172
5.3. Innovatsion loyihalarni moliyalashtirish tizimi
Innovatsion faoliyatning samaradorligi uni tashkil qilish shakllari va
moliyaviy tomonidan qo‘llab-quvvatlash jarayonlariga ko‘proq bog‘liq
bo‘ladi. Yaratilgan yangi ilmiy ishlanmalar va innovatsion texnologiyalar
mamlakat iqtisodiyotining rivojlantirishda asosiy omil hisoblanadi. Bunda
innovatsion faoliyatda loyihalarni moliyalashtirishning turli-tuman usullari
va vositalarini amaliyotga tadbiq etish zarur.
Rivojlangan mamlakatlarda innovatsion loyihalar faoliyati uchun
moliyaviy resurslar davlat va xususiy sektorlar tomonidan yo‘naltiriladi.
G‘arbiy Yevropaning ko‘pgina mamlakatlarida innovatsion loyihalar
uchun moliyaviy resurslarni davlat va xususiy kapital o‘rtasida teng
taqsimlanishga harakat qilinadi. Bu esa o‘z navbatida fundamental
tadqiqotlarni rivojlantirishga yo‘naltirilgan investitsiyalar hajmi, patentlar
va litsenziyalar hamda boshqalar bilan belgilanadi.
Sanoati rivojlangan
mamlakatlarda ilmiy-tadqiqot ishlariga yo‘naltirilgan xarajatlar YAIMning
3 foiz yaqinini tashkil qiladi.
Innovatsiya loyihasining asosiy maqsadlaridan biri korxona yuqori
sifatga ega bo‘lgan kerakli miqdorda mahsulot ishlab chiqarish layoqatiga
ega ekanligini raqobatchilarga isbotlashdan iborat.
“Innovatsion loyiha” tushunchasi bir qancha nuqtai nazardan qaralishi
mumkin:
– innovatsion maqsadlarga erishishga xizmat qiladigan tadbirlar
yig‘indisi sifatida;
– innovatsion faoliyatni amalga oshirish jarayoni sifatida;
– ushbu tadbirlarni asoslovchi va bayon qiluvchi hujjatlar paketi
sifatida.
Ushbu uch jihatlar innovatsion loyihaning innovatsion faoliyatini
tashkil qilish va maqsadli boshqarish shakllari sifatidagi ahamiyatini
ko‘rsatadi.
Shunday qilib, innovatsion loyiha –
bu resurslar, muddatlar va
ijrochilar bo‘yicha o‘zaro bir-birini asoslaydigan hamda o‘zaro bir-biriga
bog‘liq bo‘lgan, ilm-fan va texnika taraqqiyotining ustuvor yo‘nalishlarida
173
muayyan maqsadlar (vazifalar)ga erishishga qaratilgan jarayonlarning
murakkab tizimidir.
Innovatsion loyihalarni amalga oshirish uchun ularni moliyaviy
asoslash va investitsiyalash muhim ahamiyatga ega. Bunda loyihaviy
moliyalashtirish jarayonlari nuqtai nazaridan o‘ziga xos xususiyatlarga ega
innovatsion loyihalarni farqlash lozim:
a) investitsion loyihalar, masalan, yangi sanoat
obyektlari qurilishiga
(energetika, transport, aloqa va h.k.) yirik kapital qo‘yilmalar;
b) ilmiy-texnik (innovatsion) – ilg‘or texnologiyalar, yangiliklar,
mahsulotlar va xizmatlar.
Ushbu ikki xil loyiha o‘rtasida muhim farqlar mavjud bo‘lib bular
quyidagilar hisoblanadi:
sanoat obyektlariga kapital qo‘yilmalar haqidagi mavjud moliyaviy
axborotlarni mavjudligi;
innovatsion ilmiy-texnik loyihalar mavhumlikning yuqori darajasiga
ega bo‘lib moliyaviy yo‘qotishlar sababli to‘xtatilib qo‘yilishi mumkin;
ilmiy-texnik
loyihalarda
axborot
investitsiyaviy
loyihalarga
qaraganda ko‘proq cheklanganligi va mos emasligi bilan farq qiladi. Bu
esa mustaqil ekspertlarning loyihalarini baholash bo‘yicha
fikrlarini
korrelyasiyalashni nihoyatda qiyinlashtiradi;
innovatsion loyihalar ko‘p mezonliligi va yuqori darajali
mavhumliligi bilangina farq qilmasdan, balki sifatli baholash bo‘yicha
ham farqlanadi.
“Loyiha” tushunchasi bilan bir qatorda, “innovatsion dastur” degan
tushuncha ham mavjud. Bu tushunchalar o‘zaro chambarchas bog‘langan.
Dastur - bu loyiha shakllaridan biri, dasturlash esa (dasturni shakllantirish)
– loyihalar hayot sikli bosqichlaridan biri bo‘lsa-da, ularning xususiyatlari
anchagina farqlanadi, dastur qo‘shimcha
qator yangi xususiyatlarni
orttiradi.
Iqtisodiyotda innovatsion loyihalarni moliyalashtirish mustaqil
korxonalar, sanoat kompaniyalari, kichik sanoat zonalari, kichik
innovatsion markazlar, innovatsion fondlar,
mahalliy boshqaruv idoralari,
xususiy shaxslar va boshqa moliyalashtirish subyektlari tomonidan amalga
174
oshirilishi mumkin. Ularning barchalari u yoki bu shaklda qayta ishlab
chiqarish jarayonida ishtirok etadilar va innovatsion faoliyatni
rivojlanishida
bevosita
ishtirok
etadilar.
Innovatsion
loyihalarni
moliyalashtirishning
tashkil
qilish
tamoyillari
moliyalashtirish
manbalarining ko‘pligi, tizimning alohida elementlarining egiluvchanligi,
innovatsion faoliyatdan moliyaviy qaytarilishni o‘sishni ta’minlashi lozim.
Buning uchun ikkita asosiy shartga amal qilish zarur bo‘lib,
davlatning innovatsion, ilmiy-texnik va sanoat siyosatini faollashtirish va
tadbirkorlarni faol investitsion rivojlantirishga o‘tishga tayyorligi
hisoblanadi.
Innovatsion loyihalarni moliyalashtirish
tizimi mulkchilik turi,
markazlashtirilganlik
darajasi,
mulk
egalarining
darajasi
va
moliyalashtirish shakllari bilan farqlanuvchi shakllar va manbalarning
o‘zaro hamkorligiga bog‘liq bo‘ladi.
Mulkchilik turlariga ko‘ra innovatsion loyihalarni moliyalashtirish
manbalari quyidagilarga bo‘linadi (5.3.1-rasm):
- davlat investitsion resurslari (byudjet mablag‘lari, byudjetdan
tashqari fondlar, davlat tomonidan qarz olish, aksiyalar paketlari, davlat
tasarrufidagi mulk);
- tijorat va notijorat xarakteriga ega bo‘lgan xo‘jalik
yurituvchi
subyektlar hamda jismoniy shakllarining investitsion moliyaviy resurslari.
