1
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
I.K.Umarova.
G.Q.Salijanova
J.M.Bekpulatov
METALLI RUDALARNI BOYITISH
TEXNOLOGIYASI
DARSLIK
“5311600 – “Konchilik ishi” yo'nalishi “Foydali qazilmalarni boyitish” ixtisosligi
Tоshkent- 2020
2
Tuzuvchilar: Umarova I.K. Salijanova G.Q. Bekpulatov J.M.
“Metalli rudalarni boyitish texnologiyasi” fanidan darslik ─ T; 2020, 335 b.
Taqrizchilar: F.A.Badalov - Noma’dan xom ashyuolarni qayta ishlash
labaratoriya boshlig`i
O.G`.Hayitov - Tosh DTU, KIMF, “Konchilik ishi” kafedra
mudiri
Ushbu darslik “5311600 –Konchilik ishi” yo'nalishining “Foydali qazilmalarni
boyitish” mutaxassisligi va 5310300- “Metallurgiya” yo'nalishining bakalavr talabalari
uchun mo‘ljallangan bo‘lib, mazkur fan o‘quv dasturi asosida tuzilgan va darslik
sifatida foydalanishga tavsiya etiladi
Mazkur darslikda foydali qazilmalarni boyitishning xalq xo'jaligidagi o'rni, ruda va
boyitmalarga qo'yiladigan talablar, boyitish usullari, sxemalari va boyitishning
texnologik ko'rsatkichlari ko'rib chiqilgan. Asosiy boyitish dastgohlarining tuzilishi va
ishlash printsiplari berilgan. Turli xildagi foydali qazilmalarni boyitish nazariyasi va
amaliyoti keltirilgan. Imkon darajasida boyitish fabrikalarida boyitish maxsulotlarini
suvsizlantirish va changni ushlash masalalari bayon qilingan.
В книге рассмотрены роль обогащения в народном хозяйстве, характеристики
руд на обогатимость, схемы и технологические показатели обогащения. Описаны
устройства и принцип действия основного обогатительного оборудования.
Приведены теория и практика и обогащения полезных ископаемых различных
видов. В необходимом объеме изложены вопросы обезвоживания и
пылеулавливания на обогатительных фабриках.
In the book characteristics of ores on еnrichmented, schemes and technological
indicators of enrichment are considered an enrichment role in national economy.
Devices and a principle of action of the basic concentrating equipment are described.
The theory and practice and enrichments of minerals of various kinds are resulted. In
necessary volume questions of dehydration and dust catching at concentrating factories
are stated.
© Toshkent davlat texnika universiteti, 2020
3
Kirish
Mamlakatimizning
iqtisodiy
salohiyatini,
ishlab
chiqarish
unumdorligini
rivojlanishi, bugungi demokratik davlatimizda kelajak avlodlar uchun ko‘pgina
hollarda mineral hom ashyolarni qazib olish va ularni qayta ishlash ko‘rsatkichlariga
bog‘liq bo‘ladi.
Foydali qazilmalar – asosan organiq va noorganiq tabiiy minerallar bo‘lib,
hozirgi rivojlangan texnologiyalar yordamida tabiiy va qayta ishlangan holda xalq
xo‘jaligida yuqori samara bilan foydalanishmumkin bo‘lgan mahsulotdir. Foydali
qazilmalar manbasi konlar, yyerning geologik ta’siri natijasida foydali qazilmalarning
bir joyga to‘planishi hisoblanadi. Foydali qazilmalar qattiq, suyuq va gazsimon holda
bo‘ladi.
Foydali qazilmalarning turlariga qarab ularni quyidagi asosiy guruhlarga bo‘lish
mumkin:
1) metallli foydali qazilmalar - qora va rangli metalllar olish uchun hom ashyo
hisoblanadi;
2) nometalll foydali qazilmalar - qurilish, keramikava boshqa mahsulot olish uchun hom
ashyo hisoblanadi;
3) tabiiy yoki qayta ishlangan holdagi yoqilg‘i yoki kimyo sanoati uchun hom ashyo
hisoblangan, yoqilg‘i qazilmalari.
Foydali qazilmalar xalq xo‘jaligining asosi hisoblanadi, biror bir tarmoq
yo‘qki foydali qazilmalar yoki ularning qayta ishlangan mahsulotlari ishlatilmasa.
O‘zbekiston konlarining foydali qazilmalarga nihoyatda boyligi, bir necha o‘n million
tonna qazib oladigan va qayta ishlaydigan yuqori texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichli yirik
mexanizatsiyalashtirilgan boyitish va metalllurgiya korxonalari ko‘rish imkonini beradi.
Konchilik sanoati, hozirgi zamon texnika darajasida metalll yoki mineral
mahsulot olish imkonini beradigan qattiq hom ashyoni beradi va qayta ishlaydi. Foydali
qazilma konlarini qayta ishlashda yer ostidan qazib olishni ko‘paytirish va ulardan
kompleks foydalanish asosiy shartlardan biri hisoblanadi. Bu quyidagilar bilan
izohlanadi:
-
yangi konlarini izlab topish va sanoat miqyosida o‘zlashtirish uchun ko‘p mablag‘
4
va mehnat sarflanishi;
-
xalq xo‘jaligi tarmoqlarida ruda tarkibiga kirgan deyarli barcha mineral
komponentlariga bo‘lgan talabni oshishi;
-
chiqindisiz qayta ishlash texnologiyasini yaratish va bu bilan ishlab chiqarish
chiqindilari bilan atrof-muhitni ifloslantirmaslik.
shu sabablarga ko‘ra, konlardan sanoat miqyosida foydalanish imkoni nafaqat uning
qiymati va foydali qazilma miqdori, uning zahirasi, geografik joylashishi, qazib olish va
transportirovka qilishshartlari, boshqa iqtisodiy va siyosiy omillarga, balki qazib
olinayotgan rudani yuqori samara bilan qayta ishlash texnologiyasi mavjudligiga ham
bog‘liq.
Rudalar – metalll va uning birikmalaridan tashqil topgan mineral bo‘lib,
tabiiy kimyoviy birikmalar hisoblanadi.
Ruda
tarkibidagi
minerallar,
qimmatbaho
komponentlar
va
puch
tog‘’jinslaridan iborat bo‘ladi. Bunday minerallarga misli (xalkozin, xalkoprit), ruxli
(sfalerit, smitsonit),qo‘rg‘oshinli (galenit, syerussit) va hokazolar kiradi.
Puch tog‘’ jinslarga tarkibida ajratib olinadigan va qimmatli metalll bo‘lmagan
jinslar kiradi. Bunday minerallarga kvars, karbonatlar, silikatlar va hokazolar kiradi.
Bu yerda foydali mineral, zararli yoki foydali qo‘shimcha, puch tog‘’ jinslari
tushunchalarining nisbiyligini ta’kidlab o‘tish lozim. Mineralning bu tushunchalarning
qaysi biriga mansubligi faqat foydali qazilmani berilgan turigagina bog‘liq. Bitta
mineralning o‘zi dastlabki mahsulotda foydali, boshqasida esa puch tog‘’ jinsi bo‘lishi
mumkin.
«Puch tog‘’ jins» tushunchasi ham shartli hisoblanadi. Chiqindisiz metalllurgik
texnologiya va jarayonlar yaratishga yo‘naltirilgan metalllurgik texnologiya’ning
taraqqiyoti, qurilish materiallari olish uchun puch tog‘’ jinslarning barcha
komponentlaridan foydalanish mumkinligini isbotladi.
Boyitma tarkibida mahsulotlardagi foydali mineral va foydali qo‘shimchalarning asosiy
qismi bo‘lsa, chiqindida puch tog‘’ jinslari va zararli qo‘shimchalarning katta qismi
ajratiladi. Chiqindi boyitish jarayonidan chiqarib tashlanadi va chiqindilar maydonida
yig‘iladi, boyitma esa keyingi qayta ishlash va ishlatishga jo‘natiladi.
5
Rudaning tarkibi odatda kimyoviy yo‘l bilan aniqlanadi. Biroq amalda buning
o‘zi kamlik qiladi. Hom ashyo tarkibida mavjud bo‘lgan minerallar to‘rini (mineralogik
tarkib) va qayta ishlanayotgan hom ashyoning barcha komponentlarining minerallar
bo‘yicha taqsimlanishini (fazoviy tarkib)larini bilish kerak.
Mineralogik va fazoviy tahlilni bilish, metalllurgik qayta ishlaganda hom ashyo
tarkibidagi barcha komponentlarining o‘zini to‘tishini oldindan aytish, to‘g‘ri ratsional
texnologiya’ni tanlash va boyitish jarayonlaridagi amallarni to‘g‘ri bajarish imkonini
beradi.
Boyitish texnologiyasini rivojlanishi va takomillashuvi hamda hom ashyodan
kompleks foydalanishning oshishi, ya’ni qancha ko‘p qimmatli komponent olinsa,
shuncha asosiy metalllning kam miqdori bilan iqtisodiy va texnik jihatdan rudani qayta
ishlashsamarali bo‘lishi isbotlandi.
Rudalar ham, boshqa foydali qazilmalar singari, yeryuzasida tabiiy ravishda to‘planadi,
bu to‘planish kon deb ataladi.
Geologiya va konchilik ishining asosiy vazifasi boyitish fabrikalari va
metalllurgik korxonalarni kerakli tabiiy hom ashyo va qo‘shimcha materiallar bilan o‘z
vaqtida ta’minlash hisoblanadi.
Konlardagi ruda zahiralari miqdoriy va sifatli xususiyatlari inobatga olinib,
shuningdek ularni o‘rganish bosqichiga qarab bir necha kategoriyalariga xalq
xo‘jaligidagi ahamiyatiga qarab balansli va nobalansli turlarga bo‘linadi.
1 - kategoriyadagi konlarga bevosita ishlatish mumkin bo‘lgan konlar yoki
konchilik korxonalari qurish uchun loyihalash, ishlab chiqish va texnik loyihalar tuzish
uchun geologik ma’lumotlar bilan ta’minlash kiradi.
2 – kategoriyadagi konlarga, qushimcha geologik izlanishlar talab qiladigan, lekin
loyihalashshartlari ishlab chiqishga yaroqli konlar kiradi.
3 – kategoriyaga, yuqori kategoriyali topilgan konlar atrofidagi taxminiy zahiralar
tushuniladi. Bu kategoriyadagi kon zahiralari tarmoqning kelajakdagi rejalarini tuzishda
foydalanish imkonini beradi.
4– kategoriyaga zahiralari geologik taxminlar yordamida topiladigan kon va
minerallashgan zonalar kiradi. Ular xalq xo‘jaligini rejalashtirish va geologik – qidiruv
6
ishlarini rejalashtirishda muhim hisoblanadi.
Balansli rudalarga mavjud yoki sanoat bilan o‘zlashtirilayotgan taraqqiy etgan
yuqori texnologiya yordamida iqtisodiy samara bilan foydalanadigan foydali qazilma
zahiralari kiradi.
Nobalansrudalardan foydalanish hozirgi vaqtda iqtisodiy samara bermaydi yoki
texnik imkon yo‘q, biroq qayta ishlash texnologiyasining taraqqiy etishi bilan balansli
kategoriyaga o‘tishi mumkin.
Ruda konlarini o‘zlashtirish va hom ashyoni boyitish va metalllurgik
korxonalarga yetkazish bilan konchilik sanoati shug‘ullanadi. Ruda konlarini
o‘zlashtirishda ochiq, yopiq va aralash usullardan foydalaniladi.
Hozirgi vaqtda xalq xo‘jaligining barcha sohalarida ishlab chiqarishni yangi
dastgohlar bilan almashtirish,ishlab chiqarish unumdorligini oshiruvchi, material
resurslarni tejab ishlatuvchi, ishlab chiqarishga tamoman yangi texnika va materiallarni,
ilg‘or texnologiyalarni joriy etib, yuqori quvvatli va samarali dastgohlarni yaratish
dolzarb masala hisoblanmoqda.
| 