83
3.4. Yo‟ldosh neftgazlarni utilizasiya qilish yo‟li orqali suyuq
uglevodorodlarni ishlab chiqarish
Mash‟alaga beriladigan yo„ldosh gaz orqali qazib olinadigan mahsulotning
asosiy qismi yoqiladi. Yo„ldosh neft gazlarining tashkil etuvchilarini utilizatsiya
qilish neft konlarini yuqori texnologiyada o„zlashtirishga va uglevodorod xom
ashyosini qayta ishlatishga qaytarishga yo„naltirilgan.
Yo„ldosh net gazi (YNG)-gazsimon uglevodorodlarning har xil aralashmasi
bo„lib, neftda erigan holda bo„ladi; ular qazib olish va haydash jarayonlarida
(yo„ldosh gazlar propan va butan izomerlaridan tashkil topgan) ajralib chiqadi.
Neft gazlariga neftni krekingidan chiqadigan gaz ham mansub bo„lib, chegaradagi
va chegaradan tashqaridagi (metan, etilen) uglevodorodlaridan tashkil topgan.
Neft gazlaridan yoqilg„i va har xil kimyoviy moddalarni olishda foydalaniladi.
Neft gazlariga kimyoviy ishlov berish natijasida propilen, butilen, butadiyen
hamda plastmassa va kauchuk ishlab chiqarishda foydalaniladi.
3.2-jadval
YNGining tarkibi taqriban quyidagicha yaqin
№
Gaz komponentlari
Hajmiy ulushi,%
1
Metan (CH
4
)
81
2
Etan (C
2
H
6
)
5
3
Propan (C
3
H
8
)
6
4
Izo-butan (I – C
4
H
10
)
2,5
5
N- butan (n – C
4
H
10
)
1,5
6
Azot (N
2
)
1,0
7
Nordon gaz (CO
2
)
0,15
8
Boshqa turdagi gazlar
2,85
Neft ko„p bosqichli ajratish yo„li orqali YNG olinadi. Ajratish bosqichlaridagi
bosim katta qiymatga farq qiladi.
YNGni utilizatsiya qilishning asosiy yo„llariga gazni qayta ishlash zavodlarida
ishlash, elektr energiyasini generatsiya qilish, xususiy ehtiyojlarga yoqish, neft
beraoluvchanlikni oshirish uchun (qatlam bosimini saqlab turish ) qatlamga
qaytadan haydaladi, quduqlarni gazlift usulida ishlatish uchun-qazib oluvchi
quduqqa haydaladi.
84
Yo„ldosh neft gazlarini utilizatsiya qilishning asosiy muammolaridan biri
og„ir uglevodorodlarning miqdorini ko„pligidir. Og„ir uglevodorodlarni chiqarib
yuborish hisobiga YNGlarini sifatini oshirish uchun bir nechta texnologiyalardan
foydalaniladi. Ulardan biri – YNGni tayyorlashda membranli qurilmalardan
foydalaniladi. Membranli qurilma qo„llanilganda gazning metanlar soni ko„p
miqdorga oshadi, past issiqlik yaratuvchanlik xususiyati, issiqlik samaradorligi va
shudring nuqtasini harorati pasayadi. Membranli uglevodorod qurilmasi yordamida
oltingugurtning va uglerod ikki oksidining konsentratsiyasi gazning oqimida
pasaytiriladi.
Yo„ldosh neft gazlarini utilizatsiya qilishning bir nechta foydali usullari
mavjud, lekin amaliyotda faqat bir nechtasidan foydalaniladi.
YNG ni utilizatsiya qilishning asosiy usullariga uni komponentlarga ajratish
va ularni eng katta qismini bensizlantirilgan (tabiiy gaz bo„lib, asosan metan
hisoblanadi va bir qancha miqdorda etandan tashkil topgan) gaz tashkil qiladi.
Ikkinchi guruhdagi komponentlar keng fraksiyali yengil uglevodorodlar (KFYEU)
tashkil qiladi. KFYEUga ikki va undan ko„p atomlardan tashkil topgan (S
2
+
fraksiyasi) uglevodorodlar kiradi. Mana shu aralashma neftkimyosining asosiy
xom ashyosi hisoblanadi.
3.3.-rasm. Yo„ldosh neft gazlarini past haroratli ajratish texnologiyasi
85
Yo„ldosh neft gazining ajralish jarayoni past haroratli kondensatsiyalash
(PHKQ) va past haroratli absorbsiya qurilmasida sodir bo„ladi. Quruq
bensizlantirilgan gaz ajratilgandan keyin oddiy gaz uzatma orqali tashiladi,
YEUKFsi esa – neftkimyo mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun qayta ishlashga
uzatiladi.
Zamonoviy texnologiyalarni qo„llash asosida yo„ldosh neft gaz mahsulotlari
tarkibidan eng so„nggi xom ashyoni ajratib olinadi va undan gaz turbinali elektr
stansiyalarida elektr energiyasini olishda yoqilg„i sifatida foydalaniladi.
Asosiy istiqbolli yo„nalish kichik gabaritli qurilmalardan foydalanib,
yo„ldosh neft gazlarini utilizatsiya qilish orqali mash‟alalarni uchirish va gazsimon
metan yoqilg„isini, barqaror gaz benzinini va propan-butan fraksiyasining suyuq
aralashmasini to„g„ridan-to„g„ri olishning imkoniyati mavjud.
Talab qilinganda majmuaga gazni fraksiyalarga ajratish uchun qo„shimcha
bloklar o„rnatiladi va natijada texnik propan, izo-butan fraksiyasi, normal butan va
boshqa mahsulotlar olinadi. Yo„ldosh neft gazini zamonaviy texnologiyalar asosida
utilizatsiya qilish asosida konlarda yo„ldosh neft gazidan to„liq foydalanishni
imkoniyati mavjud, qo„shimcha elektr energiya, issiqlik va uglerodli gaz mator
yoqilg„isini va suyultirilgan uglevodorod gazini olish mumkin.
Jihozlarning majmuasi keng diapazonli tasnifga ega bo„lib, blokli-modul
jamlanmasiga egadir. Qurilma avtomatik boshqaruv tizimi bilan jihozlangan,
konstruksiyasi sodda tuzilishga ega, avtomatik boshqaruv uning yutug„i
hisoblanadi. Jihozlar oson tashiladi va ishlatish joyiga ishonchli montaj qilinadi
hamda ishga qo„shish va tushirish ishlari kam xarajatni talab qiladi. Jihozlarning
blok-modulli jamlanmasining asosiy afzalligi katta bo„lmagan quduqlardagi
yo„ldosh neft gazlarni utilizatsiya qiladi. Belgilangan konlar to„liq ishlatib
bo„lingandan keyin jihozlarni boshqa konlarga ko„chirish mumkin. Qurish
ishlariga past ko„rsatgichdagi energiya sarflanadi va hozirgi vaqtda eng samarali
hisoblanadi. Jihozlarning massasi, gabarit o„lchamlari, iste‟mol elektr quvvati,
narxi, tayyorlash va montaj qilishga sarflanadigan vaqt aniq belgilangan konlardagi
gazning parametrlariga bog„liq bo„ladi.
Metan-etan aralashmasidan qayta ishlash jarayonida gaz turbinali elektr
stansiyalarida yoqilg„i sifatida foydalanish orqali elektr energiyasi va issiqlik
86
energiyasi ishlab chiqarishda foydalaniladi. Bunday elektr stansiyasini qurishdan
oldin elektr energiyani amalda mavjud bo„lgan elektr tarmog„iga uzatish mumkin
bo„lgan imkoniyat ko„rib chiqiladi yoki konni ishlatish ehtiyoji uchun
foydalaniladi. Gaz turbinali elektr stansiyasining quvvatini taqriban yoqilg„i
gazining sarfidan kelib chiqib aniqlanadi.
Bundan tashqari yo„ldosh neft gazlari qaytadan qatlamga haydaladi,
qatlamdan neftni qazib olish ko„rsatgichini oshiradi. Ko„kdumaloq konida
saykling jarayonida qatlamga qaytadan bir yilda 3946,326 mln.m
3
haydalsa, bu
qiymat 2013 yilgacha 86493,074 mln. m
3
ni tashkil qilgan.
Har bir yo„ldosh neft gazini utilizatsiya qilish bo„yicha qurilma maxsus
loyiha asosida kichik yoki yirik yo„ldosh neft gazini qayta ishlash hajmidan va
yo„ldosh neft gazini loyihasining iqtisodiy ko„rsatgichlari qayta ishlangan
mahsulotlarni sotish sxemasidan kelib chiqib aniqlanadi.
Shakarbuloq konida gaz porshenli qurilmaning bittasidan foydalanilganda
yoqilg„i gazining nominal sarfini ko„rsatgichi 3066 ming. m
3
/yil-ni tashkil qilgan.
Tayyorlab beruvchi zavodning ma‟lumotiga muvofiq solishtirma chiqindilar, azot
oksidi - 5,5 g/m
3
, uglerod oksidi – 3,3 g/m
3
ni tashkil qilgan.
O„zbekiston Respublikasi hududida mash‟ala chiqindi gazlarni tozalash
bo„yicha toza rivojlanish mexanizmi (TRM) dasturining loyihasi amalga
oshirilganda keyin Shakarbuloq konidan qo„shimcha chiqadigan tabiiy gazlarni
yonish mahsulotlarining turi quyidagicha: azot oksidi (NO), karbon oksidi (CO),
oltingugurt ikki oksidi (CO
2
).
Shakarbuloq konida gaz porshenli qurilmaning bittasidan foydalanilganda
yoqilg„i gazining nominal sarfini ko„rsatgichi 3066 ming. m
3
/yil-ni tashkil qilgan.
Tayyorlab beruvchi zavodning ma‟lumotiga muvofiq solishtirma chiqindilar, azot
oksidi - 5,5 g/m
3
, uglerod oksidi – 3,3 g/m
3
ni tashkil qilgan.
O„zbekiston Respublikasi hududida mash‟ala chiqindi gazlarni tozalash
bo„yicha toza rivojlanish mexanizmi (TRM) dasturining loyihasi amalga
oshirilganda keyin Shakarbuloq konidan qo„shimcha chiqadigan tabiiy gazlarni
yonish mahsulotlarining turi quyidagicha: azot oksidi (NO), karbon oksidi (CO),
oltingugurt ikki oksidi (CO
2
).
87
3.4.-rasm. Saykling jarayonini qo„llanilish sxemasi
Keng fraksiyali yengil uglevodorodlar tarkibidan ajratib olingan quruq
gazdan elektr energiyasini olishda foydalanish uchun gaz generatorlarga
yo„naltiriladi hamda neft konlarida belgilangan iste‟mol talablar uchun ishlatiladi
va yaqin joylashgan sanoat obektlariga hamda aholi punktlariga beriladi. Mash‟ala
gazlarini tijorat utilizatsiya qilishning samarali texnologiyasini amalga oshirish
uchun uzoq masofada joylashgan kichik neft va gaz konlaridan olinadigan
mash‟ala gazlari bir joyga to„planadi va yengil uglevodorodlar keng fraksiyalarga
(KFYEU) ajratiladi va kichik tonnajli gazni qayta ishlovchi qurilmalarga uzatiladi.
Bu qurilmalar orqali ajratib olingan fraksiyalar tashish uchun yuklash-tushirish
qurilmalari bilan ta‟minlanadi va treylerga yuklanadi hamda temir yo„l transporti
orqali qayta ishlashga yoki iste‟molchilarga yetkazib beriladi.
88
3.3-jadval
Utilizatsiya gazining tarkibi
Uglevodoro
dning nomi
PDK
,
mg/
m3
Xavfli
lik
sinfi
O„rnatil
gan
kvota
PDKning
maksimal
konsentrats
iyasi
Kvotag
a mos
o„rnatil
gan
Tashlanm
adagi
ulushi,%
Jami
atmosfer
aga
chiqarili
sh
miqdori
Azot oksidi
0,60
0
3
0,330
0,30
+
48,940
1272,5
Azot ikki
oksidi
0,08
32
2
0,250
0,24
+
12,234
318,1
Uglerod
oksidi
5,00
0
4
0,500
0,03
+
38,822
1009,5
Oltingugurt
ikki oksidi
0,50
0
3
0,330
0,01
+
0,004
0,08
Jami
100,00
2600,18
Yo„ldosh gazni qayta ishlashda qo„llaniladigan MUPG-100 qurilma
modulining texnik iqtisodiy ko„rsatgichlari quyidagicha:
-yo„ldosh gazni qayta ishlash bo„yicha nominal ko„rsatgichi – 100 ming.
m
3
/kun;
- yengil uglevodorodlarni keng fraksiyalarga ajratish (YEUKFA)ning
soni- 30-35 t/kun;
- bajarilish moduli (namunaviy 20-futli konteyner) – 3 dona.
Qurilmaning tarkibi:
1.Kompressor stansiyaning moduli:
- kompressorning ish ko„rsatgichi – 4000 nm
3
/soat;
- so„rish bosimi – 0,1 – 0,2 MPa;
- haydash bosimi – 3,6 – 4,0 MPa;
- kompressorning validagi quvvat – 180 KVt;
- o„rnatilgan quvvati – 200 KVt.
2. Gazni oqimli yuvish va sovutgichlarning moduli.
3. Nazorat o„lchov asboblarining va apparaturalarning hamda boshqaruv
qurilmasining moduli.
89
3.5.-rasm. Gazni qayta ishlashda qo„llaniladigan kichik tonnajli qurilmalar
yordamida neft konlaridagi yo„ldosh gazlarni utilizatsiya qilish sxemasi.
MUPG-100 modulining turkumli ishlab chiqarish tarkibining bahosi- 3 mln.
yevro.
Yo„ldosh gazlarni utilizatsiya qilishda yengil uglevodorodlarning keng
fraksiyasidan og„ir uglevodorodlarni va quruq tabiiy gazini ajratib olishda uni
energetik qurilmalarda yoqishdan tashqari tejamkorlik bilan foydalanishda
muammolar paydo bo„ladi.
Utilizatsiya mahsulotining tarkibidan ajratib olingan tabiiy gazni iste‟mol
qilinadigan joyga yetkazib berish quvurli uzatmalar orqali amalga oshiriladi yoki
iqtisodiy samaradorligi asoslanadi. Bunday texnologiya avtonom gaz ta‟minoti
hisoblanadi, aholi punktiga yoki sanoat obektiga tabiiy suyultirilgan yoki siqilgan
gaz iste‟molchilarga maxsus transport vositalari yordamida yetkaziladi.
Benzinsizlantirilgan quruq gazdan suyultirilgan tabiiy gazni ishlab chiqarish
jihozlari jamlanmasining tarkibiga quyidagilar kiradi:
- tozalash va quritish blokining jamlanmasi;
90
- OP-6 qurilmasi va uning tarkibiga tabiiy gazni suyultiradigan bloki kiradi,
STG ni ishlab chiqarish ko„rsatgichi 6 t/soat;
- komressor qurilmasi;
- yordamchi jihozlar;
- STGni saqlash omborlari va qo„yish shaxobchasi SXP-1000/0,6;
- nazorat va boshqarishning avtomatik tizimi (NABT);
- transport vositalari.
Dastlabki, yo„ldosh neft gazi R
h
=5,0 MPa.gacha siqilgandan va
kondensatning tarkibidagi asosiy uglevodorodlar va suv ajratib olingandan keyin
tabiiy gaz ko„rinishida gazni tayyorlash blokiga kirib keladi va u yerda mexanik
aralashmalar, CO
2
aralashmasidan tozalanadi va quritiladi. Tayyorlash blokida
quritilgan gaz (suv bug„lari bilan to„yintirilgan shudring nuqtasiga mos keluvchi ,
manfiy 70
0
S) va CO
2
ning aralashmasidan tozalangan gaz past haroratli suyultirish
blokiga yo„naltiriladi. Past haroratli blokda drossel siklida aralashtirilgan xladagent
bazasi sirkulyatsiyasida yo„ldosh gaz suyultiriladi. Suyultirilgan gazning tarkibida
azot, metan, etan, propan va butan aralash gazlar aniq proporsiyada bo„ladi. SXA
(xladagentli aralashmani) siqish uchun kompressor jihozlarining tarkibiga elektr
yoki gaz porshen yuritmali ishchi bo„shliqlari surkov qilinmagan maxsus
kompressor qo„shiladi. Suyultirilgan yo„ldosh gaz OP-6 qurilmasida saqlash tizimi
SXP-1000/0,6 ga 1000m
3
hajmda va 0,6 MPa ishchi bosimda beriladi, u yerda
zavodda tayyorlangan 4 ta gorizontal rezervuar RSNP-250/0,6 o„rnatiladi.
SXPning qo„yish terminalidan transport vositalariga STGni qo„yishda
foydalaniladi. Kriogen jamlanmasi jihozlarini boshqarish avtomatik tizim orqali
nazorat qilinadi va boshqariladi.
Ko„kdumaloq konini qayta ishlatishni yangilash bo„yicha “O„zbekiston-
Shveysariya “ qo„shma korxonasi bilan “Ko„kdumaloq Gaz” OOO yo„ldosh neft
gazlarini qayta ishlashni ikkinchi bosqich loyihasi ishlari amalga oshirilgan.
Yo„ldosh neft gazlarini utilizatsiya qilish “Zeromax GmbH” “Ko„kdumaloq
Gaz” QK OOOni ta‟sischi tashkiloti “Muborakneftgaz” USHK hisoblanadi va
ikkinchi bosqich loyihaning bahosi 60 mln.doll.ga teng.
Respublikada Ko„kduloq koni eng katta kon hisoblanadi va 1986 yilda
ochilgan. Qazib olinadigan neft – 55 mln.tonnani, gaz kondensati – 67 mln.t va gaz
91
esa 147 mlrd.m
3
.ni tashkil qiladi. “Ko„kdumaloq Gaz” O„zbekiston-Shveysariya
QKsi tomonidan ishga tushirishning birinchi bosqichida 1,3 mlrd.m
3
yo„ldosh neft
gazni utilizatsiya qilish imkonini bergan.
Loyihani ikkinchi bosqichida texnologik jihozlar qurilgandan so„ng 3
mlrd.m
3
/yil hajmidagi yo„ldosh neft gazlarini utilizatsiya qilishning imkoniyatini
beradi hamda kondagi mash‟alaga beriladigan yo„ldosh neft gazlarni
utilizatsiyasini amalga oshirish va regiondagi ekologik muhitni yaxshilash ishlari
o„z joyiga qo„yiladi.
| 