Vavilov-Cherenkov nurlanishi haqida. Yorug’likning
qutblanishi
Reja:
1. Тabiiy va qutblangan yorug’lik.
2. Yorug’likning qaytishi va sinishida qutblanishi.
3. Bryuster qonuni
Zaryadlangan zarrachalar faqat tezlanish bilan harakat qilsa, elektromagnit
maydon hosil qilinadi degan nazariya bor edi. Vavilov rahbarligida Cherenkov
lyumenesensiya hodisasini tekshirayetganda agar zaryadli zarra muhitda yorug’lik
tezligidan katta
(fazoviy tezligi
) tezlik bilan harakat qilsa elektromagnit
nurlanish chiqaradi.
Bu nurlanish lyumenesensiya nurlanishi emas Vavilov-Cherenkov effekti, ( >c/n
shart bajarilishi kerak) nurlanish nomini oldi (n-muhit sindirish kursatgichi.s-
yorug’lik tezligi)
Shaffof muhitdan erkin elektronlar utganidan chaqnashlar ruy beradi. Bu
hodisani keyinchalik Тamm, Frank 1937 yilda nazariy tasdiqlaydi. Тarqalish burchagi
quyidagicha aniqlanadi.
Nur yunalishi uki va zarra tezligi yunalishi
bir xil bo’lib qisqa konus
hosil qiladi. Keyinchalik bu nur Cherenkov schetchiqlarida ishlatiladi.
1-rasm
Qutblanish. Тabiiy yorug’lik (elektromagnit to’lqin) tarkibi N va Ye vektordan
iborat. Bo’lar perpendikulyar tekislikda tebranadilar. Yorug’lik jismdagi hamma
yunalishlarda bir xilda Ye-vektori ko’rinishida tebranadi. Bunday yorug’lik tabiiy
yorug’lik deyiladi, ( 2-rasm a). Yorug’likni ta’siri Ye vektor bilan aniqlanadi.
Agar Yorug’lik Ye-vektori biror yunalishda tartiblangan bo’lsa, bunday
yorug’lik qutblangan yorug’lik deyiladi. Qutblanish darajasi qisman (2,b-rasm), to’la
(2,v-rasm) bo’lishi mumkin.
Qutblanish darajasi quyidagi ifoda bilan ko’rsatiladi.
2-rasm
Bunda I
max
, I
min
- qutblangan nurlanish intensivligi. O’zaro perpendikulyar
holatlar uchun.
Тabiiy nurlanish uchun I
max
=I
min
P=O bo’ladi. Ya’ni qutblanish darajasi RO bo’ladi.
Qutblangan nurlanish uchun I
min
=O R=1 bo’ladi.
Ba’zi bir shaffof moddalar Yorug’likni Ye-vektorini O’zaro perpendikulyar
tekisliklarda tebranishlarni ma’lum yunalishlarda o’tkazadi.
Masalan: (turmalin) kristalini ko’rib chiqamiz.
3-rasm
3-rasmda turmalin faqat OO' o’q buylab tebranishni o’tkazadi. I-turmalin
qutblagich. II-turmalin aniqlagich O'O' O''O' da yorug’lik o’tmay qoladi. Yorug’lik
intensivligi Molyus qonuni bilan tushintiriladi.
=90
o
da I=0 bo’ladi. II-turmalindan o’tgan I I va II o’qlar
orasidagi burchakga bogliq ekan E=E
0
cos Ye-Elektr vektori Muhitda qaytgan va
singan nurlar ham qutblanadi (5-rasm). Qaytgan nur to’la qutblanadi, agar
shart bajarilsa (6-rasm) yoki tg
1
=n
21
. Bunga Bryuster qonuni deyiladi.
Bunda
1
- tushish burchagi (Bryuster),
2
- sinish burchagi.
5-rasm
6-rasm
Bu holatda qaytgan va singan nurlar qisman qutblangan. Bunda
-belgi
qog’oz tekisligiga qutblanishni bildiradi belgi tekisligida qutblanishni bildiradi,
Ye-vektorni yunalishini ko’rsatadi.
Bu rasmda
shart bajarilganda singan va qaytgan nurlar to’la
qutblangan
tekislikda qaytgan nurlar, qog’oz tekisligida esa singan nurlar
ko’rsatilgan. texnikada ishlatiladi
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. G.S. Landsberg. UMUMIY FIZIKA KURSI. «Ukituchi».1981 Y.
2. I.V. Savelyev. UMUMIY FIZIKA KURSI. III t. OPTIKA, ATOM FIZIKASI, ATOM
YADROSI VA ELEMENTAR ZARRACHALAR FIZIKASI. «Ukituchi» T. 1976 y.
3. F.A. Korolyov. FIZIKA KURSI. OPTIKA, ATOM VA YADRO FIZIKASI.
«Ukituvchi»,T. 1978 y.
| 