2. Dividendlar to„lash tartibi, shakllari va manbalari va uning bozor
bahosiga ta‟siri.
Boshqa mamlakatlardagi kabi, Rossiya Federatsiyasida dividend to‗lovlari
manbalari qonun bilan tartibga solinadi quyidagi ko‗rsatkichlar bilan ifodalanishi
174
mumkin:
-
hisobot davridagi sof foyda va o‗tgan yillardagi taqsimlanmagan daromad;
-
foyda va imtiyozlar bo‗yicha mukofotlar;
-
hisobot davrining sof foydasi.
Rossiya qonunchiligi uchinchi manbadan - bu yilgi aksiyadorlik jamiyatining
sof foydasidan dividendlarni to‗lashning bazaviy variantini nazarda tutadi.
Bundan tashqari, muayyan turdagi imtiyozli aksiyalar bo‗yicha dividendlar
kompaniyaning maxsus jamg‗armalaridan avvalgi yillardagi daromadlar hisobidan
qoplanishi mumkin.
Har qanday xo‗jalik yurituvchi subyektning sof foydasining miqdori, moliya
yili yakunlangan holatlar ko‗pincha zarar ko‗rgan taqdirda, dalgalanmalarga bog‗liq.
Har qanday holatda dividend miqdori to‗g‗risida qaror qabul qilish oson ish emas.
Birinchisi, tashkilot deyarli doimo ishlab chiqarish salohiyatini kengaytirish yoki
yangi investitsiya loyihalarida ishtirok etish imkoniyati mavjud. Ikkinchidan,
dividendlarni to‗lashning beqarorligi yoki ularning qiymatining keskin o‗zgarishi
aksiyalarning bozor qiymatining pasayishi bilan bog‗liq.
Dividendlar naqd pulda eng ko‗p to‗lanadigan to‗lov (tashkilot pul mablag‗lari
naqd pul, naqd to‗lov, buyurtma, pochta jo‗natmasi). Bu holda dividend to‗lovlarini
aniqlash uchun turli xil variantlar qo‗llanilishi mumkin. Muayyan variantni tanlash
kompaniyaning dividend siyosati bilan belgilanadi.
Ayrim hollarda (ular kompaniyaning ustavida ko‗rsatilgan bo‗lishi kerak)
dividendlar boshqa mol-mulk bilan to‗lanishi mumkin: yangi chiqarilgan aksiyalar,
obligatsiyalar, qimmatli qog‗ozlarning boshqa turlari, tovar.
5 Qo‗shimcha chiqarilgan aksiyalar bo‗yicha dividendlarni to‗lashni
anglatadiki, barcha taqsimlanmagan daromad biznesni rivojlantirishga yo‗naltiriladi.
Ushbu dividend to‗lovlarining shakli quyidagicha amalga oshiriladi:
-
tashkilot balansining likvidligini oshirish;
-
agar investitsiya loyihalarini amalga oshirish natijasida kompaniya moliyaviy
resurslarning vaqtincha yetishmasligi bilan bog‗liq bo‗lsa;
-
mablag‗lar manbalarini tuzilishini o‗zgartirish.
175
Boshqa kompaniya tomonidan olinishi uchun: |
-
kapitalning o‗sishi va daromad solig‗i stavkasini pasaytirishga qaratilgan
aksiyadorlar uchun;
-
tashkilotning aksiyalariga ega bo‗lgan menejerlar uchun qo‗shimcha imtiyozlar
berish maqsadida.
Aksiyadorlarga dividendlar to‗lash miqdorida qo‗shimcha aksiyalar berish
muomaladagi aksiyalarning umumiy sonining ko‗payishiga olib keladi va natijada bir
aksiya uchun dividendning pasayishi (tovar daromadlarining o‗sish sur‘ati yetarli
emas) va natijada ularning jozibadorligini kamaytirish va kamaytirish bozor narxi.
Shu bilan birga, naqd pul shaklida joriy daromadni afzal ko‗rgan bir qator aksionerlar
o‗zlarining bozordagi ulushlarini sotishlari mumkin, bu esa ularning bozor qiymatiga
ta‘sir qiladi.
Aksiyadorlarning roziligini talab qiladigan dividendlarni qayta investitsiyalash
shakli qimmatli qog‗ozlar bozorida o‗z ulushining bir qismining dividendlar fondi
hisobidan qoplanishi hisoblanadi. Bunday qarorlar, tashkilotning jozibador
investitsiya imkoniyatlariga ega bo‗lmagan hollarda ortiqcha pulni samarali tarzda
taqsimlash zarurati bilan oqlanishi kerak. Bunday holda, asosiy maqsadi kapital
to‗zilishini o‗zgartirish uchun aksiyalarni qayta sotib olish to‗g‗risidagi qaror
dividend siyosatining elementi hisoblanishi mumkin. Bundan tashqari, aksiyalarni
qayta sotib olish dividendlar to‗lash bo‗yicha soliqlarni kechiqtirishni va
aksiyadorlarning daromadlarini soliqqa tortishni kamaytirishni ta‘minlaydi,
shuningdek, istalgan kapital to‗zilishiga erishishga va bir aksiyadorlik jamiyatining
rentabelligini oshirishga yordam beradi.
Aksiyalarning birja bahosi va dividendlar siyosati bir-biri bilan bog‗liq bo‗lib,
bu erda to‗g‗ridan-to‗g‗ri aloqalarni ushlab olish qiyin. Shuni e‘tiborga olish kerakki,
"aksiya bahosi dividendlar to‗g‗ridan-to‗g‗ri proportsional va muqobil sarmoyalar
bo‗yicha foiz stavkasiga mutanosib ravishda mutanosib ravishda" klassik formula har
doim o‗zini amalda o‗zi oqlay olmaydi. Bozor bahosi odatda tasodifiy va ko‗p
tomonlama ko‗plab omillar ta‘sirida shakllanadi.
Moliyaviy menejmentda sun‘iy tartibga solish usullari ishlab chiqildi: muayyan
176
sharoitlarda to‗lanadigan dividendlar hajmiga ta‘sir ko‗rsatishi mumkin bo‗lgan
bozor bahosi. Bo‗lar aksiyalarni sotib olish, ajratish va konsolidatsiyalashni o‗z
ichiga oladi.
Aksiyalarni qayta sotib olish yuqorida muhokama qilindi. Bu yerda yana ikkita
usulni ko‗rib chiqamiz.
Ajratish usuli. Ushbu usul, shuningdek ajratish usuli yoki aksiyalarning
bo‗linishi, bevosita dividendlarni to‗lash shakliga bog‗liq emas, balki ularning
hajmiga ta‘sir qilishi mumkin.
Aksiyalarni sindirishi ko‗pincha badavlat firmalar tomonidan ishlatiladi,
ularning aksiyalari qimmatga tushadi. Ko‗pgina kompaniyalar o‗zlarining
aksiyalarining narxini yuqori bo‗lishiga yo‗l qo‗ymaslik uchun harakat qilishadi,
chunki bu ularning likvidligiga ta‘sir qilishi mumkin; ular quyida keltirilgan usul
yordamida aksiyalar narxini rejali darajaga sun‘iy ravishda qisqartirishadi.
Aksiyadorlarning ruxsati bilan, kompaniya Direksiyasi aksiyalarning bozor bahosiga
bog‗liq holda, eng katta ajratilgan o‗lchovni belgilaydi: masalan, bitta sobiq, uchta
yangi hissa uchun bir dona eski va boshqalar. Keyingi qimmatli qog‗ozlarni
almashtirish.
Bu holatda balans valyutasi va kapital to‗zilmasi o‗zgarmaydi, oddiy aksiyalar
soni ortadi.
Aksiyalarni birlashtirish. Aksincha, bir nechta eski qimmatli qog‗ozlar yangi
biriga almashtirilsa (bu nisbat har qanday bo‗lishi mumkin). Bu jarayonni fond
birlashtirilishi deb atashadi.
Aksiyalarning nominal qiymatini o‗zgartirish * kabi voqealar Direktsiyaning
tavsiyasi va aksiyadorlarning qaroriga binoan belgilanadigan dividendlar miqdoriga
ta‘sir qilmasligi mumkin. Dividendlar aksiyalarning nominal qiymatidagi
o‗zgarishlarga mutanosib ravishda o‗zgarishi mumkin, chunki aksiyalarni
birlashtirish va ajratish, aksiyadorlarning kompaniyaning aktivlarida ulushiga ta‘sir
qilmaydi. Biroq, agar yangi nominal qiymat va yangi dividend miqdori turli xil
algoritmlardan foydalanilgan bo‗lsa, bu aksiyadorlarning daromadlariga ta‘sir qilishi
mumkin.
177
Shuni ta‘kidlash kerakki, har ikkala usul ham bitta umumiy salbiy
xususiyatlarga ega - ular yangi qimmatli qog‗ozlarni chiqarish uchun qo‗shimcha
xarajatlar bilan birga keladi.
Dividendlar to‗lash uchun cheklashlar. Agar ma‘lum bir firmaning dividend
siyosatini shakllantirishda quyidagi guruhlarga qo‗shilishi mumkin bo‗lgan qator
cheklovlar mavjudligini hisobga olish kerak.
Tashkiliy va boshqaruvchilikning chegaralari. Ular
aksiyadorlarning
manfaatlariga daxldor. Bunday cheklashlar ikkita kichik guruhga bo‗linishi mumkin.
Birinchi kichik guruh quyidagilar bilan bog‗liq ravishda dividend to‗lovlarini
kamaytirishni nazarda tutadi:
mulkka "parchalanish" muammosi, ya‘ni. yuqori dividendlarni to‗lashda yangi
aksiyadorlarning paydo bo‗lishi, moliyalashtirish manbai sifatida aksiyalarning
qo‗shimcha chiqarilishini qo‗llash;
aksiyadorlar daromadi. Turli xil aksiyadorlar guruhlari dividendlarni
to‗lashning boshqa siyosatini afzal ko‗rishadi: past daromadli investorlar bugungi
kunda daromad va yuqori dividendlarni to‗lash siyosatiga yo‗naltirilgan bo‗lib,
yuqori daromadli investorlar o‗zlarining daromad solig‗ini optimallashtirishga va
daromadlilik siyosatining past bo‗lishiga imkon beradi. Bunday holatda tashkilotlar
dividendlar siyosatini amalga oshirish jarayonida aksionerlarni bir xil imtiyozlar bilan
jalb qilish yo‗li bilan aksiyalar narxini oshirish imkoniyatlarini hisobga olishlari
kerak. Natijada yuqori daromadli investorlar tashkilotning aksiyadorlari orasida ustun
dividend olish darajasi bilan ustunlik qiladi va mavjud daromadli investorlar yuqori
dividend olish darajasi yuqori bo‗lgan tashkilotni tanlashadi. Tanlovni amalga oshira
olmaydigan aksiyadorlar o‗z kapitallarini boshqa tashkilotlarning aksiyalariga qayta
jalb qilishadi. Shunday qilib, aksiyadorlarga bir xil imtiyozlarga ega bo‗lgan
dividendlar siyosatini olib borishda aksiyadorlarning tarkibi bir hil bo‗ladi.
Faoliyatning ikkinchi kichik guruhi quyidagilar uchun dividend to‗lovlarini
oshirishga qaratilgan:
tashkilotlarni boshqarish ustidan nazoratni ushlab turish (dividendlarni
to‗lashning juda past darajasi aksiyalarning bozor qiymatining kamayishiga,
178
aksiyadorlar tomonidan katta miqdordagi "dumping" ga, boshqa kompaniya
tomonidan qo‗shilishga olib kelishi mumkin);
qimmatli qog‗ozlar bozori to‗g‗risidagi axborotni oshkor qilish, uning tarkibiy
qismlaridan biri dividendlar deklaratsiyasining samarasi bo‗lishi; dividendlarni
kutilayotgan darajadan yuqori darajaga ko‗tarish qo‗shimcha ijobiy ma‘lumotdir,
tashkilot rahbariyati daromadni o‗sishini va kapitalning daromadlilik darajasi
o‗sishini prognoz qiladigan investorlar uchun bozorga "signal" beradi; dividendni
kamaytirish past daromadlar prognozlarining o‗sishi, tashkilotning moliyaviy ahvoli
yomonlashishi va shuning uchun qimmatli qog‗ozlar narxining pastligi hisoblanadi.
Tashkilotning moliyaviy holati bilan aloqalar. Tashkilotning zaif moliyaviy
ahvoli:
past rentabellik yoki barqaror daromad yo‗qligi;
likvidlikning yetarli emasligi, naqd pulda dividendlar to‗lash uchun yetarli
mablag‗ ‗bo‗lmasligi;
qo‗shimcha ustav kapitalini jalb qilishning yuqori qiymati;
qarz mablag‗larining yuqori qiymati;
tashqi moliyalashtirish manbalaridan foydalanishning yetishmasligi;
qarzning o‗z kapitaliga yuqori darajasi;
Tashkilotning dividendlar to‗lashni cheklash qobiliyatini aks ettirgan naqd pul
oqimi;
yuqori darajadagi xavfli faoliyat;
to‗langan dividendlarni cheklovchi kredit shartnomalari.
Investitsion cheklovlar. Ular quyidagi hollarda dividendlarni to‗lash darajasini
kamaytirishni nazarda tutadi:
tezkor
o‗sib borayotgan daromadli tashkilotning keyingi o‗sishini
investitsiyalash;
hayotning aylanish jarayonining dastlabki bosqichlarida tashkilotning faoliyati;
asosiy fondlarni kengaytirilishini takomillashtirishga qaratilgan investitsiya
dasturlarini qabul qilish davrida tashkilotning investitsiya faoliyatini faollashtirish;
investitsion loyihalarni samarali bozor sharoitlari bilan samarali ishlashini
179
jadallashtirish va amalga oshirishni jadallashtirish.
Bunday hollarda ta‘sis hujjatlarida o‗z moliyaviy resurslarini jamlash uchun
qayta investitsiyalash uchun majburiy bo‗lgan joriy foydalarning minimal ulushi
nazarda tutiladi.
V. Reklama va moliyaviy harakterdagi cheklovlar! Bozor sharoitida, ayniqsa
yirik firmalarning dividend siyosati haqidagi ma‘lumotlar tahlilchilar, menejerlar,
brokerlar va boshqalar tomonidan yaqindan kuzatib boriladi. Dividendlar to‗lamaslik,
ushbu kompaniyada bunday to‗lovlar amaldagi amaliyotidan istalgan noqulay
og‗ishlar aksiyalarning bozor narxining pasayishiga olib kelishi mumkin. Shuning
uchun, odatda tashkilot, vaziyatning mumkin bo‗lgan o‗zgarishlarga qaramay,
dividend siyosatini juda barqaror darajada ushlab turishga majbur. Ko‗pgina
tajribasiz aksiyadorlar uchun dividendlar siyosatining barqarorligi ma‘lum bir
firmaning muvaffaqiyatining bir belgisi bo‗lib xizmat qiladi.
|
