77
3.3. Past bosimli neftgazli konlarda mash‟ala yo‟ldosh gazlardan
foydalanish
Dunyoda uglevodorod gazlarining katta resursini neft va gaz konlaridan
olinadigan past bosimli va mash‟ala yo„ldosh gazlari tashkil qiladi. Qazib
olinadigan yo„ldosh gazlarning asosiy qismini uglevodorod gazlari, neftdagi
yo„ldosh gazlar va ajratish jarayonida chiqadigan gazlar tashkil qiladi.
Qazib olinadigan gazlarning katta hajmidan tejamkorlik bilan
foydalanilmaydi. Gazning asosiy qismi bo„lgan qimmat kimyoviy xom-
ashyolar yoqilg„i sifatida sanoat ehtiyojida va isitish tizimida foydalaniladi.
Bugungi kunda yo„ldosh neft gazlardan tejamkorlik bilan foydalanish
butun jahon amaliyotida muammoli masalalardan biri bo„lib qolmoqda.
Dunyoda har yili 170 mlrd.m
3
yo„ldosh neft gazi atmosferaga yoqib
yuboriladi. Bunday holat qazib oladigan davlatlarning ekologiyasiga va
iqtisodiyotiga katta zarar keltirayotganligi tabiiy holdir (3.1-jadval).
Dunyo mamlakatlari ichida Nigeriya va Rossiya davlatlarida yo„ldosh
neft gazlarini yoqish ulushi eng ko„p hisoblanadi. Atmosferaga mash‟ala
gazlarini yoqish hisobiga chiqindilarni chiqarilishi evaziga insonlarning
sog„ligiga xavf to„g„dirilmoqda, zararli moddalar juda katta miqdorda
ko„paymoqda, uning tarkibidagi zararli metallar har xil turdagi og„ir
kasalliklar keltirib chiqarmoqda.
O„zbekistonda bir yil davomida 60 mlrd.m
3
gaz qazib olinayotganligini
etiborga olganimizda, shundan 58,4 % ichki ehtiyoj uchun, 6,5% yer osti
omborlariga, 12,5% saykling jarayoniga va 22,5% eksportga jo„natiladi.
Agarda umumiy qazib olinadigan gazning 3% mash‟ala orqali atmosferaga
chiqarib yuborilishini hisobga olinsa bu qiymat katta ko„rsatgichni tashkil
qiladi.
Agarda 1000 m
3
yo„ldosh neft gazi yoqilganda atmosferaga 3 tonna
uglerod gazini olib chiqishini hisobga oladigan bo„lsak, 1,5 mlrd. m
3
gaz
yoqib yuborilganda 4,5 mln. t uglerod kislotasi atmosferaga tarqaladi.
78
3.1-jadval
Yoqiladigan yoki atmosferaga chiqariladigan yo„ldosh neft gazi hajmining
dunyo regionlari bo„yicha taqsimlanishi
№
Regionlar
Hajmi, mlrd m
3
/yil
1
Shimoliy Amerika
17
2
Markaziy va Janubiy Amerika
10
3
Afrika
37
4
Yaqin va O„rta Sharq
16
5
Osiyo
20
6
MDH
32
7
Yevropa
3
Jami
135
Hozirgi kunda yo„ldosh neft gazlarini utilizatsiya qilish masalasi
hamma neft kompaniyalarining asosiy muammosi bo„lib, ulardan tejamkorlik
bilan foydalanishning quyidagi usullari mavjud:
1. Yo„ldosh neft gazidan yoqilg„i sifatida to„g„ridan-to„g„ri
gazporshenli generatorlarda yoki gaz turbinali qurilmalarda gazni tayyorlash
va ajratish qurilmalarining bloklarida qisman tozalab va quritib foydalanish
mumkin. Gazporshenli generatorlarda yoki gaz turbinalarida yo„ldosh neft
gazidan foydalanilganda to„liq quvvatga erishib bo„lmaydi hamda og„ir
uglevodorodlarni va oltingugurtning mavjudligi jihozlarni tezda yemirilishga
olib keladi.
2. Kimyoviy texnologik jarayonlar asosida yoqilg„ini tashkil etuvchilari
kimyoviy reagentlar yordamida ajratib olinadi. Bunday kimyoviy
reagentlarning qimmatbaholigi va chetdan eldan valyuta hisobiga olib
kelishini e‟tiborga olsak, bu usullarning qo„llanilishi iqtisodiy jihatdan
samara bermaydi.
3. Yo„ldosh neft gazlari maxsus bloklar orqali o„tkaziladi va yoqilg„i
tarkibidagi komponentlar alohida tashkil etuvchilarga ajratib olinadi. Bunda
membranali texnologiya va molekulyar to„r qo„llaniladi, lekin sorbentlar
79
tezda to„yinadi va plenkalar to„lib qoladi hamda ularni tezda almashtirishga
to„g„ri keladi.
4. Propanli sikl asosida past haroratli ajratish texnologiyasini
qo„llashda, issiq iqlimda sharoitlarida qo„llanilayotgan jihozlarning ish
ko„rsatgichi pasayib ketadi va ishlatish xarajatlarining narxi ham oshib
ketadi.
5. Yo„ldosh neft gazlari gazni qayta ishlash zavodlariga tashib
keltiriladi va qayta ishlanadi. Qimmat quvur uzatmalarni yotqizish uchun
katta xarajat sarflanadi va qoplash muddati uzayib ketadi.
6. Sovutgichlar yordamida yo„ldosh gazning tarkibidagi hamma
komponentlar yoqish asosida yoqilg„i tashkil etuvchilarga ajratib olinadi.
Uglevodorodlarning og„ir fraksiyalaridan (S
3
va undan yuqori)
yo„ldosh neft gazidan gaz elektr generatorlarining yoqilg„isi sifatida
foydalanishda ma‟lum muammolar paydo bo„ladi, hamda u neft kimyo
sohasida qimmat xom-ashyo hisoblanadi. Muammoning yechimini
topishning asosiy yo„nalishiga yo„ldosh neft gazlar ikki bosqichli utilizatsiya
qilish yo„li orqali ajratib olinadi–mahsulotning tarkibidagi og„ir uglevodorod
xom ashyosi va ishlashdan chiqqan gazni gaz dvigatellarida yuqori metan
soni bilan yoqiladi yoki quruq gaz magistral gaz uzatmalariga beriladi.
Yo„ldosh neft gazni qayta ishlash uchun neft konlaridan yig„ish
bo„yicha kompleks tadbirlar amalga oshiriladi, u gazni qayta ishlash
zavodlariga tashib keltiriladi va benzinsizlantirilgan quruq gaz olish uchun
qayta ishlanadi (QBG-quruq benzinsizlantirilgan gaz), keng fraksiyasi yengil
uglevodorodlar (KFYEU) va barqaror gazning benzini (BGB) olinadi. Yengil
gazning (C
4
va undan yuqori) keng fraksiyasidan qo„shimcha holda
suyultirilgan neft gazlarini ajratish uchun gaz fraksiyalarga ajratish blokiga
to„planadi.
Bir qator obektlarda yo„ldosh neft gazi, neft qazib olish mahsulotlari
neft kimyo sanoatining zaruriy xom-ashyosi hisoblanganda ham katta hajmda
mash‟alalar yoqilmoqda.
80
Yo„ldosh neft gazini mash‟alada yoqilishiga quyidagi sabablar kiradi:
- qayta ishlash joyning uzoqligi;
- kerakli transport (quvur uzatmaning) infratuzilmasining mavjud
emasligi;
- gazni qayta ishlash zavodini qurish kerakligi.
Bugungi kunda energetik yo„nalishda neftni qayta ishlashning eng
samarali yo„nalishi gaz porshenli elektr stansiyalarida yo„ldosh neft gazidan
yoqilg„i sifatida foydalanishda tarmoqlarni va transformator podstansiyasini
qurish uchun xarajatlarni kamaytirish zarurati paydo bo„lmoqda.
Gaz elektr generatorlari qo„llanilganda mash‟alaga beriladigan yo„ldosh
gazlarni utilizatsiya qilish orqali ekologik muammolarni hal qilib bo„lmaydi,
chunki issiqlik (parnik) effekti atmosfera va Kiot bayonnomasi bilan
bog„liqdir. Kiot bayonnomasining qabul qilinishi ekologik muhitning
o„zgarishiga tahdid bo„layotganligi, insoniyatning faoliyati bilan bog„liqligi,
yer iqlimining keskin o„zgarishi, Selsiy bo„yicha atmosferaga chiqariladigan
tashlanmalarning nazorat qilinmasligi sababli atmosferaning yuqori
qatlamlarida harorat 1,4
0
S dan 5,8
0
S gacha ko„tarilishi sodir bo„layotganligi,
atmosferadan keladigan yog„ingarchiliklarning miqdorining o„zgarishi, dunyo
okeanlaridagi sathning ko„tarilishi bilan bog„liqdir. Rio-de-Janeyro shahrida
1992 yilda 180 ta davlatda iqlimning o„zgarishi to„g„risida BMT ning
konvensiyasi qabul qilingan.
3.2 - rasm. Yo„ldosh neft gazini gaz elektr stansiyasida utilizatsiya qilish
81
O„zbekiston Respublikasida 1999 yilda 12 oktabrda Kiot bayonnomasi
ratifikatsiya qilingan va shunga asosan 2005 yil 16 fevraldan kuchga kirgan.
Kiot bayonnomasi bo„yicha chiqindi gazlarning 6 ta turi nazorat qilinadi:
|
