12.3-rasm. Turmahsulot narxining tuzilishi.
Turmahsulot narxi me’yoriy hisob-kitob usuli bilan aniqlanadi, yo‘nalish bo‘yicha hamrohlik qiluvchilarga ketgan harajatlarni o‘z ichiga oladi. Shunday qilib, turistik yo‘llanmaning qiymati quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:
bu yerda, N – bitta turist uchun turpaket narxi, so‘m; Tn – turoperatorning turpaketiga kiruvchi xizmatlar tannarxi; C – xizmatlar ayrim turlari bo‘yicha bilvosita soliqlar (QQS); F – turoperator foydasi; Ch – turistga taklif etadigan turoperatorning turpaketiga kiruvchi ayrim xizmatlar turlarining chergirmasi; R – turpaketni sotadigan turagentning raqbati (turpaket) narxiga qo‘shimcha yoki turoperator o‘rnatgan bahosidan turagent foydasiga qo‘shiladigan chegirma; T – guruhdagi turistlar soni; E – guruhga hamkorlik qiluvchilar soni (eksport).
Narx-navoni hisoblab chiqayotganda, quyidagilarni e’tiborga olish kerak:
turizmdagi ayrim xizmat turlari (masalan, ekskursiyalar) turpaket qiymatiga kiritilmaydi; turistlar ularni o‘z xohishi va qiziqishi asosida buyurtma qiladilar vahaqini to‘laydilar;
guruhiy tur sharoitida bir odamga to‘g‘ri keladigan tur bahosi guruhdagi turistlar soniga bog‘liq: ularning soni qancha ko‘p bo‘lsa, bir odamga to‘g‘ri keladigan tur bahosi shuncha past bo‘ladi;
turmahsulot narxiga kiritiladigan foyda turfirma tomonidan harajatlar tannarxiga nisbatan foiz miqdorida o‘rnatiladi (foiz miqdori aniq turmahsulotga bo‘lgan talabga bog‘liq va 1-100 % atrofida o‘zgarishi mumkin);
tur narxi turistlar tarkibining yoshiga ham bog‘liq, chunki yosh bolalar va maktab o‘quvchilariga turizmning ko‘rgina xizmatlariga tegishli chegirmalar beriladi.
Turmahsulot narxi xizmatlarning me’yoriy tannarxiga qarab, aniqlanadi. Hisob-kitob bu xizmatlar yoki tovar birligining qiymatini aniqlashdan iborat.
Turistik faoliyat harajatlari va daromadlari
Turistik firmaning bosh maqsadi foyda olishdir. Shu maqsadni amalga oshirish — harajatlarning miqdori va firma yaratgan xizmatlarga bo‘lgan talab bilan bog‘liq. Turistik xizmatlarni yaratish uchun zarur bo‘lgan iqtisodiy resurslarga sarflar turistik harajatlar deyiladi.
Firma o‘z faoliyatini yuritish uchun tashqaridan resurslar sotib oladi va pulli xizmatlardan foydalanadi. Shuningdek, firma ilgari sotib olgan resurslar (binolar, mashina, xilma-xil uskunalar va boshqalar)ni ishlatadi. Ularga ham harajat qilingan. Bundan tashqari, firma ijara haqi, banklardan olgan qarzi uchun foiz to‘lab turadi. Shundan kelib chiqqan holda harajatlar ikki turga bo‘linadi:
tashqi harajatlar, o‘z xizmatlarini yaratish uchun zarur narsalarni (ish haqi, yoqilg’i, transport, aloqa, soliq uchun to‘lanadigan pul) o‘z ichiga oladi;
ichki harajatlar binolar, asbob-uskunalar va boshqa sarflarning hammasini o‘z ichiga oladi.
Harajatlarning tarkibiy tuzilishi xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq doimiy va o‘zgaruvchan harajatlarni tashkil etadi:
Doimiy harajatlarga o‘zgarmaydigan harajatlar, ya’ni qarz foizi, reklama haqi, ijara haqi, oldindan to‘lanishi ko‘zda tutilgan maoshlar kiradi.
O‘zgaruvchan harajatlar deb, xizmat ko‘rsatish hajmiga nisbatan to‘g‘ri mutanosiblikda bo‘lgan o‘zgaruvchan harajatlar miqdoriga aytiladi. Ularga ish haqi, yoqilg‘i, turistlarni tashish, transport va boshqalar kiradi. Xizmatlar hajmi oshsa, o‘zgaruvchan harajatlar ko‘payadi, qisqarsa kamayadi.
Firmaning doimiy (DX) va o‘zgaruvchan (UX) harajatlar yig‘indisi yalpi harajatlarni tashkil etadi:
YAX= DX+UX.
Narxni shakllantirishda doimiy va o‘zgaruvchan harajatlarning o‘zgarishini hisobga olish kerak, ya’ni narxni hisoblash va o‘rnatilishiga bir necha o‘zgaruvchanlar ta’sir etadi. Omillarning ta’siriga bog‘liq holda ularni quyidagi turlarga ajratish mumkin:
omillarning xossalarini hisobga olgan holda: bevosita va bilvosita;
narxlarning raqobat ta’siriga bog‘liq holda: narx va narxsiz raqobat:
ta’sir etish darajasiga qarab.
Bevosita ta’sir etuvchi omillarga soliqlarning asosiy guruhini, ya’ni to‘g‘ri soliqlar — firma yoki firma xodimlarning daromadidan to‘lovlar tashkil etadi. Bilvosita (egri) soliqlarga qo‘shilgan qiymat soliQi, cheklangan tovarlarga aksiz soliQi va boshqalar kiradi. Bu soliqlarning mohiyati shundaki, bu soliqlar guruhi davlat byudjetiga tushadi va milliy valyutani mustahkamlashga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Narx yordamida olib boriladigan raqobat narxlarni har xil:
a) iste’molchilarning daromadlariga;
b) iste’mol hajmiga;
v) haridorlarning toifalariga qarab belgilashda namoyon bo‘ladi.
Narxsiz bo‘ladigan raqobat monopolistik raqobat va oligopoliya bozorlarida ro‘y beradi, chunki bunday bozorlarda narxlarda tafovut deyarli bo‘lmaydi.
Narxlar bo‘yicha yechimlarni qabul qilishga ta’sir etuvchilar:
1) iste’molchilar, ular talabi, daromadlar, cheklanganligi, iste’molchilar afzalliklari, naf olish mezonlari va h.k. Turistik xizmatlarga bo‘lgan yondashuvga qarab, iste’molchilarni quyidagi guruhlarga ajratiladi:
tejamli haridorlar — narx o‘zgarishiga, xizmat sifatiga, uning xilma-xilligiga va h.k.larga tezda javob berish;
mayda firmalarni qo‘llab-quvvatlaydigan haridorlar;
qulayliklarni ustun ko‘radigan haridorlar va boshqalar.
2) davlat narx siyosatiga o‘z ta’sirini:
belgilangan narxlar;
reklama narxlari bo‘yicha qarorlar;
"haddan yuqori bo‘lgan narxlardan" foydalanish va narxga nisbatan noto‘g‘ri siyosat yuritish bo‘yicha cheklashlar;
xizmatlarni o‘tkazishda barcha ishtirokchilarga nisbatan do‘stona munosabatda bo‘lishni talab qilish.
Turistik firma o‘z faoliyatida ishlab chiqarish harajatlarni va ular bilan bog‘liq omillarni nazarda tutishi kerakki, ishlab chiqarish harajatlarni muttasil kamaytirib borish va firma foydaliligini oshirishi kerak.
O‘ar qanday firmaning eng birinchi maqsadi mumkin qadar daromad olish yoki foydani maksimallashtirish. Foyda yalpi turistik xizmatlarning umumiy qiymatidan ularni yaratish bilan bog‘liq harajatlarni ayrimasidan qolgan qiymatga aytiladi.
Foydaning ikki ko‘rinishi bor:
normal foyda, u harajatlar tarkibida bo‘lgan va tadbirkorlik faoliyati uchun berilgan haqdan iborat;
iqtisodiy foyda bo‘lib, u harajatlarga kirmaydi. U normal foydadan ortiqcha bo‘lib, mazmuni sof foydadir. Agar firmaning umumiy daromadidan harajatlar chegirib tashlansa, qolgan qismi iqtisodiy (sof) foydani tashkil etadi.
Firma uchun foydaning ikki jihati bor:
foyda massasi, ya’ni uning umumiy miqdori;
foyda normasi, ya’ni uni nima evaziga foiz hisobida olinganini ifodalaydi.
Foydani maksimallashtirish — uning ham normasini, ham massasini oshirishdir. Ammo firma uchun foyda muhimroq, chunki u firma faoliyatining samaradorligini ta’minlaydi. Foyda normasi jamiki foydaning uni topish uchun qilingan umumiy harajatlarga bo‘lgan va foizlarda ifodalangan nisbatidir.
Firma daromadi deganda, uning pul tushumlarini anglash kerak. Daromad foydadan ko‘p bo‘ladi. Firma daromadi uchga bo‘linadi:
a) umumiy daromad — (UD) — barcha xizmatlarni sotishdan tushgan pul. Uning miqdori sotilgan xizmatlar soniga (Q) va ularning bozor narxiga bog‘liq (N). Bunda,
UD=Q·N.
b) o‘rtacha daromad (O‘D)— xizmat birligini sotishdan tushgan pul. Uni topish uchun umumiy daromad sotilgan xizmat miqdoriga bo‘linadi:
O‘D= UD·Q
v) me’yoriy daromad (MD) — qo‘shimcha ravishda sotilgan xizmatlardan olinadigan qo‘shimcha pul, (KP), uni aniqlash uchun qo‘shimcha pulni sotilgan qo‘shimcha xizmatlar miqdoriga bo‘lish kerak:
MD=KP:Q.
Bu ko‘rsatkich qo‘shimcha xizmatlarni yaratish va buning natijasida umumiy daromad oshishini ko‘rsatadi. Agar umumiy daromad harajatlarga teng bo‘lsa, natija nolga teng, ya’ni foyda ko‘rilmaydi.
Foyda firma faoliyatining moliyaviy natijasi hisoblanadi. Firma normal (me’yoriy) foyda olishga intiladi. Me’yoriy foyda me’yoriy daromad bilan eng yuqori chiqimlar o‘rtasidagi tafovutdir.
Ma’lumki, firma doimo foyda olishga va uning miqdorini oshiriyu borishga harakat qiladi. Foydani harajatlarni ko‘paytirmasdan oshirish mumkin emas. Bunday o‘zgarish daromadning kamayish qonunida ifodalanadi. Foydaning harajatlarga bo‘lgan nisbati firma samarasini belgilaydi. Bu ko‘rsatkich rentabellik deb ataladi. Firma rentabelligi olingan foydani qilingan sarflar bilan taqqoslash orqali aniqlanadi. U foizda ifodalanadi:
foyda
R = -------------- · 100 %.
tannarx
|
