Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar ro`yxati:
1. O‗zbekiston Respublikasi Qonuni №233-I ―Aksiyadorlik jamiyatlari va
aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‗g‗risida (yangi tahriri)‖, 1996-yil 26-
aprel. Yangi tahriri O‗RQ-370 son bilan 2014-yil 06-mayda tasdiqlangan.
2.O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining "O‗zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo‗yicha harakatlar strategiyasi to‗g‗risida" gi Farmoni. // O‗zbekistan
Respublikasi Qonunlari to‗plami. 2017 y., № 6, st. 70.
3.
O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev tomonidan 2017 yil
22 dekabr kuni birinchi marta mamlakatimiz parlamenti – Oliy Majlisga
Murojaatnomasi Toshkent : O‗zbekiston, 2017 y., 104 b.
.
.
4. Zaynutdinov SH.N. Korporativ boshqaruv asoslari. O‗quv qo‗llanma. -T.:
O‗zbekiston, 2008. – 260 b.
160
5. Xodiev B.YU., Berkinov B.B. ―Korporativ boshqaruv va raqobatni
rivojlantirish‖ O‗quv qo‗llanma. -T.: 2011 y.
6. Steen Thomsen & Martin Conyon – Corporate Governance, mechanisms and
systems. McGraw-Hill Higher Education UK, 2012 – 367pp.
7. Bob Tricker – Corporate Governance, Principles, Policies and Practices, 3rd
edition, Oxford online resources center, 2012 – 904pp.
8.www.webofsciense.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi
10.DIVIDENDLAR TO„LOVLARINING TURLARI VA MANBALARI
1. Dividendlar siyosati va dividendlarni to„lash usulini aniqlash.
Dunyodagi dividend to‗lovlarining asosiy shakllari quyidagilardir:
- qoldiq asosda dividendlar to‗lash usuli;
- belgilangan dividend to‗lovlari usuli;
- foydani doimiy ravishda taqsimlash usullari;
- kafolatlangan minimal va ekstraditsiya qilingan to‗lovlarni to‗lash tartibi;
- dividendlar miqdorini doimiy ravishda oshirish usuli;
- aksiyalar bo‗yicha dividendlarni to‗lash usuli.
Qolgan qoida bo‗yicha dividendlarni to‗lash usuli. Ushbu metodologiya
asosida dividendlarni to‗lash kompaniyaning barcha mumkin bo‗lgan sarmoyaviy
loyihalarini moliyalashtirgandan so‗ng, oxirgi marta amalga oshiriladi. Dividendlar
to‗lovlarining miqdori korxonaning investitsiya imkoniyatlarini to‗liq amalga
oshirishni ta‘minlovchi hisobot yilining foydasi hisobidan yetarli miqdorda moliyaviy
resurslar yaratilganidan keyin aniqlanadi. Agar moliyalashtirilishi kerak bo‗lgan
sarmoyaviy loyihalar ichki daromad darajasi kompaniyaning kapitalining o‗rtacha
qiymatidan oshib ketgan bo‗lsa, unda bu mablag‗lar ustav kapitalining yuqori o‗sish
sur‘atlarini ta‘minlaganligi uchun ushbu loyihalarni moliyalashtirishga yo‗naltiriladi.
Qoldiq prinsipga dividendlarni to‗lash usulining afzalligi korxonaning yuqori
o‗sish sur‘atlarini ta‘minlash, uning bozor qiymatini oshirish va moliyaviy
barqarorlikni ta‘minlashdan iborat. Dividendlarni to‗lash usulining kamchiliklari
qoldiq prinsipga ko‗ra aniq:
161
- dividend to‗lovi kafolatlanmagan, muntazam ravishda amalga oshiriladi;
- dividendlar miqdori aniqlanmagan, o‗tgan yil moliyaviy natijalariga va
investitsiya maqsadlariga ajratilgan o‗z resurslarining hajmiga bog‗liq.
- dividendlar faqat kompaniya kapital qo‗yilmalar uchun talab qilinmaydigan
daromad bo‗lsa, to‗lanadi.
Qabo‗l qilingan dividend to‗lovlari usuli (yoki doimiy dividend to‗lovlari
usuli). Ushbu metodologiya asosida kompaniya aksiyalarning bozor qiymatidagi
o‗zgarishlarni hisobga olmaganda, doimiy ravishda belgilangan miqdorda bir hissa
uchun dividend to‗lashni amalga oshiradi. Inflyatsiyaning yuqori sur‘atlarda dividend
to‗lovlari
miqdori
inflyatsiya
indeksiga
muvofiq
belgilanadi.
Struktasiyalangan dividendlarni to‗lash uslubining afzalligi uning ishonchliligi
hisoblanadi, bu esa aksiyadorlarga ishonchni tobora oshirmoqda. Bu daromadlarning
miqdori turli xil sharoitlardan qat‘iy nazar, joriy daromad miqdori o‗zgarishsiz
qolmoqda. Ushbu texnikaning kamchiliklari kompaniyaning moliyaviy natijalari
bilan zaif munosabatlardir va shu sababli noqulay sharoitlarda va joriy yilgi daromad
cheklovlari davrida kompaniya investitsiya, moliyaviy va hatto asosiy faoliyat uchun
yetarli mablag‗‗ga ega bo‗lmasligi mumkin.
Ushbu metodologiya bo‗yicha, oddiy aksiyalar bo‗yicha dividendlar joriy yil
zararni qoplash bilan tugatilgan hollarda yoki barcha olingan daromadlarni
obligatsiyalar egalariga va imtiyozli aksiyalar egalariga yo‗naltirish kerak bo‗lgan
hollarda to‗lanmaydi. Bundan tashqari, shu tarzda aniqlangan dividendlar miqdori
yillardagi foyda hisobiga yillar davomida sezilarli darajada farq qilishi mumkin, bu
esa
aksiyalarning
bozor
qiymatiga
ta‘sir
etishi
mumkin
emas.
Kafolatlangan minimal va ekstradividlar to‗lash tartibi. Ushbu metodologiya asosida
dividendlar siyosatini olib borish orqali kompaniya doimiy ravishda dividendlarni
to‗laydi. Biroq, qulay bozor holati va joriy yil uchun katta miqdorda foyda ko‗rilsa,
aksiyadorlarga qo‗shimcha dividendlar to‗lanadi. Ushbu dividend to‗lash usulining
afzalliklari, eng kam miqdorda dividendlarni kafolatli ravishda to‗lashdir.
Ushbu texnikaning asosiy kamchiliklari shundan iboratki, eng kam
dividendlarni uzoq muddatga to‗lash bilan kompaniyaning aksiyalarining investitsion
162
jozibadorligi pasayadi. Dividendlar miqdorini doimiy ravishda oshirish usuli. Ushbu
uslubga muvofiq, aksiyalar uchun dividend to‗lovlari darajasining barqaror o‗sishi
kuzatilmoqda. Aksiyadorlar uchun doimiy ravishda dividendlarni ko‗paytirish
siyosatining afzalliklari aniq, bundan tashqari, bu kompaniya aksiyalarining yuqori
bozor narxini va investorlarning qo‗shimcha muammolari bilan jozibadorligini
ta‘minlaydi. Ushbu texnikaning kamchiliklari uning moslashuvchanligi va moliyaviy
keskinlikning doimiy oshishi hisoblanadi. Aksiyalar bo‗yicha dividendlarni to‗lash
usuli. Ushbu texnikani qo‗llagan holda, dividend to‗lovi sifatida aksionerlarga naqd
o‗rniga aksiyadorlarga qo‗shimcha aksiyalar to‗plami beriladi. Qimmatli qog‗ozlar
bo‗yicha dividendlarni to‗lash usulidan foydalanganda qimmatli qog‗ozlarning bozor
kursi dinamikasi kamroq prognoz.
Dividendlar to‗lovi aksiyalar bo‗yicha dividendlarni to‗lash usuli yordamida
amalga oshiradi, u bu yondashuvlarning har qanday biriga bevosita bog‗liq emasligi
sababli juda ko‗p omillar bilan belgilanadi.
Umumiy holda, iqtisodiy adabiyotlarda dividend siyosatini shakllantirishning
uchta asosiy yondashuvi mavjud:
- konservativ;
- o‗rtacha (kelishuv);
- tajovuzkor.
Aksiyadorlik jamiyatini daromad taqsimlash mexanizmi muayyan harakatlar
ketma-ketligini ta‘minlaydi:
1. Nizomda ko‗zda tutilgan zaxira va boshqa majburiy mablag‗larga
qo‗yiladigan imtiyozlar sof foyda miqdoridan chegirib tashlanadi. Sof daromadning
qolgan qismi dividendlar siyosatining tanlangan turi qo‗llaniladigan dividendlar
koridori deb ataladi.
2. Qolgan sof daromad qayta tiklanadigan (kapitallashgan) va iste‘mol
(iste‘mol fondining) qismlariga taqsimlanadi.
3. sof foyda hisobidan shakllanadigan iste‘mol jamg‗armasi dividendlarni
to‗lash jamg‗armasiga va jamoa mehnat shartnomasiga muvofiq tuzilgan aksiyadorlik
jamiyatlari xodimlarining iste‘mol fondiga taqsimlanadi.
163
To‗langan mablag‗larni to‗lash tartibi. Agar dividend siyosati turini tanlab
olish va kompaniyaning dividendlarni to‗lash shakli mutlaqo mustaqil bo‗lsa,
dividendlarni to‗lash tartibi va tartibi amaldagi qonun bilan tartibga solinadi.
Aksiyadorlik jamiyatlari to‗g‗risidagi qonunga muvofiq, dividend aksiyadorlar
o‗rtasida taqsimlanadigan aksiyadorlik jamiyatining sof foydasining bir qismini ustav
kapitaliga (ya‘ni, ularning aksiyalarining soniga mutanosib) qo‗shgan hissasiga
mutanosib ravishda tashkil etadi. Shunday qilib, yil davomida dividend to‗lovlarining
asosiy manbai kompaniya daromadidir. Rossiya qonunlariga muvofiq dividendlarni
to‗lash uchun mablag‗lar manbalari quyidagilardir:
1) oddiy aksiyalar uchun - kompaniyaning sof foydasi, shu jumladan
jamg‗arilgan (aksiyadorlik jamiyatlari to‗g‗risidagi qonunning eng so‗nggi
versiyalarida, oddiy aksiyalar bo‗yicha to‗lovlar uchun joriy yil uchun faqat oddiy
foydani
ishlatish
mumkin
bo‗lgan
tushuntirishlar
bekor
qilindi);
2) imtiyozli aksiyalar uchun - sof daromad, shuningdek, buning uchun
maxsus to‗zilgan mablag‗lar. Ushbu maqsadlar uchun zaxira fondidan foydalanish
taqiqlanadi.
Dividendlarni to‗lash tartibi to‗rt bosqichda amalga oshiriladi:
1) dividendlarni deklaratsiya qilish sanasi (dividendlarni to‗lash to‗g‗risidagi
qaror, ularning miqdori, aksiyadorlar sonini ro‗yxatga olish sanasi va dividendlar
to‗langan
sana);
2) sobiq dividend sanasi (sotib olingan qimmatli qog‗ozlar o‗tgan davr uchun
dividend olish huquqiga ega emas);
3) aksiyadorlarning ro‗yxatga olish sanasi (e‘lon qilingan dividendlarni olish
huquqiga ega aksiyadorlar ro‗yxatga olingan sana);
4) dividendlar to‗lovi sanasi (chexlar, to‗lov topshiriqlari yoki pochta
buyurtmalarini aksiyadorlarga yuborilgan kun).
Xulosa qilib aytganda, dividend siyosatini tanlash usullarini o‗rganib, tahlil
qilib, quyidagi xulosaga keldik:
Dividendlar siyosatining mohiyati muomaladan olinadigan foydaning nisbati
o‗rtasida maqbul nisbatni tanlashdan iborat, ya‘ni. Dividendlar shaklida to‗langan va
164
biznesni kengaytirish uchun yuborilgan aksiyalar. Kompaniyaning dividendlar
siyosati kompaniyaning moliyaviy maqsadlari asosida ko‗rib chiqilishi kerak, ya‘ni
aksiyadorlarning boyligini maksimal darajada oshirish. Bu har doim ham maksimal
dividendlar to‗lashni anglatmaydi, chunki kompaniya ichida dividendlar olish uchun
yanada daromadli ariza topilishi mumkin. Dividendlar siyosati juda katta ahamiyatga
ega, chunki u kapital tuzilishi va kompaniyaning moliyalashtirilishiga, aksiyadorlik
jamiyatlari va axborot qiymatiga ta‘sir qiladi. Agar dividend siyosati butunlay
moliyaviy qaror bo‗lsa, unda firma uchun jalb etiladigan jozibador investitsiya
loyihalari soni to‗lovlar darajasini aniqlaydi. Agar firma ichida yaxshi investitsiya
imkoniyatlari mavjud bo‗lsa, unda qarzdorlik sarmoyasi va taqsimlanmagan
daromadning tegishli narxlari tahlil qilinishi kerak. Qonunga muvofiq, dividendlar
faqat joriy yoki taqsimlanmagan daromaddan to‗lanishi mumkin. Ularni qoplash
uchun yetarli daromad bo‗lmasa, ularni to‗lash mumkin emas. Ba‘zan ruxsat etilgan
darajada dividendlarni ko‗paytirishga qonuniy cheklovlar qo‗yilishi mumkin. Kredit
shartnomalari ularning muddati davomida dividend to‗lovlarini cheklab qo‗yishi yoki
taqiqlashi mumkin.
| 