Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar ro`yxati:
1. Zaynutdinov SH.N. Korporativ boshqaruv asoslari. O‗quv qo‗llanma. -T.:
O‗zbekiston, 2008. – 260 b.
2. Xodiev B.YU., Berkinov B.B. ―Korporativ boshqaruv va raqobatni
rivojlantirish‖ O‗quv qo‗llanma. -T.: 2011 y.
3. Steen Thomsen & Martin Conyon – Corporate Governance, mechanisms and
systems. McGraw-Hill Higher Education UK, 2012 – 367pp.
4. Bob Tricker – Corporate Governance, Principles, Policies and Practices, 3rd
edition, Oxford online resources center, 2012 – 904pp.
5.www.webofsciense.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi
9.DIVIDENDLAR SIYOSATI VA ISHLAB CHIQARISHNI
RIVOJLANTIRISH SIYOSATI.
1. Dividend siyosati va ishlab chiqarishni rivojlantirish siyosati.
Bozor iqtisodiyotida moliyaviy tahlil va rejalashtirishning eng muhim
ko‗rsatkichlaridan biri savdo tashkilotning ruxsat etilgan va iqtisodiy jihatdan qulay
rivojlanish stavkalarini hisoblashdir. Ba‘zi G‗arb ekspertlarining fikricha, noto‗g‗ri
siyosatni tanlagan va eng qisqa davrda juda yuqori o‗sish sur‘atlariga erishmoqchi
bo‗lgan kompaniyalar tez-tez bankrot bo‗ladi. Biroq, juda sekin rivojlanishga yo‗l
qo‗yilmaydi, biz baxtli muhitga muhtojmiz. Rasmiy usullar bilan aniqlik bilan topib
olish deyarli mumkin emas, faqat siz ko‗rsatma berasiz. Kg nisbati bu kabi qo‗llanma
bo‗lib xizmat qiladi, kelajakda qanday qilib moliyalashtirishning turli manbalari,
sarmoyadorlar uchun mahsuldorlik, ishlab chiqarish rentabelligi, dividend siyosati va
boshqalar o‗rtasidagi aloqalarni o‗zgartirmasdan o‗rtacha tijorat tashkiloti qanday
rivojlanishi mumkinligini ko‗rsatib beradi.
Kompaniyaning mablag‗‗ etishmovchiligi odatda biznes foydali emasligi belgisi
sifatida qaraladi. Biroq, moliyaviy inqiroz sharoitida o‗zaro to‗lovlar muammosi
kuchaygan taqdirda, foyda va moliyaviy barqarorlik bir-biri bilan juda yaqin aloqada
bo‗lmagan holatlar ko‗p hollarda paydo bo‗ladi. Korxona buxgalteriya hisobi
152
ma‘lumotlariga ko‗ra foydali bo‗lishi mumkin va ayni paytda aylanma mablag‗larda,
birinchi navbatda, naqd pulga bo‗lgan qiyinchiliklarni boshdan kechirishi mumkin va
bu bankrotlik bilan tahdid soladi. Shu bilan birga, zarar keltiradigan mahsulotlarni
ishlab chiqarish mumkin, lekin ularni muvaffaqiyatli amalga oshirish, ma‘lum pul
tushumlarini olish va o‗z vaqtida muntazam ravishda o‗z majburiyatlarini to‗lash, shu
bilan bankrotligini kechiktirish mumkin.
Birinchi holda, mumkin bo‗lgan bankrotlik sababi bo‗lishi mumkin:
-
korxona faoliyatining asossiz siyosati;
-
nomutanosib soliq yuki;
-
kredit tashkilotlarining nomutanosib yuklari.
Ikkinchi holatda to‗lov qobiliyatini saqlab turish mahsulot sotilgan mahsulot
uchun pul tushgan paytidagi barcha to‗lovlarni amalga oshirish paytigacha,
shuningdek, ba‘zi to‗lovlarni e‘tiborsiz qoldirish imkoniyati o‗rtasidagi vaqt
oralig‗ida belgilanadi.
Shunday qilib, joriy qisqa muddatli vazifalarni hal qilishda korxonada naqd pul
oqimini boshqarish uchun moliyaviy boshqaruvchi ikkita omilni tanlash kerak:
rentabellik va moliyaviy barqarorlik. Bu omillar orasida dialektik ziddiyat mavjud.
Inqirozli moliyaviy vaziyatda, moliyaviy barqarorlikni yaxshilashga qaratilgan
moliyaviy menejer dasturi zararga olib kelishi mumkin. Ammo bunday dastur
korxonaning mol-mulkini sotishdan tasfiya qiymatida saqlab qolishi mumkin.
Natijada, moliyaviy boshqaruvchilar bankrotlik xavfini kamaytirishga intiladi.
korxonada pul oqimlarini boshqarish orqali to‗lov qobiliyatini oshirish. Barqarorlik
va xavf bilan bu erda moliyaviy boshqaruvning umumiy qarama-qarshiligi bu
pullarni muayyan miqdordagi mablag‗ni zahiraga qo‗yish zarurligi o‗rtasidagi
ziddiyatning o‗ziga xos xususiyatiga ega bo‗lib, bu mablag‗larni iqtisodiy
ayirboshlashdan
chiqarishda
eng
suyuq
mablag‗‗lar va yo‗qotishlardir.
Bankrotlikning uchta sababi bo‗lishi mumkin: korxonada to‗lov vositalarining
dastlabki muvozanati yetarli emas;yuborilgan paytidagi va to‗lov vaqtidagi ortiqcha
bo‗shlik;nomutanosib ishlab chiqarish hajmi.To‗lovlarni to‗lamaslikning asosiy
sabablari birinchi bo‗lib ikkitadir. Inqirozga qarshi tashkilotning moliyaviy
153
boshqaruvining eng muhim jihati to‗lovlar balansini yillik, choraklik, oylik, o‗n
kunlik va kundalik asosda tayyorlashdir. To‗lovlar balansi rejani rejalashtirish yo‗li
bilan to‗ziladi. Rejalashtirishni rejalashtirishning asosiy prinsipi - rejalashtirilgan
davr doimiy ravishda oldinga siljiydi va unga nisbatan to‗lov balansining yanada
batafsil rivojlanishi amalga oshiriladi. To‗lovlar balansi o‗tgan davrning haqiqiy
natijalarini tahlil qilish va kelgusi davrning kutilayotgan natijalarini to‗g‗rilash
asosida aniqlanadi.
Pul oqimlarini kompilyatsiya qilish jarayonining asosiy texnologik bosqichlari
quyidagilar:
-
Mavjudligi va pul oqimini prognozlashtirish;
-
Korxonaning faoliyati va rivojlanish rejasining moliyaviy maqsadga
muvofiqligini tekshirish;
-
Yer yuzidagi zarur mablag‗larning muddatini va miqdorini aniqlash;
-
Yer resurslarini jalb qilishning maqsadga muvofiqligini tahlil qilish;
-
Minimal foyda yo‗qotilishi bilan mumkin bo‗lgan moliyaviy rejani
shakllantirish;
-
Xarajatlarni qoplash muddatini aniqlash va loyihani amalga oshirish muddati
uchun mumkin bo‗lgan daromadlarni baholash;
-
Moliyaviy rejani amalga oshirishni hisobga olgan holda monitoring va tuzatish;
-
Bankrotlik ehtimolini prognozlashtirish;
-
O‗z vaqtida bankrotlikning oldini olish.
Inqirozga uchragan korxona, qoida tariqasida, bepul pul mablag‗lari mavjud
emas, lekin tushumlarda qo‗shimcha to‗lovlar bo‗lishi mumkin. Ushbu holat, ayniqsa,
tashqi boshqaruv tashkil etilgan va sobiq qarzlarga bo‗lgan talabga moratoriy
o‗rnatilgan korxonalarga xosdir. Bunday holatda, to‗lovga layoqatsiz korxona odatiy
moliyaviy barqarorlikka ega bo‗lgan kompaniyalar kabi, naqd pulni minimal,
o‗rtacha va maksimal darajada aniqlashi kerak.
Didident aksiyadorlarning pul daromadlarini anglatadi. Dividendlarni to‗lash
manbalari quyidagilar bo‗lishi mumkin: hisobot davrining sof foydasi, oldingi
davrlarning taqsimlanmagan daromadi va shu maqsadda yaratilgan maxsus fondlar
154
(imtiyozli aksiyalar bo‗yicha dividendlar to‗lash uchun foydalaniladi). Demak,
nazariy jihatdan kompaniyaning joriy dividendlarning umumiy so‗mmasi hisobot
davri foydaidan yuqori miqdorda to‗lanishi mumkin. Biroq, asosiy holat joriy
davrning sof foydasini taqsimlash hisoblanadi. Soddalashtirilgan hisobot davrida
daromadni taqsimlash sxemasi quyidagicha ifodalanishi mumkin: daromadning bir
qismi dividendlar ko‗rinishida to‗lanadi, qolgan qismi esa kompaniya aktivlariga
qayta investitsiyalanadi. Foydaning qayta moliyalangan qismi korxona uchun ichki
moliyalashtirish manbai hisoblanadi. Foydani qayta moliyalash - bu o‗z faoliyatini
kengaytiradigan korxonani moliyalashtirishning yanada maqbul va nisbatan arzon
shakli. Foydani qayta moliyalash sizga yangi aksiyalar chiqarishda yuzaga keladigan
qo‗shimcha xarajatlardan qochish imkonini beradi. Dividendlar siyosati korxonaning
jalb etayotgan tashqi moliyalashtirish manbalari miqdorini aniqlaydi va ayni paytda
qayta investitsiyadan tushgan mablag‗larning ulushini dividendlar to‗lash uchun
belgilaydi. Boshqa narsalar teng bo‗lganda, dividendlar to‗lashga ko‗proq daromad
sarflanadi, shuncha pulni kompaniyaga qayta investitsiyalash mumkin, uning o‗sish
sur‘ati sekinroq va uning aksiyalarining bozor qiymatining o‗sishi sekinroq va
ko‗proq muammoli.
Investorlar odatda dividend siyosati ularning investitsiya maqsadlariga mos
keladigan kompaniya tanlashadi. Shuning uchun dividendlar siyosatidagi o‗zgarish,
sheriklarning kam daromad darajasi bilan ko‗proq noroziligiga olib kelishi mumkin.
Shunday qilib, dividend siyosatining barqarorligi investorlarning kompaniyaga
bo‗lgan munosabatiga ta‘sir ko‗rsatadigan eng muhim omillardan biridir.
Dividendlar siyosatini shakllantirishning asosiy bosqichlari quyidagilardan
iborat:
Dividendlar siyosatini shakllantirishni belgilovchi asosiy omillarni ko‗rib
chiqish;
Kompaniyaning moliyaviy strategiyasiga muvofiq dividendlar siyosatini tanlash;
Dividend siyosatining tanlangan turiga muvofiq daromad taqsimoti mexanizmini
ishlab chiqish;
Bir aksiyadorlik jamiyatiga dividendlarni to‗lash darajasini aniqlash;
155
Dividend to‗lovlari shakllarining tavsifi;
Dividendlar siyosatining samaradorligini baholash hisoblanadi.
| 