279
13.5. Oligopoliyaning bozor natijalariga taʼsiri
Faraz qiling, masalan, Shavkat va Davron toʻsatdan oʻzlarini
boyliklarini suv quduqlarini ochishdi
va Anvar va Bahromning suv
oligopoliyasiga qoʻshildi. Ammo bugungi kunda koʻpchilik ishlab
chiqaruvchilar bu talabni qondirish uchun layoqatlidir. Shahardagi
suvning miqdori va narxi sotuvchilarni ikkitadan toʻrttaga koʻpayishiga
qay darajada ta’sir qiladi?
Agarda suv sotuvchilar kartellardan foydalana olganda, ular
monopoliya narxini oʻzgartirishi va monopoliya miqdorini ishlab
chiqarish tomonidan umumiy foydani oshirishga
yana bir bor harakat
qilishgan boʻlardi. Qachonki, faqat 2 sotuvchi boʻlsa, kartel a’zolari
shartnomani tatbiq qilish uchun ba’zi yoʻllarni topishar va har bir a’zo
uchun ishlab chiqarish darajasiga kelishishga rozi boʻlishar edi.
Kartelning kengayishida bu natija ehtimol kam samara beradi, chunki
guruhlar rivojlanishining hajmiga oʻxshab natijaga erishish va hayotga
tatbiq qilishda koʻp qiyinchiliklar vujudga kela boshladi.
Agarda
Oligopolistlar
kartel
shaklida
boʻlmasa,
ya’ni
Monopoliyaga qarshi
qonunlar buni taqiqlaydi, shuning uchun,
qanchalik koʻp suv ishlab chiqarishlarini oʻzlari hal qilishlari shart.
Sotuvchilar sonining ortib borishi natijaga qanchalik ta’sir qilishini
koʻrishga, har bir sotuvchining qarama-qarshi qarorlarini e’tiborga
olishga harakat qilish kerak. Ishlab chiqaruvchida doimo qoʻshimch 1
bochka suv ishlab chiqarish imkoniyati bor. Qabul qilingan qarorlar 2 xil
samara beradi:
Ishlab chiqarish samarasi: narx chekli xarajatdan yuqori
boʻlgani uchun 1bochka qoʻshimcha sotilgan suv daromadni oshiradi, bu
yerda narx oʻzgarmas deb olamiz.
280
Narx samarasi: ishlab chiqarishning oshishi sotishning
umumiy miqdorni koʻpaytiradi, va bu suvning
narxini pasyishiga va
boshqa bochkalarni sotishdan olinadigan foydani pasayishiga olib
keladi.
Agar ishlab chiqarish samarasi narx samarasiga qaraganda kattaroq
boʻlsa, quduq egalari ishlab chiqarishni koʻpaytiradilar. Agarda narx
samarasi ishlab chiqarish samarasiga nisbatan kattaroq boʻlganda, quduq
egalari ishlab chiqarishni koʻpaytirmas edilar. (Anigʻi shundaki, bu
misolda ishlab chiqarishni kamaytirish foydali boʻladi). Har bir
Oligopolist ishlab chiqarishni oshrishni bu
ikkala chekli samara teng
boʻlgunicha, boshqa firmalar ishlab chiqarishni boshlagunga qadar
davom ettiradi.
Hozir sanoatda boʻlgan firmalarning soni qanchaligi har bir
Oligopolistning
chekli
tahliliga
ta’sirini
koʻrib
chiqaylik.
Sotuvchilarning katta miqdori, kamida har bir sotuvchi bozor qiymatida
oʻzining ta’siri haqida tashvishlanadi. Bu Oligopoliya bir oʻlchamda
oʻsishiga qarab, narx ta’siri pasayishining ahamiyatga egaligidadir.
Qachonki, Oligopoliya juda katta boʻlib rivojlansa, qiymat butunlay
natija bermaydi.
Bu shuningdek, bozor qiymati yakka firmaning uzoq
ta’sir qilmasligining ishlab chiqarishdagi qaroridir. Eng soʻnggi
sabablarda har bir firma bozor qiymatini qachonki ishlab chiqarishni
qanchalik koʻp qabul qilsa, xuddi bergandek oladi.
Biz hozir raqobatga ega firmalarni bir guruhini aslini olganda bir
katta Oligopoliyani koʻrishimiz mumkin. Qachonki,
ishlab chiqarishga
qanchalik koʻp qaror qabul qilishsa, bu raqobatbardosh firmalar faqat
ishlab chiqarish natijasini e’tiborga olishadi: raqobatdosh firma narx
oluvchi boʻlganligi sababli, narx natijasi boʻlmaydi. Shunday qilib, katta
rivojlanishdagi
Oligopoliya
sotuvchilari
miqdoriga
oʻxshab,
Oligopolistik bozor yanada raqobatbardosh bozorga oʻxshab bormoqda.
281
Bu narx chetdagi narxga yaqinlashadi, va
ishlab chiqarilgan miqdor
ijtimoiy jihatdan samarali darajaga erishadi.
Oligopoliyaning tahlillari xalqaro savdoning natijasi ustidagi bir
yangi nuqtayi nazarni taqdim qiladi. Faqat Yaponiyada yaratilgan
avtomashinlarni, ya’ni Toyota va Honda, Germaniyada yaratilgan
Volkswagen
hamda BMW avtomashinalari, AQSH avtomobillaridan
Ford va General Motors avtomashinalarini tasavvur qilib koʻring.
Agarda davlat avtomashina xalqaro savdo sotigʻini taqiqlasa, faqat ikki
a’zo oʻrtasida avtomashina Oligopoliyasi boʻlishi mumkin. Aslini
olganda bozor eng oliy maqsadlarda yuqori pogʻonalarga koʻtarilar.
Garchan xalqaro savdo bilan mashina bozori dunyo bozori boʻlmasada,
namunadagi Oligopoliya 6 a’zoga ega boʻladi.
