|
O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi universiteti fakulteti
|
| bet | 3/4 | | Sana | 02.06.2023 | | Hajmi | 0.66 Mb. | | #68883 |
Bog'liq noallel genlar I 3 Azizjon — копия, mb mustaqil ish Oygul, Ўралов Жавлонбек Кўчқорбой ўғли, 8 sinf kimyo fanidan taqvim rejalar 2022 2023 o\'quv yili, OarjhKqYURTNotk6cmQH1RWDK8u8cdRPqOguYugF, ARIZA voyaga yetmagan несовершеннолетн рус узб, 1683958228, genetik kod.ish1, Mustaqil talim genomika sheraliyev, PZR TEXNOLOGIYA ZZZ, TERMODINAMIK JARAYONLARNI TAVSIFLARI BILAN TANISHISH, Davomat, Termiz MTU ustavi, 3342204072 (2)Komplementarlik (lot. sotplementum — toʻldiruvchi), molekulyar biol.da — bir-birini toʻldiruvchi tuzilma (makromolekula, radikal)larning bogʻlanishini taʼminlovchi va ularning kimyoviy xususiyatlarini aniqlovchi oʻzaro muvofiqlik. Komplementar tuzilmalarning mustahkamligi va noyobligi yuqori darajada tanlash va atom guruhlari yoki zaryadlarning oʻzaro taʼsir koʻrsatish maydonining miqyosi bilan aniqlanadi. Bu jarayon "qulf-kalit" tamoyili asosida amal qiladi. Antigen—antitelo, ferment — substrat, nuklein kislotalarning ikkilamchi tuzilmasi shular jumlasiga kiradi. Nuklein kislotalar zanjirining komplementarligi ular tarkibiga kiradigan azot asoslarining oʻzaro taʼsiri bilan aniqlanadi. Mas, bir zanjirdagi adenin (A) qarshisida ikkinchi zanjirda timin (T) yoki uratsil (U), guanin (G) qarshisida esa sitozin (S) boʻlgandagina har ikkala zanjir oʻrtasida vodorod bogʻlar hosil boʻladi. K. irsiy belgilarning saqlanishi va nasldan-naslga oʻzatilishida yagona vosita va universal mexanizm boʻlishi taxmin qilinadi.
Komplementar irsiylanishda F2 da fenotipik ajralish 9;3;4 nisbatda ajralish sichqonlarning yungining raningini irsiylanishida kuzatiladi. Sichqonlar yunig qora, oq va aguti rangda bo‘ladi. Aguti rangli sichqonlarda har bir yung tolasi bo'ylab sariq rangli halqalarni ko‘rishingiz mumkin. Yungining asosi va uchk iqismida qora pigment bo'ladi. Yungining tolalarida pigmentlarning bunday holda aks etishi quyonlarda ham kuzatilishi mumkin. Tadqiqot natijalariga ko‘ra aguti sichqonlarda rangni bo'lishi bir genga, pigmentni yung tolasi bo'ylab taqsimlanishi boshqa allel bo'lmagan genga bog'liq bo‘ladi. Qora yungli sichqonlarda pigment taqsimlanishi uchramasligi aniqlangan. Pigment tola uzunligi bo'yicha bir xil taqsimlangan bo'ladi. Oq sichqonlarning yungida pigment bo'lmaydi. Qora va oq sichqonlar chatishtirilishi natijasida, F1 da aguti rangdagi sichqon avlodi hosil bo‘lishi kuzatilgan.
Masala ishlashdagi ayrim usullar tasnifi
Nazariy olingan natijani tekshirish uchun tajribada olingan natija bilan nazariy jihatdan kutilgan natija o‘zaro taqqoslanadi. Tajribada olingan ma’lumotlar nazariy jihatdan kutilgan natijaga mos bolsa, bunday holatda nazariy olingan natija to‘g‘ri deb topiladi. Agar, tajribada olingan ma’lumot nazariy jihatdan kutilgan natijaga to‘g‘ri kelmasa, ushbu holatlarda nazariy olinagan natija mutlaqo xato bo‘lib chiqadi.
Tajribalarda olingan ma’lumotlar bilan nazariy jihatdan olingan natija orasidagi farq har xil bo‘lishi mumkin. Ayrim holatlarda farq kichik yoki tasodifiy bo‘lsa, ayrim holatlarda katta yoki aniq to‘g‘ri chiqishi ham mumkin. Shuning uchun, tajribada olingan va kutilgan nazariy natijalarni statistika bo‘yicha aniqlash maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bunday muammolarni aniqlashda ko‘proq x2 metodidan foydalaniladi. Bu metodni 1900-yili ingliz matematigi K.Pirson fanga kiritgan. Bu metoddan quyidagicha foydalanish mumkin.
Buning uchun jadval kerak bo‘ladi, va jadval ikki bo‘limdan ya’ni ma’lumotlar va individlar miqdoridan iborat bo‘ladi.
A_B_
|
9
|
9
|
9
|
9
| |
A_bb
|
3
|
3
|
7
|
6
| |
aaB_
|
3
|
4
| |
aabb
|
1
|
1
|
2.2.Noallel genlarning o’zaro epistatik tasiri
Genlarning oʻzaro taʼsirining epistatik tipi, epistaz — bir genning allellari boshqa genlar allellarining faoliyatini bosib turishidan iborat. Mas, A>V yoki V>A, a>V yoki v>A. Allel boʻlmagan genlar faoliyatini bosib turuvchi allel genlar supressorlar yoki ingibitorlar deb ataladi. Ular dominant yoki resessiv holatda boʻlishi mumkin. Dominant epistaz taʼsirida bir genning dominant alleli boshqa allel boʻlmagan gen faoliyatini bosib turadi. Dominant epistazda belgilar ajralishi Gʻ2 da 13:3 yoki 12:3:1 nisbatda sodir boʻladi. Resessiv epistaz bir tomonlama yoki ikki tomonlama boʻlishi mumkin. Birinchi holda bir gen resessiv allelli gomozigota holatda boshqa genning dominant yoki resessiv allellari faoliyatini bosib turadi, yaʼni aa>V yoki aa>vv boʻladi. Bu holda Gʻ2 da belgilar 9:3:4 nisbatda roʻy beradi. Ikki tomonlama resessiv epistazda aa>V-, vv>A- boʻlganidan, fenotip boʻyicha ajralish Gʻ2 da 9:7 nisbatda sodir boʻladi.
Allel bo`lmagan genlaming o‘zaro ta`sirining yana bir tipi epistazdir. Epistazda bir gen alleli ikkinchi allel bo`lmagan genning fenotipik namoyon bo`lishiga to‘sqinlik qiladi. Epistaz genlarni o‘zaro ta’sir turi belgilarning to`liq dominantligiga o‘xshash sodir bo`ladi. Lekin dominantlikda bir genning ikki alleli, bir-birini ustidan masalan, A>a ustidan dominantlik qilsa, epistazda esa allel bo`lmagan ya’ni A>B yoki В>А, a>B yoki b>A ta’siri kuzatiladi. Ustunlik qiluvchi genlar epistatik genlar nomini olgan. Ular ingibitor yoki supressorlar deb ataladi hamda I va S harflari bilan ifoda qilinadi. «Bo‘g‘ilgan» genlar gipostatik genlar deb ataladi. Epistaz genlarni o‘zaro ta’siri ikki turga bo`linadi:
1.Dominantepistaz;
2.Retsessivepistaz.
Dominant epistazda ingibitor genlar sifatida dominant genlar qatnashadi. Dominant epistazda F2 da belgilaming fenotip bo‘yicha 13:3 va 12:3:1 nisbatda ajralishi kuzatiladi. F2 da belgilarning nisbatini 13:3 sxemada bo`lishi. Misol qilib tovuq va xo‘rozlardagi pat rangini olish mumkin. Tovuqning Leggom zotida patlar oq rangdadir.Ulami genotipi CCII Bunda C geni belgini namoyon qiladi, I dominant geni boisa, C geni ta’sirini «bo‘g‘adi». Natijada C genini fenotipda namoyon bo‘lishi rо‘у bermaydi. Viandot tovuq zotida ham patlar oq rangda bo‘lib, genotipi iicc. Leggom tovuqlarini Viandot xo‘rozlari bilan chatishtirishdan olingan Ғ1 avlodida tovuq va xo‘rozlar oq rangda bo`ladi. avlodidagi tovuq va xo‘rozlar o‘zaro chatishtirilsa F2 duragay avlodida 13/16 oq patli, 3/16 rangli patli tovuq va x
o‘rozlar rivojlanadi. Buni shunday izohlash kerak.
Mendel qonunlari bilan tanishish jarayonida biz bir juft allel genlaming dominant (A) holati, retsessiv (a) holatiga nisbatan ustunlik qilishini ko'rgan edik. Bu hodisa bir gen allellaridagi dominantlik deb yuritiladi. Genetik tahlil sohasidagi tadqiqotlaming Mendeldan keyingi davrdagi rivoji tufayli, allel bo'lmagan genlaming o'zaro munosabatida liam dominantlik retsessivlik holatlari namoyon bo'lishining mumkinligi isbotlandi. Bir gen allelining ikkinchi bir gen alleliga nisbatan dom inantlik qilish (A> B yoki B> A, a >B yoki b> A) hodisasi epistaz deb ataladi. Genetik tahlil sohasidagi tadqiqotlar natijasida epistaz dom inant va retsessiv holatda bo'lishligi aniqlangan. Boshqa genlar faoliyatini bosib turadigan, ya’ni unga nisbatan dom inantlik qiladigan genni ingibitor yoki supressor deb ataladi. U lar I yoki S simvollari bilan ifodalanadi. Ingibitor gen epistatik gen deb ham yuritiladi. Allel bo'lm agaii dom inant I geniga nisbatan retsessiv 57 holatdagi gen esa gipostatik gen deb ataladi. Dom inant epistazda noallel strukturaviy genlar faoliyatini to‘xtatib qo‘yish funksiyasini ingibitor genining dom inant alleli gomozigotali (II) va geterozigotali (li) holatda am alga oshiradi. Retsessiv epistazda strukturaviy noallel genlar faoliyatini ingibitor genining retsessiv alleli gomozigota (ii) holatda to‘xtatib turadi. Endi dom inant va retsessiv epistaz bilan alohida-alohida tanishib o‘tamiz. Irsiylangan belgilar ajralishining 13:3 nisbati. Bunga misol qilib tovuq zotlarida pat rangining irsiylanishini keltiramiz. Patlari oq rangda b o ig an ikkita tovuq zotlarining fenotipi bir xil b o isa ham, ularning bu belgi bo‘yicha genotiplari har xil boiishligi aniqlandi. Buning uchun oq patli parranda zotlari o‘zaro chatishtirilgan. Olingan F, duragay parrandalam ing patlari oq rangda boigan. F, duragay avlodidagi tovuq va xo‘rozlar o‘zaro chatishtirilib, olingan ikkinchi avlodda (F^) pat rangi bo‘yicha fenotipik sinfga ajralish kuzatildi. U larning 13/16 qismi oq, 3/16 qismi esa qora patli parrandalar ekanligi aniqlandi (18-rasm). Tovuqlardagi pat rangining bunday tarzda irsiylanib, F^ da ajralish kuzatilishining genetik asoslari bilan tanishaylik.
Tovuq zotlarida pat rangining oq-qora boiishi ikki juft noallel genlariga bogiiq. Ulaming birinchi jufti C-c genidir. Bu genning dominant alleli gomozigota (CC) hamda geterozigota (Ce) holatlarda pat rangining qora boiishini ta’min etadi. Allel bo‘hnagan ikkinchi juft gen - I-i esa C-c genining faoliyatini boshqarish vazifasini bajaradi. Bu gen ingibitor gen deb yuritilib, dominant gomozigota (II) hamda geterozigota (li) holatlarda patga rang bemvchi C genining faoliyatini to'xtatadi. Natijada C geni genotipda mavjud b o isa ham, patning qora bo iish xususiyati fenotipda rivojlanmaydi, oqibatda pat rangi oqligicha qoladi. Yuqoridagilarga asoslanib, chatishtirish uchun ota-ona organizmlari sifatida olingan tovuq va xo‘rozlaming pat rangi bo‘yicha genotiplarini quyidagicha belgilaymiz.
Dominant epistazdan tashqari belgilam ing irsiylanishida retsessiv epistaz ham kuzatiladi. Unga masalan quyonlarda jun rangining irsiylanishini keltirish mumkin. Qora junli quyonlar (AAbb) oq junli (aaBB) quyonlar bilan chatishtirilganda birinchi avlodda kulrang (aguti) (AaBb) quyonchalar olingan. da esa olingan quyonchalarning 9/16 qismi kulrang (A -B -), 3/16 qismi qora (A -bb) va 4/16 qismi oq (aaB - va aabb). Bu natija genlar o ‘zaro ta’sirining komplementär tipida ham kuzatilgan edi. Bu natijani retsessiv epistaz aa > B - va aa > bb deb ham tushuntirish mumkin. Bunday holda aaB - genotiplariga ega b o ig an quyonchalar oq rangda b o iad ilar, a geni retsessiv gomozigota holatda qora pigmentning hosil boim asligini ta’minlaydi va u orqali qora pigmentni junning bo‘ylam asiga tarqatuvchi B genining faoliyatiga to ‘sqinlik qiladi. Yuqorida tavsif etilgan yakka retsessiv epistazdan tashqari har bir genning retsessiv alleli gomozigota holatda bir vaqtning o‘zida resiprok holda komplementär genlarning dominant allellarining ta’sirini bosib turadilar, y a’ni aa > B - , bb > A -. Bunday ikki retsessiv gomozigotaning faoliyati qo‘sh retsessiv epistaz deb ataladi. Diduragay chatishtirishda fenotip bo ‘yicha ajralish 9:7 nisbatda b o iad i. Noallel genlar o ‘zaro ta’sirining komplementär tipiga keltirilgan xushbo‘y no'xat o‘simligida gul rangining irsiylanishi qo‘sh retsessiv epistazga misol b o ia oladi. Shunday qilib, genlaming komplementär va epistaz tipidagi faoliyatlari tufayli duragay avlodlarida yangi, ota-ona organizmlarida kuzatilmagan belgilar paydo boiadi. Bu esa kombinativ irsiy o‘zgamvchanlik doirasini kengaytiradi, evolutsiya va seleksiya jarayonlari uchun qulay sharoit tug‘diradi.
Irsiylangan belgilar ajralishining 12:3:1 nisbati. Bunga misol qilib, ot zotlarida jun rangining irsiylanishini olamiz. Ularda jun rangining irsiylanishida ikki juft noallel gen ishtirok etadi. Ulardan biri dominant C geni bo‘z rangni, ikkinchisi - B esa qora rangni rivojlantiradi. Dominant epistatik C geni dominant gipostatik B geni ustidan ustunlik qiladi.
2.3.Polimeriya va pleytrop tasirlar
Yuqorida ko‘rib o‘tilgan noallel genlar o‘zaro ta’sirining tiplari sifat jihatdan farqlanuvchi belgilam ing irsiylanishiga taalluqli edi. Tirik organizmlarning, masalan, hayvonlam ing vazni, sut miqdori, g‘o ‘zada tola chiqishi, tpla uzunligi, o ‘simlik poyasining bo‘yi, makkajo‘xori, bug‘doy donlarining endospermidagi oqsillar miqdori 61 kabi belgilarini aniq fenotipik sinflarga taqsimlash mumkin emas; ularni tortish, oichash, sanash mumkin, ya’ni miqdor jihatdan baholash mumkin. Bunday belgilar, odatda, miqdor belgilar deb ataladi. Bu belgilar qay tariqa irsiylanadi degan savol tug‘iladi. Bu belgilaming irsiylanishi polimer tipdagi irsiylanish bilan bogiiq bo iib , uning katta ahamiyati miqdor belgilaming avloddan-avlodga oiishligini ta’minlab berishligidadir. Polimer irsiylanishda ishtirok etuvehi polimer genlar (poligenlar) o‘zlarining funksiyasi, fenotipga ko‘rsatadigan ta’sir kuchi jihatidan bir xil boiadi. Polimeriyada avlodlarda yangi belgi paydo boim aydi, balki ota-ona organizm belgilari rivojlanadi. Miqdor belgilaming rivojlanishini ta’min etuvchi polimer genlarni ta’sir darajasiga qarab ikkiga boiinadi. 1. Noallel genlaming o‘zaro kumulativ polimeriya ta’siri Polimeriya hodisasi dastavval organizmlaming ba’zi sifat belgilarining irsiylanishida aniqlangan. Polimeriya 1908-yilda shved genetik olimi G. Nilson-Ele tomonidan bug‘doy {Triticum L) navlari duragaylarini tahlil qilish natijasida kashf etilgan edi. U kelib chiqishi har xil, don rangi (oq-qizil) bo‘yicha gomozigotali bug‘doy navlarini o‘zaro, turli kombinatsiyada chatishtirib, olingan duragay avlodlarini genetik tahlil qildi. Qizil va oq donli duragaylar oldi. Ikkinchi avlodda esa 3:1 nisbatda qizil va oq donli o‘simliklar olishga muvaffaq boidi. Bu odatdagi monoduragay ajralish edi. Xuddi shunday belgilarga ega boigan boshqa bug‘doy navlarini o‘zaro chatishtirganda, ikkinchi avlodda 15/16 qism rangli va 1/16 qism oq donli duragay o‘simliklar oldi (ilova - 20-rasm). Birinchi gumhdagi o‘simli]¡¡lar donlarining rangi to‘q qizildan och qizilga qadar boigan. Bu gumh o‘simliklarini qizil rangning namoyon boiish darajasiga qarab 4 ta sinfga boiish mumkin. Umuman, dagi don rangi darajasi bo‘yicha fenotipik sinflarning umumiy soni 5 ta boiib, ulaming miqdoriy nisbati - 1 qizil : 4 och qizil : 6 pushti : 4 och pushti : 1 oq donga ega boigan. Olingan dalillarning tahlili bu kombinatsiyada olingan duragaylarda don rangini ikkita allel boimagan genlar nazorat qilishini ko‘rsatdi. Polimeriya tipida o‘zaro ta’sir ko‘rsatuvchi bu polimer genlar odatda bir xil harflar bilan ifodalanadi. Noallel genlaming har xil ekanligini bildirish uchun, harflar yoniga raqamlar qo‘yiladi. Shulami hisobga olgan holda, mazkur Fj duragaylarida kuzatilgan fenotipik ajralishning genotipik asoslari haqida fikr yuritish mumkin.
F1 duragaylarida dominant allellaming soni har xil bo‘lgan don genotiplari hosil boiadi. To‘rtta dominant (AjAjA^A^) allellarga ega boigan o‘simliklar barcha o‘simliklaming 1/16 qismini tashkil etib, ulaming donlarida rang eng kuchli (qizil) namoyon boigan; 4/16 qism o‘simlik donlari uchta dominant allelga (А^А^Аг^з tipidagi); 6/16 qism o‘simlik donlari - ikkita (AjajA^a^ tipidagi); 4/16 qism o‘simUk donlari - bitta (A^a^a^a^ tipidagi) dominant allellarga ega boiganlar. Bu genotiplaming barchasi intensiv qizil va oq orasidagi barcha oraliq ranglami beradi. Har ikki gen bo‘yicha retsessiv gomozigotali (aja^a^a^) o‘simliklar barcha o‘simliklàrning 1/16 qismini tashkil etib, donlari oq boigan. 63 da kuzatiladigan 5 ta genotipik sinflaming takrorlanish darajasi 1+4+6+4+1=16 qatorlar holatida taqsimlanib, genotipdagi dominant allellaming soniga qarab don rangi belgisining o‘zgarishini ko‘rsatadi. F^ da 4 ta dominant alleli (AjAjA^A^) va 2 ta dominant alleli (A,A, a^a^ tipidagi) gomozigotali, 4 ta retsessiv alleli (a^a^a^a^) gomozigotali bug‘doy duragaylari F^ da hech qanday ajralish bermaydilar. Olingan duragaylaming donlari, mos ravishda, qizil, pushti va oq rangda boiib qolaveradi. F^ ning monoduragay (Aja^a^a^ tipidagi) o‘simliklari Fj da 1 :2:1 nisbatda pushti donli : och pushti donli : oq donli fenotipik sinflarga ajralish beradi. F^ ning yana bir monoduragay (AjAjA^a^ tipidagi) 0‘simliklari F3 da 1 :2:1 nisbatda qizil donli : och qizil donli : pushti donli fenotipik sinflarga ajralish beradi. Digeterozigotali (A^ajA^a^) F^ o‘simliklari F^ da xuddi F^ da sodir boiadigan tipdagi ajralishni berib, 5 ta fenotipik sinfni hosil qiladi. Ularning nisbati 1:4;6:4:1 ni tashkil etadi. Polimer genlar sonining orta borishi bilan F^ da genotiplar kombinatsiyasi soni ham ortadi. Buni NilsonEle tomonidan 0‘tkazilgan triduragay chatishtirishda bug‘doy doni rangining irsiylanishini ko'rib o‘tamiz.
Makkajo‘xori o'simligida so'talar uzunligining irsiylanishi ham kumulativ polimeriya tipida amalga oshadi. Makkajo‘xorining uzun so‘tali L-54 liniyasi kalta so‘tali L-60 liniyasi bilan o'zaro chatishtirildi. Bu liniyalar so‘talarning uzunligi bo‘yicha o‘zaro kuchli farqlanadilar. Ammo har bir liniyaning o ‘z ichida so‘talar uzunligining o‘zgaruvchanligi u qadar katta emas. Bu esa liniyalarning irsiy jihatdan nisbatan bir tekis ekanligini ko'rsatadi (22-rasm). Bu liniyalarni o‘zaro chatishtirishdan olingan duragaylari so'talarning uzunligi bo'yicha oraliq holatni egallab o'zgaruvchanlik koiam i 10 sm dan 16 sm gacha tebranadi. Ikkinchi avlodda (F^) so'talarning uzunligi 7 sm dan 21 sm gacha 0‘zgaruvchanlik qatorlarini hosil qiladi. Binobarin, makkajo'xori so'talarining uzunligi bo'yicha uzluksiz o'zgaruvchanlik qatorini mazkur miqdor belgining irsiylanishini nazorat qiluvchi har xil sondagi dominant genlarga ega bo'lgan genotiplarning qatori deb qarash mumkin. Tajribada F^ da olingan 221 ta o'simlikning ichida ola-ona so'talarining uzunligiga teng bo'lgan duragaylaming boiishligi so'talar uzunligini nazorat qiluvchi mustaqil irsiylanuvchi I'.ciilarning soni 3 ta (64 ta zigota) yoki 4 ta (256 ta zigota) diiii ortiq bo'lm asligidan darak beradi. Belgining irsiylanishida o‘/garuvchanlikning ko'lam i qanchalik katta bo'lsa, belgi ham sluiiichalik murakkab genetik boshqarilish xususiyatiga ega l)o‘lishligini ko'rsatadi. 23-rasmda mono-, di-, tri- va poliduragay flialishtirishlarda kumulativ effektli dominant genlarning har xil soniga ega bo'lgan genotiplar takrorlanish darajasining taqsimlanish I'.islogrammasi keltirilgan. Gistogrammani tahlil qilish shu narsani koisatadiki, agarda mazkur belgi qanchalik ko'p dominant genlar loinoiiidan nazorat qilinsa, o'zgaruvchanlik ko'lam i shunchalik katta boiadi va har xil individlar guruhi o'rtasidagi biridan ikkinchisiga (iMislilik birmuncha tekis sodir bo'ladi. Odamlar terisidagi pigmentlar taqsimlanishining irsiylanishi ham Kniuulativ polimeriya tipida boradi. Qora tangli erkak va oq tanli ayolning hinnusli qurishidan terisi oraliq rangga ega bo'lgan mulatlar tug'iladi. I'ikiik va ayol mulatlaming turmush qurishidan esa qora rangdan Inilil), lo oq tanhga qadarxbo'lgan teri ranglari har xil bo'lgan bolalar iltiiiyop.a keladi. Teri rangiriing irsiylanishi ikki juft polimer genlaming kiiiiihiiiatsiyalariga bog'liq bo'ladi.
Poligenlar faoliyatidagi ushbu xususiyat ulaming kumulativ yoki additiv effekti deyiladi. Kumulativ ta’sirga ega boigan poligenlar ham iiazariy, ham amaliy ahamiyatga egadir. Hayvon va o‘simliklaming (|immatli xo‘jalik belgilari - qoramollarda sutining yogiiligi, lovuqlaming tuxum berishlik muddatlari, bug‘doy boshogining ii/unligi, g‘o‘za chigitining yog‘ chiqishligi, qand lavlagida qand miqdori va boshqalar noallel genlar o‘zaro kumulativ polimeriya tii’sirida irsiylanadi. Polimer belgilaming namoyon boiishligi ma’lum diirajada organizm rivojlanishining sharoitiga ham bogiiq. Masalan, i|oramollarda sut miqdori, ulaming vazni, qo‘ylar junining uzunligi, ilio'chqalar rivojlanishining tezligi ko‘p hollarda ulaming parvarish (|ilinish, oziqa ratsioniga bogiiq. Kartoshka tuganaklarining yirik l)()iishligi, makkajo'xori so'talarining uzunligi, zigir poyasining uzunligi k()'|i darajada beriladigan mineral o'g'itlar sifati va miqdoriga hamda (iisliadigan atmosfera yog'inlariga va boshqalarga bog'hq. 2. Noallel genlarning o^zaro nokumulativ polimeriya ta’siri Kumulativ effektga ega polimer genlardan tashqari, nokumulativ i'd'cktga ega bo'lgan polimer genlar ham mavjud. Bunday genlaming liioliyatiga misol qilib, achambiti {Capselia bursa pastoris) o'simligida (|o‘z()q mevasi shaklining irsiylanishini ko'rsatish mumkin. Bu o'siniiikning qo'zoq mevalari uchburchak va tuxumsimon shaklda bo'ladi. Aj'.iirda qo'zoq mevalari uchburchak shaklda bo'lgan achambitining bii iri|ini, mevasining shakli tuxumsimon bo'lgan boshqa irqi bilan I liiilishlirilsa, birinchi avlodda olingan barcha duragaylaming mevasi iiclibiirchak shaklda bo'ladi.
Shunday qilib, har ikki genning retsessiv allellariga ega (a,a, a^a^) o‘simliklaming qo‘zoq mevalari tuxumsimon shaklda ekan. Genotipda dominant allelning boiishi tufayli meva uchburchak shaklda boiadi. Xarakterli tomoni shundaki, uchburchak shaklning rivojlanishi dominant allellarning soniga b ogiiq emas. Genotipda 1 ta dominant yoki 2 ta dominant, yoxud 4 ta dominant allel ishtirok etsa ham, uchburchak shakl rivojlanadi. Bu holat polimer genlaming nokumulativ effektidir. Tovuqlar oyoqlaridagi patning «bor-yo‘qliligi» belgisi ham xuddi shu tarzda irsiylanadi. Oyoqlari patli va oyoqlari patsiz boigan tovuq zotlari o‘zaro chatishtirilganda, birinchi avlodda (F,) olingan jo ‘jalar barchasining oyoqlari patli bo‘lgan.
Shunday qihb, noallel genlar o‘zaro ta’sirining komplementär, epistaz va polimeriya tiplarini ko‘rib o‘tdik. Ulaming barchasi Mendel tomonidan diduragay chatishtirish uchun belgilangan fenotip bo‘yicha (9:3:3:1) ajralishning klassik formulasining ko‘rinishini o‘zgartiradi. Keltirilgan fenotip bo‘yicha barcha ajrahshning tiplari 9:3:3:1 kabi qonuniy hisoblanib, ajralish genetik mexanizmining buzilishini oqibati boimay, balki individual rivojlanishda genlar o‘zaro ta’sirining natijasi hisoblanadi.
1908-yilda shved genetik olimi G. Nilson-Ele tomonidan bug‘doy {Triticum L) navlari duragaylarini tahlil qilish natijasida kashf etilgan edi. U kelib chiqishi har xil, don rangi (oq-qizil) bo‘yicha gomozigotali bug‘doy navlarini o‘zaro, turli kombinatsiyada chatishtirib, olingan duragay avlodlarini genetik tahlil qildi. Qizil va oq donli duragaylar oldi. Ikkinchi avlodda esa 3:1 nisbatda qizil va oq donli o‘simliklar olishga muvaffaq boidi. Bu odatdagi monoduragay ajralish edi. Xuddi shunday belgilarga ega boigan boshqa bug‘doy navlarini o‘zaro chatishtirganda, ikkinchi avlodda 15/16 qism rangli va 1/16 qism oq donli duragay o‘simliklar oldi.
XULOSA
Komplementariya so’zi inglizcha “complement”–
to’ldirish degan ma’noni anglatadi. Noallel genlar birbirini to’ldirishi natijasida
yangi belgi rivojlanadi. Belgining rivojlanishiga ta’sir etuvchi noallel genlarning
ta’siri tufayli F2 avlodida belgilarning ajralishi 9:7; 9:6:1; 9:3:4; 9:3:3:1 nisbatda
bo’ladi. Masalan, noallel genning har biri mustaqil ravishda yangi belgini yuzaga
chiqarsa, F2 da ajralish 9:3:3:1 nisbatda bo’ladi.
Dominant allel bo’lmagan genlar alohida-alohida mustaqil ravishda belgiga
ta’sir ko’rsata olmasa, F2 da 9:7 nisbatda (19-rasm) ajralish beradi. Xushbo’y
no’xat o’simligining fenotip jihatdan o’xshash oq gulli, lekin genotip bo’yicha farq
qiluvchi navlari chatishtirilganda shunday natija olingan. Komplementar genlar mustaqil ravishda u yoki bu belgini yuzaga chiqarsa F2 da fenotip bo’yicha 9:6:1 nisbatda ajralish (20-rasm) kuzatiladi.
Genlarning oʻzaro taʼsirining epistatik tipi, epistaz — bir genning allellari boshqa genlar allellarining faoliyatini bosib turishidan iborat. Mas, A>V yoki V>A, a>V yoki v>A. Allel boʻlmagan genlar faoliyatini bosib turuvchi allel genlar supressorlar yoki ingibitorlar deb ataladi. Ular dominant yoki resessiv holatda boʻlishi mumkin. Dominant epistaz taʼsirida bir genning dominant alleli boshqa allel boʻlmagan gen faoliyatini bosib turadi. Dominant epistazda belgilar ajralishi Gʻ2 da 13:3 yoki 12:3:1 nisbatda sodir boʻladi. Resessiv epistaz bir tomonlama yoki ikki tomonlama boʻlishi mumkin. Birinchi holda bir gen resessiv allelli gomozigota holatda boshqa genning dominant yoki resessiv allellari faoliyatini bosib turadi, yaʼni aa>V yoki aa>vv boʻladi. Bu holda Gʻ2 da belgilar 9:3:4 nisbatda roʻy beradi. Ikki tomonlama resessiv epistazda aa>V-, vv>A- boʻlganidan, fenotip boʻyicha ajralish Gʻ2 da 9:7 nisbatda sodir boʻladi.
Allel bo`lmagan genlaming o‘zaro ta`sirining yana bir tipi epistazdir. Epistazda bir gen alleli ikkinchi allel bo`lmagan genning fenotipik namoyon bo`lishiga to‘sqinlik qiladi. Epistaz genlarni o‘zaro ta’sir turi belgilarning to`liq dominantligiga o‘xshash sodir bo`ladi. Lekin dominantlikda bir genning ikki alleli, bir-birini ustidan masalan, A>a ustidan dominantlik qilsa, epistazda esa allel bo`lmagan ya’ni A>B yoki В>А, a>B yoki b>A ta’siri kuzatiladi. Ustunlik qiluvchi genlar epistatik genlar nomini olgan. Ular ingibitor yoki supressorlar deb ataladi hamda I va S harflari bilan ifoda qilinadi. «Bo‘g‘ilgan» genlar gipostatik genlar deb ataladi. Epistaz genlarni o‘zaro ta’siri ikki turga bo`linadi.
Tovuq zotlarida pat rangining oq-qora boiishi ikki juft noallel genlariga bogiiq. Ulaming birinchi jufti C-c genidir. Bu genning dominant alleli gomozigota (CC) hamda geterozigota (Ce) holatlarda pat rangining qora boiishini ta’min etadi. Allel bo‘hnagan ikkinchi juft gen - I-i esa C-c genining faoliyatini boshqarish vazifasini bajaradi. Bu gen ingibitor gen deb yuritilib, dominant gomozigota (II) hamda geterozigota (li) holatlarda patga rang bemvchi C genining faoliyatini to'xtatadi. Natijada C geni genotipda mavjud b o isa ham, patning qora bo iish xususiyati fenotipda rivojlanmaydi, oqibatda pat rangi oqligicha qoladi.
ADABIYOTLAR RO’YXATI
|
| |
