaga keladi, u ko`p hollarda axboriy
kurashga yoki boshqacha qilib aytganda psixologik urushga aylanib ketadi. Ochiq
axborot tizimlarida axboriy-psixologik xavfsizlikni ta`minlash hozirgi kunning
dolzarb talabidir. Har bir davlat buning ustida bosh qotirmoqda. Bu jahondagi
yangi geosiyosiy taqsimot, yangi mintaqaviy nizolarning yuzaga kelishi,
millatchilik, shovinizm, din niqobidagi ekstremizm, ekologik halokatning tahdidi
kuchayishi, spid, parranda gripi va boshqa yuqumli kasalliklarning tarqalishi bilan
bog`liqdir. Yuqorida qayd etilganlarning barchasi O`zbekiston Respublikasi uchun
ham mazkur muammolar muhim ekanligini alohida ta`kid etadi. Buning dolzarbligi
davlatimiz uchun milliy mustaqillikni yanada mustahkamlash, iqtisod va bozor
munosabatlarini
tadrijiy
rivojlanishini
ta`minlash,
ijtimoiy
islohotlarni
chuqurlashtirishda yaqqol ko`rinadi. Bunda ―Kadrlar tayyorlash milliy dasturi‖ni
amalga oshirish, milliy an`analarni hayotga qaytarish, murosasozlikni tarbiyalash
ham katta ahamiyat kasb etadi. Ma`lumki, mustaqil dunyo qarashga ega
ma`lumotli kishilargina turli xil talqindagi tazyiqlarga ruhan barqaror qarshilik
ko`rsata oladilar. Bu birinchidan. Ikkinchidan, mana shunday kishilargina tegishli
muhit yaratishlari va milliy g`oyalarning darg`alari hisoblanadi. Mana shuning
uchun ham mazkur muammolarni o`rganishda
axborotning shakli va mohiyati;
axborot xavfsizligini ta`minlash;
ochiq axborot tizimlarining o`ziga xosligi;
shaxs, jamiyat va davlat axboriy- psixologik xavfsizligini ta`minlash
manbalari va turlari;
axborot sohasidagi milliy xavfsizlikni ta`minlashning ahamiyati va
tamoyillari;
OAV va axboriy qarama-qarshilik; axboriy-psixologik xavfsizlikni
ta`minlashda asosiy yo`nalish va usullar;
ochiq axborot tizimlarda shaxsning o`z-o`zini himoya qilishi;
jamoatchilik fikri va jamiyat axboriy-psixologik xavfsizligi;
O`zbekiston OAV lari va jamiyatning psixologik xavfsizligi kabi mavzularni
chuqurroq o`rganish talab etiladi.
Yuqorida sanab o`tilgan mavzularni o`rganishda axborot, axboriy xavfsizlik,
milliy manfaatlar, axborot sohasidagi milliy manfaatlarga bo`lgan xavf, manbalari,
jamoatchilik fikri, ochiq axborot tizimlari, globallashuv, axboriy qarama-qarshilik,
axboriy-psixologik kurash, OAV lari, onglilik, idroklash, aks ettirish
manikulyattsiya qilish, psixologik qo`poruvchilik, ijtimoiy targ`ibot, jamoatchilik
ongi, insonni xufiyona boshqarish va boshqalarga alohida e`tibor qaratish joiz.
Psixologiya, sotsialogiya, falsafa, OAV nazariyalaridan olingan bu tushuncha va
terminlar fanni chuqurroq tushunishga, uning asosiy mazmunini, usullari va
yo`sinlarini, ya`ni ochiq axborot tizimlarida foydalanayotgan usullarni idrok
etishga,
demak,
ijobiy
g`oyalarni salbiy
g`oyalardan
farqlay
olishga
ko`maklashadi. Ma`lumki, har qanday dalil, hodisa yoki voqea turlicha talqin
etilishi mumkin, shunga bog`liq tarzda auditoriya tomonidan qabul etilishi ham
mumkin. Shuning uchun avval boshidanoq, tushunchaviy apparatni belgilab olish,
uni sharhlash lozim, shundan kelib chiqqan holda biror hodisa yoki voqeani biz
qanday idrok etishimiz va talqin qilishimizga e`tibor berishimiz darkor.
Ruxsat etilganlik huquqiga axborotni yoki uning resurslarini o‗qish uchun,
o‗zgartirish, nusxa olish, axborotni yo‗q qilish huquqlari kiradi. Axborotni
muhofaza qilish – bu axborot himoya tizimini yaratish bilan bog‗liq jarayon.
Axborot himoya tizimi hech qachon yuz foizlik himoyani ta‘minlay olmasligini
anglash muhimdir. Bu esa axborotni mumkin bo‗lgan darajadagi o‗zgartirish,
o‗g‗irlash yoki yo‗q qilish tavakkalchiligiga asoslangan axborot xavfsizligi haqida
fikr yuritishni taqozo etadi. Tаrmоq tехnоlоgiyalаri rivоjining bоshlаng‘ich
bоsqichidа viruslаr vа kоmpyutеr хujumlаrining bоshqа turlаri tа‘siridаgi zаrаr
kаm edi, chunki u dаvrdа dunyo iqtisоdining ахbоrоt tехnоlоgiyalаrigа bоg‘liqligi
kаttа emаs edi. Hоzirdа, hujumlаr sоnining dоimо o‘sishi hаmdа biznеsning
ахbоrоtdаn fоydаlаnish vа аlmаshishning elеktrоn vоsitаlаrigа bоg‘liqligi
shаrоitidа mаshinа vаqtining yo‘qоlishigа оlib kеluvchi hаttо оzginа hujumdаn
kеlgаn zаrаr judа kаttа rаqаmlаr оrqаli hisоblаnаdi. Misоl tаriqаsidа kеltirish
mumkinki, fаqаt 2003 yilning birinchi chоrаgidа dunyo miqyosidаgi yo‘qоtishlаr
2002 yildаgi bаrchа yo‘qоtishlаr yig‘indisining 50%ini tаshkil etgаn, yoki
bo‘lmаsа 2006 yilning o‘zidа Rоssiya Fеdеrеаtsiyasidа 14 mingdаn оrtiq
kоmpyutеr jinоyatchiligi hоlаtlаri qаyd etilgаn. Kоrpоrаtiv tаrmоqlаrdа
ishlаnаdigаn ахbоrоt, аyniqsа, zаif bo‘lаdi. Hоzirdа ruхsаtsiz fоydаlаnishgа yoki
ахbоrоtni mоdifikаtsiyalаshgа, yolg‘оn ахbоrоtning muоmаlаgа kirishi
imkоnining jiddiy оshishigа quyidаgilаr sаbаb bo‘lаdi:
- kоmpyutеrdа ishlаnаdigаn, uzаtilаdigаn vа sаqlаnаdigаn ахbоrоt hаjmining
оshishi;
- mа‘lumоtlаr bаzаsidа muhimlik vа mаhfiylik dаrаjаsi turli bo‘lgаn
ахbоrоtlаrning to‘plаnishi;
- mа‘lumоtlаr bаzаsidа sаqldаnаyotgаn ахbоrоtdаn vа hisоblаsh tаrmоq
rеsurlаridаn fоydаlаnuvchilаr dоirаsining kеngаyishi;
- mаsоfаdаgi ishchi jоylаr sоninig оshishi;
- fоydаlаnuvchilаrni bоg‘lаsh uchun Internet glоbаl tаrmоgini vа аlоqаning
turli kаnаllаrini kеng ishlаtish;
- fоydаluvchilаr
kоmpyutеrlаri
o‘rtаsidа
ахbоrоt
аlmаshinuvining
аvtоmаtlаshtirilishi.
Ахbоrоt хаvfsizligigа tахdid dеgаndа ахbоrоtning buzilishi yoki yo‘qоtilishi
хаvfigа оlib kеluvchi himоyalаnuvchi оb‘еktgа qаrshi qilingаn hаrаkаtlаr
tushunilаdi. Оldindаn shuni аytish mumkinki, so‘z bаrchа ахbоrоt хususidа emаs,
bаlki uning fаqаt, mulk egаsi fikrichа, kоmmеrtsiya qiymаtigа egа bo‘lgаn qismi
хususidа kеtyapti. Zаmоnаviy kоrpоrаtiv tаrmоqdаn vа tizimlаr duchоr bo‘lаdigаn
kеng tаrqаlgаn tахdidlаrni tаhlillаymiz. Hisоbgа оlish lоzimki, хаvfsizlikkа tаhdid
mаnbаlаri kоrpоrаtiv ахbоrоt tizimining ichidа (ichki mаnbа) vа uning tаshqаrisidа
(tаshqi mаnbа) bo‘lishi mumkin. Bundаy аjrаtish to‘gri, chunki bittа tахdid uchun
(mаsаlаn, o‘girlаsh) tаshkqi vа ichki mаnbаlаrgа qаrshi hаrаkаt usullаri turlichа
bo‘lаdi. Bo‘lishi mumkin bo‘lgаn tахdidlаrni hаmdа kоrpоrаtiv ахbоrоt tizimining
zаif jоylаrini bilish хаvfsizlikni tа‘minlоvchi eng sаmаrаli vоsitаlаrni tаnlаsh
uchun zаrur hisоblаnаdi. Tеz-tеz bo‘lаdigаn vа хаvfli (zаrаr o‘lchаmi nuqtаi
nаzаridаn) tахdidlаrgа fоydаlаnuvchilаrning, оpеrаtоrlаrning, mа‘murlаrning vа
kоrpоrаtiv ахbоrоt tizimlаrigа хizmаt ko‘rsаtuvchi bоshqа shахslаrning аtаyin
qilmаgаn хаtоliklаri kirаdi. Bа‘zidа bundаy хаtоliklаr (nоto‘g‘ri kiritilgаn
mа‘lumоtlаr, dаsturdаgi хаtоliklаr sаbаb bo‘lgаn tizimning to‘хtаshi yoki buzilishi)
to‘g‘ridаn to‘g‘ri zаrаrgа оlib kеlаdi. Bа‘zidа ulаr niyati buzuq оdаmlаr
fоydаlаnishi mumkin bo‘lgаn nоzik jоylаrni pаydо bo‘lishigа sаbаb bo‘lаdi. Bundа
zаrаr mаnbаi tаshkilоtning fоydаlаnuvchisi hаm, tаrmоq fоydаlаnuvchisi hаm
bo‘lishi mumkin, охirgisi аyniqsа хаvfli. Zаrаr o‘lchаmi bo‘yichа ikkinchi o‘rinni
o‘g‘irlаshlаr vа sохtаlаshti-rishlаr egаllаydi. Kompyuter jinoyatchiligi statistikasi
tahlil etilsa qayg‘uli manzaraga ega bo‘lamiz. Kompyuter jinoyatchiligi yetkazgan
zararni narkotik moddalar va qurollarning noqonuniy aylanishidan olingan foydaga
qiyoslash mumkin. Faqat AQSHda "elektron jinoyatchilar" yetkazgan har yilgi
zarar qariyb 100 mld. dollarni tashkil etar ekan.Yaqin kelajakda jinoiy
faoliyatning bu turi daromadliligi, pul mablag‘larining aylanishi va unda ishtirok
etuvchi odamlar soni bo‘yicha yaqin vaqtlargacha noqonuniy faoliyat orasida
daromadligi bilan birinchi o‘rinni egallagan noqonuniy biznesning uch turidan
o‘zib ketish ehtimolligi katta. Bu noqonuniy bizneslar-narkotik moddalar, qurol va
kam uchraydigan yovvoyi hayvonlar bilan savdo qilish. Davlat va xususiy
kompaniyalar faoliyatining sotsiologik tadqiqi ma‘lumotlariga qaraganda XXI
asrning birinchi yillarida iqtisodiy sohadagi jinoyatchilik bank va boshqa
tizimlarning axborot-kommunikatsion komplekslariga bo‘lishi mumkin bo‘lgan
g‘arazli iqtisodiy harakatlarga qaratilgan bo‘ladi. Kredit-moliya sohasidagi
kompyuter jinoyatchiligining soni muttasil o‘sib bormoqda. Masalan onlayn
magazinlarida 25%gacha qalloblik to‘lov amallari qayd etilgan. Shunga
qaramasdan G‘arb davlatlarida elektron tijoratning-yuqori daromadli zamonaviy
biznesning faol rivojlanishi ko‘zga tashlanmoqda. Ma‘lumki, bu soha rivojlanishi
bilan parallel ravishda "virtual" qalloblarning ham daromadi oshadi. Qalloblar endi
yakka holda harakat qilmaydilar, ular puxtalik bilan tayyorlangan, yaxshi texnik va
dasturiy qurollangan jinoiy guruhlar bilan, bank xizmatchilarining o‘zlari
ishtirokida ishlaydilar. Xavfsizlik sohasidagi mutaxassislarning ko‘rsatishicha
bunday jinoyatchilarning ulushi 70%ni tashkil etadi. "Virtual" o‘g‘ri o‘zining
hamkasbi-oddiy bosqinchiga nisbatan ko‘p topadi. Undan tashqari "virtual"
jinoyatchilar uyidan chiqmasdan harakat qiladilar. Foydalanishning elektron
vositalarini ishlatib qilingan o‘g‘rilik zararining o‘rtacha ko‘rsatkichi faqat
AQSHda bankni qurolli bosqinchilikdan kelgan zararning o‘rtacha statistik
zararidan 6-7 marta katta. Bank xizmati va moliya amallari sohasidagi turli xil
qalloblik natijasida yo‘qotishlar 1989 yili 800 mln. dollardan 1997 yili — 100
mlrd. dollarga yetgan. Bu ko‘rsatkichlar o‘sayapti, aslida yuqorida keltirilgan
ma‘lumotlardan bir tartibga oshishi mumkin. Chunki ko‘p yo‘qotishlar
aniqlanmaydi yoki e‘lon qilinmaydi. O‘ziga xos "indamaslik siyosati"ni tizim
ma‘murlarining o‘zining tarmog‘idan ruxsatsiz foydalanganlik tafsilotini, bu
noxush xodisaning takrorlanishidan qo‘rqib va o‘zining himoya usulini oshkor
etmaslik vajida muhokama etishni xoxlamasliklari bilan tushunish mumkin.
Kompyuter ishlatiladigan inson faoliyatining boshqa sohalarida ham vaziyat yaxshi
emas. Yildan-yilga xuquqni muhofaza qiluvchi organlariga kompyuter
jinoyatchiligi xususidagi murojaatlar oshib bormoqda.Barcha mutaxassislar
viruslarning tarqalishi bilan bir qatorda tashqi xujumlarning keskin oshganligini
e‘tirof etmoqdalar. Ko‘rinib turibdiki, kompyuter jinoyatchiligi natijasida zarar
qat‘iy ortmoqda. Ammo kompyuter jinoyatchiligi ko‘pincha "virtual" qalloblar
tomonidan amalga oshiriladi deyish haqiqatga to‘g‘ri kelmaydi. Hozircha
kompyuter tarmoqlariga suqilib kirish xavfi har biri o‘zining usuliga ega bo‘lgan
xakerlar, krakerlar va kompyuter qaroqchilari tomonidan kelmoqda. Xakerlar,
boshqa kompyuter qaroqchilaridan farqli holda, ba‘zida, oldindan, maqtanish
maqsadida kompyuter egalariga ularning tizimiga kirish niyatlari borligini bildirib
qo‘yadilar. Muvaffaqiyatlari xususida Internet saytlarida xabar beradilar. Bunda
xaker musobaqalashuv niyatida kirgan kompyuterlariga zarar yetkazmaydi.
Krakerlar (cracker) — elektron "o‘g‘rilar" manfaat maqsadida dasturlarni
buzishga ixtisoslashganlar. Buning uchun ular Internet tarmog‘i bo‘yicha
tarqatiluvchi buzishning tayyor dasturlaridan foydalanadilar.
Kompyuter qaroqchilari — raqobat qiluvchi firmalar va xatto ajnabiy
maxsus xizmatlari buyurtmasi bo‘yicha axborotni o‘g‘irlovchi firma va
kompaniyalarning yuqori malakali mutaxassislari. Undan tashqari ular begona
bank schetidan pul mablag‘larini o‘g‘irlash bilan ham shug‘ullanadilar.Ba‘zi
"mutaxassislar" jiddiy guruh tashkil qiladilar, chunki bunday kriminal biznes o‘ta
daromadlidir. Bu esa tez orada, "virtual" jinoyatning zarari jinoyat biznesining
an‘anaviy xilidagi zarardan bir tartibga (agar ko‘p bo‘lmasa) oshishiga sabab
bo‘ladi. Hozircha bunday tahdidni betaraflashtirishning samarali usullari mavjud
emas.
Yuqorida qayd etilganlar himoya turlari orasida asosiylari huquqiy,tashkiliy
va
texnik
himoya
hisoblanadi.
Bizning
mavzuga
taluqlisi
huquqiy
himoyadir.Shuning uchun biz huquqiy himoya haqida ko‘rib chiqamiz.
| 