O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI
M.M. MUSAYEV, A.A. QAHHOROV, M.M. KARIMOV
KOMPYUÒER
ÒARMOQLARINI YIG‘ISH
• Arxitekturasi • Qurilmalari • Uskunalari
Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma
Qayta ishlangan va to‘ldirilgan 3-nashri
Òoshkent — «ILM ZIYO» — 2011

2
Ò a q r i z c h i l a r :
S.K. G‘ANIYEV — ÒATU «Kompyuter tizimlari va tar-
moqlari» kafedrasi professori, texnika fanlari doktori;
A.S. SANAYEV — Mirzo Ulug‘bek hisoblash texnikasi
kasb-hunar kolleji direktori; G.A. SOBIROVA — o‘quv
ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari; V.V. RAHIMOVA —
«EHM va maxsus fanlar» kafedrasi mudiri.
O‘quv qo‘llanma akademik litsey va kasb-hunar kollejlari talabalariga
«Kompyuter tarmoqlari uskunalarini yig‘ish» fanidan mo‘ljallangan bo‘lib, unda
kompyuter tarmoqlari topologiyasi, aloqa muhiti, paketlar, protokollar va axborot
almashinuvini boshqarish usullari, tarmoq arxitekturasi bosqichlari, standart
mahalliy tarmoqlar hamda tarmoq uskuna va qurilmalari, ularni yig‘ish haqida
to‘liq ma’lumot berilgan.
Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi ilmiy-metodik
birlashmalari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Kengash
tomonidan nashrga tavsiya etilgan.
 «ILM ZIYO» nashriyot uyi, 2006-y.
 «ILM ZIYO» nashriyot uyi, 2011-y.
ÓÄÊ 004.588(075)
BBK 32.973.202.4ya722
M90
ISBN 978–9943–303–02–7

3
KIRISH
Mahalliy hisoblash tarmoqlari yil sayin har bir firma,
kompaniya, ishlab chiqarish korxonasi va o‘quv muassasalariga
zarur, sifatli ish dastgohi bo‘lib bormoqda. Apparat va dasturiy
vositalarning rivojlanishi, mukammalligi va shu bilan bir qatorda,
ko‘rinishidan soddaligi, ko‘pchilik foydalanuvchilar tarmoqlari o‘z
kuchlari bilan o‘rnata oladigan darajaga keltirilgan. Ayniqsa, Windows
operatsion sistemasining oxirgi versiyalarida ancha rivojlangan
tarmoq vositalari mavjudligi maxsus tarmoq dasturlarini xarid
qilishdan ozod qiladi.
Ammo har bir tarmoq bilan ishlovchi yoki tanishishni xoh-
lagan foydalanuvchi mavjud adabiyotlardan qoniqa olmasligi
mumkin. Chunki adabiyotlarning aksariyati ko‘p va katta masalalarni
bir kitob doirasida qamrab olishga harakat qilingan. Mualliflar
mahalliy tarmoqlar bo‘yicha mavjud adabiyotlarni va shuningdek,
kitobda keltirilgan adabiyotlarni [1÷16] tahlil qilib, mahalliy
tarmoqlardan foydalanish va yig‘ish masalalari to‘liq yoritilgan
[9, 11, 12, 13] adabiyotlardan foydalanishadi.
O‘quv qo‘llanmasi doirasida mualliflar mahalliy tarmoqlarning
o‘rni va vazifasidan tortib, uning topologiyasi, protokollari, usku-
nalari, qurilmalari va axborot uzatish muhitlari xususida batafsil
ma’lumotlar berishga harakat qilishgan. Bundan tashqari, ko‘p
ishlatiladigan standart va taniqli tarmoqlar hamda ularning uskunalari
va qurilmalari borasida atroflicha to‘xtalib o‘tildi.
Ushbu kitob akademik litsey va kasb-hunar kolleji talabalariga
mo‘ljallangan. O‘ylaymizki, mahalliy tarmoqni yig‘ish jarayonida
duch kelinadigan masalalarni o‘quvchi chuqur va atroflicha o‘rga-
nishi uchun ma’lumotlarni atroflicha yoritishga va sodda tilda bayon
qilishga harakat qilindi. Matn chizmalar bilan boyitilgan va tarmoq
uskunalarini yig‘ish jarayonidagi muhim muhandislik masalalariga
e’tibor qaratilgan.

4
1-bob. KOMPYUTER TARMOQLARI TA’RIFI
VA ULARNING TOPOLOGIYASI
1.1. Kompyuter tarmoqlarining o‘rni va vazifasi
Axborotni bir kompyuterdan ikkinchi kompyuterga uzatish
muammosi hisoblash texnikasi paydo bo‘lgandan beri mavjuddir.
Axborotlarni bunday uzatish alohida foydalanilayotgan kompyu-
terlarni birgalikda ishlashini tashkil qilish, bir masalani bir necha
kompyuter yordamida hal qilish imkoniyatini beradi. Bundan
tashqari, har bir kompyuterni ma’lum bir vazifani bajarishga
ixtisoslashtirish va kompyuterlarning resurslaridan birgalikda
foydalanish hamda ko‘pgina boshqa muammolarni ham hal qilish
mumkin bo‘ladi.
Keyingi paytda axborotlarni almashish usullari va vositalarining
ko‘p turlari taklif qilinmoqda: eng oddiy fayllarni disketlar yordamida
kompyuterdan kompyuterga o‘tkazishdan tortib to butun dunyo
kompyuterlarini birlashtira olish imkoniyatini beradigan Internet
tarmog‘igacha.
Ko‘pincha «mahalliy tarmoqlar» (ëîêàëüíûå ñåòè, LAN, Local
Area Network) atamasini aynan, katta bo‘lmagan, mahalliy
o‘lchamli, yaqin joylashgan kompyuterlar ulangan tarmoq, ya’ni
mahalliy tarmoq, deb tushuniladi. Lekin ba’zi mahalliy tarmoq-
larning texnik ko‘rsatkichlariga nazar solsak, bunday atama aniq
emasligiga ishonch hosil qilish mumkin. Misol uchun, ba’zi bir
lokal tarmoqlar bir necha kilometr yoki bir necha o‘n kilometr
masofadan oson aloqani ta’minlay olish imkonini beradi. Bu hol
esa bir xonaning, bir binoning yoki bir-biriga yaqin joylashgan
binolarninggina emas, balki bir shahar doirasidagi o‘lchamdir.
Boshqa bir tomondan olib qaraganimizda, global tarmoq orqali
(WAN, Wide Area Network yoki GAN, Global Area Network) bir
xonada joylashgan ikki yonma-yon stoldagi kompyuterlar ham
axborot almashinuvini amalga oshirishi mumkin, lekin negadir
bunday tashkil qilingan tarmoqni hech kim mahalliy tarmoq, deb
atamaydi. Yaqin joylashgan ikkita kompyuterni interfeys orqali

5
(RS232, Centronics) kabel yordamida bog‘lash mumkin yoki hatto,
kabelsiz infraqizil kanal yordamida ham kompyuterlarni bog‘lash
mumkin. Lekin bunday bog‘lanish ham mahalliy tarmoq, deb
atalmaydi. Balki mahalliy tarmoq ta’rifi xuddi kichik tarmoq kabi
bo‘lib, ko‘p bo‘lmagan kompyuterlarni bog‘lashdir. Haqiqatan
mahalliy tarmoq ko‘p hollarda ikkitadan to bir necha o‘nlab
kompyuterlarni o‘z tarkibiga oladi. Lekin ba’zi bir mahalliy
tarmoqlarning cheklangan imkoniyatlari ancha yuqori bo‘lib,
abonentlarning soni mingtagacha yetishi mumkin. Bunday tarmoqni
kichik tarmoq, deb atash balki noto‘g‘ridir.
Ba’zi mualliflar mahalliy tarmoqni «ko‘p kompyuterlarni uzviy
bog‘lovchi sistema», deb ta’riflashadi. Bu holda axborot kompyuter-
lardan kompyuterlarga vositachisiz va bir turdagi uzatish muhiti
orqali amalga oshiriladi, deb faraz qilinadi. Biroq hozirgi zamon
mahalliy tarmoqlarida bir turdagi uzatish muhiti haqida gap yuritib
bo‘lmaydi. Misol uchun, bir tarmoq doirasida har turdagi elektr
kabellari va shuningdek, shisha tolali kabellar ham ishlatilishi
mumkin. Axborot uzatishni «vositachisiz» ta’rifi ham juda aniq
emas, chunki hozirgi zamon mahalliy tarmoqlarida turli konsen-
trator, kommutator, marshrutizatorlar va ko‘priklardan foydala-
niladi. Axborotlarni uzatish jarayonida uzatilayotgan axborotlarga
murakkab ishlov beruvchi bu vositalarni vositachi, deb qabul
qilinadimi yoki yo‘qmi, unchalik tushunarli emas.
Balki foydalanuvchilar aloqa mavjudligini his qilmaydigan
tarmoqni mahalliy tarmoq, deb qabul qilinishi aniq bo‘lar. Mahalliy
tarmoqqa ulangan kompyuterlar bir virtual kompyuter kabidir.
Ularning resurslari hamma foydalanuvchilar uchun bemalol bo‘lishi
kerak bo‘lib, alohida olingan kompyuter resurslaridan foydala-
nishda kam qulay bo‘lmasligi lozim. Bu holda qulaylik deb, birinchi
navbatda, aniq yuqori tezlikda resurslarga ega bo‘lish, ilovalar
orasidagi axborot almashinuvini foydalanuvchi sezmagan holda
amalga oshirilishidir. Bunday ta’rifda sekin ishlovchi global tarmoq
ham, keskin amalga oshiriladigan ketma-ket yoki parallel portlar
ham mahalliy tarmoq tushunchasiga to‘g‘ri kelmaydi. Bunday
ta’rifdan kelib chiqadiki, keng tarqalgan kompyuterlarning tezligi
oshishi bilan, mahalliy tarmoq orqali uzatiladigan axborot tezligi
ham, albatta, oshishi kerak. Agar yaqin o‘tmishda axborot
almashinish tezligi 1—10 Mbit/s yetarli, deb hisoblangan bo‘lsa,
hozirda esa o‘rtacha tezlikdagi tarmoq 100 Mbit/s tezlikda axborot
uzata oluvchi tarmoq hisoblanadi. 1000 Mbit/s va undan ham ortiq

6
tezlikda axborot uzata oluvchi vositalar ustida ham faol ish olib
borilmoqda. Kam tezlikda aloqa o‘rnatish esa tarmoq shaklida ulangan
virtual kompyuterning ishlash tezligini susaytiradi.
Shunday qilib, mahalliy tarmoqlarning boshqa har qanday
tarmoqdan asosiy farqi — yuqori tezlikda axborot almashinuvi.
Lekin bu birgina farq bo‘lib qolmay, boshqa omillar ham muhim
ahamiyatga ega. Masalan, axborotlarni uzatishda xatolikni keskin
kamaytirish lozim. Juda tez, lekin xato axborot uzatish bema’ni-
likdir, chunki uni yana qayta uzatish lozim bo‘ladi va shuning
uchun mahalliy tarmoqlarda, albatta, maxsus yuqori sifatli aloqa
vositalaridan foydalaniladi.
Yana tarmoqning asosiy texnik ko‘rsatkichlaridan biri — katta
yuklamada ishlash imkoniyatidir, ya’ni axborot almashish tezligi
(yana boshqacha qilib aytganda, katta trafik bilan). Òarmoqda
qo‘llanilayotgan axborot almashinuvini boshqaruvchi mexanizm
unumli bo‘lmasa, u holda kompyuterlar axborot uzatish uchun
ko‘p vaqt navbat kutib qolishi mumkin. Navbat kelganidan so‘ng
katta tezlikda va bexato axborot uzatilsa ham, tarmoqdan foydala-
nuvchiga baribir tarmoq resurslaridan foydalanish uchun ma’lum
vaqt kutishga to‘g‘ri keladi.
Har qanday axborot uzatishni boshqarish mexanizmi kafolat-
langan ravishda ishlashi uchun, oldindan tarmoqqa ulanishi mumkin
bo‘lgan kompyuterlar, axborotlar soni ma’lum bo‘lishi kerak.
Rejalashtirilganidan ko‘p kompyuterlarning tarmoqqa ulanishi
yuklamaning oshishiga olib kelishi natijasida har qanday mexanizm
ham axborotlarni uzatishga ulgura olmay qolishi tabiiydir. Nihoyat,
tarmoq deb, bu so‘zning tub ma’nosi kabi, shunday axborot
uzatish sistemasini tushunish kerakki, u mahalliy bir necha o‘nlab
kompyuterlarni birlashtirgan bo‘lishi lozim.
Shunday qilib, mahalliy hisoblash tarmoqlarining (MHÒ) farq
qiluvchi belgilarini shakllantirish mumkin bo‘ladi:
• axborotni katta tezlikda uzatish va yuqori tezlikda o‘tkazish
imkoniyati mavjud bo‘lishi;
• uzatish davrida xatolikning darajasi kamligi (yuqori sifatli
aloqa kanallar). Axborotlarni uzatishda mumkin bo‘lgan xatolik
ehtimoli 10
-7
— 10
-8
darajada bo‘lishi;
• axborot uzatishning unumli va tez amalga oshiruvchi
mexanizmi bo‘lishi;
• tarmoqqa ulangan kompyuterlar soni chegaralangan va aniq
bo‘lishi kerak.

7
Berilgan ta’rifdan kelib chiqadiki, global tarmoq mahalliy
tarmoqdan quyidagilar bilan farq qiladi: cheklanmagan abonentga
mo‘ljallangan va sifatli bo‘lmagan kanallardan ham foydalaniladi;
axborot uzatish tezligi nisbatan kam, axborot almashish mexa-
nizmi ham nisbatan tezlik bo‘yicha kafolatlanmagandir. Global
tarmoqlarda eng muhimi aloqa sifati emas, balki aloqaning
mavjudligidir.
Ko‘pincha kompyuter tarmoqlarining yana bir turi — shahar
tarmog‘i (MAN, Metropolitan Area Network) mavjudligini qayd
qilishadi, odatda, ular global tarmoqlarga yaqin bo‘lib, ba’zida
mahalliy tarmoqlarning ayrim xususiyatlariga ham ega bo‘ladi.
Masalan, yuqori sifatli aloqa kanallari va nisbatan yuqori tezlikdagi
axborot almashinuvi bilan o‘xshashdir. Bu xususiyati shahar
tarmog‘i ham mahalliy tarmoq (MHÒ afzalliklari bilan) bo‘lishi
mumkin ekanligini ko‘rsatadi.
Haqiqatan, hozirda mahalliy tarmoq bilan global tarmoqning
aniq chegarasini o‘tkazish mumkin bo‘lmay qoldi. Ko‘pchilik
mahalliy tarmoqlarda global tarmoqqa chiqish imkoniyati bor, lekin
axborotni uzatish, axborot almashinuvini tashkil qilish prinsiði,
odatda, global tarmoqda qabul qilingandan ancha farq qiladi.
Mahalliy tarmoqdan foydalanuvchilar uchun global tarmoqqa
ulanish imkoniyati faqatgina bir resurs bo‘lib qoladi, xolos.
Mahalliy hisoblash tarmog‘idan har turdagi raqamli axborot
uzatilish mumkin: axborotlar, tasvirlar, telefon so‘zlashuvlari,
elektron xatlar va h.k. Òasvirlarni uzatish masalasi, ayniqsa,
to‘laqonli dinamik tasvirlarni uzatish tarmoqdan yuqori tezlik talab
qiladi. Odatda, lokal tarmoqda quyidagi resurslardan: disk
maydonidan, printerlaridan va global tarmoqqa chiqish imko-
niyatlaridan birgalikda foydalaniladi. Lekin bu lokal tarmoq vositalari
imkoniyatlarining bir qismidir. Masalan, ular har turdagi kompyu-
terlararo axborot almashinuvini ham amalga oshiradi. Faqat
kompyuter emas, balki boshqa qurilmalar ham tarmoq abonenti
bo‘la oladi. Masalan, printerlar, plotterlar. Mahalliy tarmoqlar
tarmoqning hamma kompyuterlarida parallel hisoblash sistemasini
tashkil qilish imkonini beradi. Bunday sistema murakkab matematik
masalalarni yechishni ko‘p marotaba tezlashtiradi. Shuningdek,
mahalliy tarmoqlar yordamida murakkab texnologik jarayonlarni
ham boshqarish mumkin yoki bir vaqtning o‘zida bir necha
kompyuter yordamida tadqiqot qurilmalarini ham boshqarish
imkonini beradi.

8
Lekin xotiradan chaqirish kerak emaski, mahalliy hisoblash
tarmoqlarining ham ba’zi kamchiliklari bor. Xodimlarni o‘qitishga,
qo‘shimcha qurilmalarga, tarmoq dasturiy ta’minotiga, ulash
kabellariga qo‘shimcha sarflanadigan mablag‘dan tashqari, tarmoqni
rivojlantirish, resurslarga ega bo‘lishni boshqarish, bo‘lishi mumkin
bo‘lgan nosozliklarni tuzatish va tarmoqni ishlashini nazorat
qiluvchi, ya’ni tarmoqning boshqaruvchisi (ma’muri) bo‘lishi
kerak. Òarmoq kompyuterni joyidan ko‘chirilishini chegaralaydi,
aks holda, ulash uchun kabellar o‘tkazish lozim bo‘ladi, bundan
tashqari, tarmoq viruslarning tarqalishi uchun qulay muhitga
egadir, shuning uchun alohida kompyuterlarga qaraganda, himoya
masalalariga katta e’tibor berilishi lozim.
Shu mavzu doirasida tarmoq nazariyasining muhim tushuncha-
laridan bo‘lgan server va mijoz tushunchalarini ham ko‘rish
darkordir.
Server — tarmoq abonenti bo‘lib, u o‘z resurslarini boshqa
abonentlarga foydalanishga berib, lekin o‘zi boshqa abonentlar
resurslaridan foydalanmaydi, ya’ni faqat tarmoqqa ishlaydi. Òarmoq-
da server bir necha bo‘lishi mumkin, server uchun eng quvvatli
kompyuter bo‘lishi shart emas. Ajratilgan server — bu server
faqat tarmoq masalalari uchun xizmat qiladi. Ajratilmagan server
tarmoqqa xizmat ko‘rsatishdan tashqari, boshqa masalalarni ham
hal qilishi mumkin.
Mijoz — faqat tarmoq resurslaridan foydalanib, tarmoqqa o‘z
resurslarini ajratmaydigan tarmoq abonentiga aytiladi, ya’ni tarmoq
unga xizmat qiladi. Kompyuter — mijoz ham ko‘pincha ish
stansiyasi, deyiladi. Odatda, har bir kompyuter bir vaqtning o‘zida
ham mijoz va shuningdek, server bo‘lishi mumkin. Ko‘pincha server
va mijozni kompyuterni o‘zi, deb tushunilmaydi, bu kompyuterda
ishlatilayotgan dasturiy ilovalarni tushuniladi. Bu holda tarmoqqa
o‘z resurslarini berayotgan ilova serverdir, faqat tarmoq resursla-
ridan foydalanayotgan ilova esa, mijozdir.
1.2. Mahalliy hisoblash tarmoq topologiyasi
Kompyuter tarmog‘ining topologiyasi (joylashtirilishi, tuzilishi,
tarkibi) deganda, odatda, biz bir-biriga nisbatan kompyuterlar
tarmoqda joylashganligi va aloqa yo‘llarini ulash usullarini
tushunamiz. Muhimi shundaki, topologiya tushunchasi, avvalam-
bor, mahalliy tarmoqlargagina tegishlidir, chunki bu tarmoqlarda

9
aloqaning tuzilishini osongina kuzatish imkoni mavjud. Global
tarmoqlarda esa, aloqaning tuzilishi foydalanuvchidan berkitilgan
va bilish juda ham muhim emas, chunki har bir ulanish o‘zining
alohida yo‘li bilan amalga oshirilishi mumkin.
Òarmoq topologiyasi qurilmalariga qo‘yiladigan talablarni,
ishlatiladigan kabel turini, axborot almashishning bo‘lishi mumkin
bo‘lgan va eng qulay boshqarish usulini, ishonchli ishlashini,
tarmoqni kengaytirish imkoniyatini belgilaydi. Foydalanuvchida har
doim ham tarmoq topologiyasini tanlash imkoniyati bo‘lmasa-da,
asosiy topologiyalarning xususiyatlarini, afzallik va kamchiliklarini,
balki hamma bilishi kerakdir.
Òarmoqning uch xil topologiyasi mavjuddir:
• «Shina» (bus), hamma kompyuterlar bitta aloqa yo‘liga parallel
ulangan va axborot har bir kompyuterdan bir vaqtning o‘zida
qolgan kompyuterlarga uzatiladi (1.1-rasm);
• «Yulduz» (çâåçäà, star) bitta markaziy kompyuterga qolgan
hamma tashqi kompyuterlar ulanadi, har bir kompyuter alohida
o‘z aloqa yo‘llaridan foydalanadi (1.2-rasm);
1.1-rasm. «Shina» tarmoq topologiyasi.
1.2-rasm. «Yulduz» tarmoq topologiyasi.

10
• «Halqa» (êîëüöî, zing), har bir kompyuter har doim
axborotni faqat bitta zanjirda joylashgan keyingi kompyuterga
uzatadi, axborotni esa, zanjirda bitta oldinda joylashgan kompyu-
terdan oladi va bu zanjir yopiq, ya’ni halqasimondir (1.3-rasm).
Amalda ba’zi hollarda asosiy topologiyalarning kombinatsiyasi
ham ishlatilishi mumkin, lekin ko‘pchilik tarmoqlar sanab o‘tilgan
uch turdagi topologiyadan foydalanadi. Endi sanab o‘tilgan tarmoq
turlarining xususiyatlarini qisqacha ko‘rib chiqamiz.
1.2.1. «Shina» topologiyasi
«Shina» topologiyasi (ba’zi hollarda «umumiy shina» ham, deb
ataladi) o‘z tashkiliy qismi bilan tarmoq kompyuter qurilmalarining
bir turda bo‘lishini va barcha abonentlar teng huquqliligini taqozo
qiladi. Bunday ulanishda kompyuterlar axborotni faqat navbat bilan
uzata oladi, chunki aloqa yo‘li bitta. Aks holda, uzatilayotgan axborot
ustma-ust bo‘lishi natijasida o‘zgaradi (konflikt, kolliziya holatlari).
Shunday qilib, bu turdagi axborot almashinuvi yarim dupleks
rejimida amalga oshiriladi (hal duplex), almashinuv bir vaqtning
o‘zida emas, navbat bilan ikki yo‘nalishda ham amalga oshiriladi.
«Shina» topologiyasida markaziy abonent bo‘lmagani uchun puxtaligi
bois boshqa topologiyaga nisbatan yuqoridir. Markaziy kompyuter
ishdan chiqqan holatda boshqarilayotgan sistema ham o‘z vazifasini
bajarishdan to‘xtaydi. «Shina» tarmog‘iga yangi abonent qo‘shish
ancha oddiydir va uni tarmoq ishlab turgan vaqtda ham qo‘shish
1.3-rasm. «Halqa» tarmoq topologiyasi.

11
mumkin. Boshqa topologiyadagi tarmoqlarga nisbatan «Shina»da eng
kam uzunlikda kabellar ishlatiladi. Shuni hisobga olish kerakki, har
bir kompyuterga (ikki chetdagi kompyuterdan tashqari) ikkitadan
kabel ulanadi, bu esa har doim ham qulay emas.
Mumkin bo‘lgan konfliktlarni hal qilish har bir abonentning
tarmoq qurilmasi zimmasiga tushadi. «Shina» topologiyasida tarmoq
adapterining qurilmasi boshqa topologiyadagi adapter qurilmasiga
nisbatan murakkabroqdir. Lekin «Shina» topologiyasida mahalliy
tarmoqlarning (Ethernet, Arcnet) keng tarqalganligi uchun tarmoq
qurilmalarining narxi unchalik qimmat emas. «Shina» dagi kompyu-
terlarning biri ishdan chiqsa, tarmoqdagi qolgan kompyuterlar
bemalol axborot almashinuvini davom ettirishi mumkin. Kabellarning
uzilishi ham qo‘rqinchli emasdek tuyiladi, chunki biz uzilish
bo‘lganda, ikkita ishga layoqatli alohida shinaga ega bo‘lamiz. Lekin
elektr signallarning uzun aloqa yo‘lidan tarqalish xususiyatidan kelib
chiqqan holda «Shina» oxirlariga maxsus moslashtirilgan qurilmalar,
ya’ni terminator ulanishi lozim (1.1-rasmda to‘rtburchak shaklda
ko‘rsatilgan).
Òerminatorsiz ulanganda signal aloqa yo‘lining oxiridan aks sado
tarqaladi va surilish hosil bo‘lishi natijasida tarmoqda aloqa amalga
oshishi mumkin bo‘lmay qoladi. Shunday qilib, kabel shikast-
langanda yoki uzilish hosil bo‘lganda, aloqa yo‘lining moslashuvi
buziladi va hattoki, o‘zaro ulangan kompyuterlar o‘rtasida ham
axborot almashinuvi to‘xtaydi. «Shina» kabelining xohlagan qismida
yuz bergan qisqa to‘qnashuv natijasida butun tarmoqning ish
faoliyati to‘xtaydi. «Shina»dagi tarmoq qurilmalaridan birontasi
buzilgan taqdirda, uni ajratib qo‘yish qiyin, chunki hamma
adapterlar parallel ulanganligi sababli ularning qaysi biri ishdan
chiqqanligini aniqlash oson emas.
«Shina» topologiyali tarmoqning aloqa yo‘lidan axborot signallari
o‘tish davomida so‘nish yuzaga keladi va u qayta tiklanmaydi,
shuning uchun kabelning umumiy uzunligiga chegara qo‘yiladi.
Bundan tashqari, abonent tarmoqdan turli amplitudali signal oladi,
buning sababi axborot uzatayotgan kompyuter va axborot qabul
qilayotgan kompyuterlar orasidagi masofaga bog‘liqdir. Bunday
vaziyat tarmoqning axborotni qabul qilish qurilmalariga qo‘yiladigan
qo‘shimcha talablarni oshiradi. «Shina» topologiyasida tarmoq
uzunligini oshirish uchun ko‘pincha bir necha segmentlar ishla-
tiladi (har bir segment alohida shinani tashkil qiladi), bu segmentlar

12
o‘zaro maxsus signallarni tiklovchi qurilma—repiterlar yoki tak-
rorlovchi qurilmalar orqali ulanadi (1.4-rasmda ko‘rsatilgan). Lekin
bu usulda tarmoqning uzunligini cheksiz oshirib bo‘lmaydi, chunki
aloqa yo‘lida signal tarqalish tezligining chegarasi mavjuddir.
1.2.2. «Yulduz» topologiyasi
«Yulduz» — bu markazi aniq mavjud topologiya bo‘lib, bu
markazga barcha abonentlar ulanadi. Barcha axborot almashinuvi
faqat markaziy kompyuter orqali amalga oshiriladi, shuning uchun
u tarmoqqa xizmat ko‘rsatadi va bu kompyuterning yuklamasi juda
yuqoridir. Markaziy kompyuterning tarmoq qurilmalari tashqi
abonentlarning qurilmalariga nisbatan keskin ko‘p bo‘ladi.
Abonentlarning bu hol uchun teng huquqligi haqida so‘z ham
yuritib o‘tirilmaydi. Odatda, aynan markaziy kompyuter eng ko‘p
quvvatga ega bo‘ladi, sababi axborot almashish vazifasini boshqarish
faqat shu kompyuter orqali amalga oshiriladi. «Yulduz» topologiyali
tarmoqlarda hech qanday konflikt holat bo‘lishi mumkin emas,
chunki boshqarish markazlashtirilgan. Konflikt holatga o‘rin yo‘q.
«Yulduz» topologiyasidagi tarmoq kompyuterlarining buzilishga
barqaror ishlashi haqida so‘z yuritadigan bo‘lsak, tashqi kompyu-
terlardan birining buzilishi tarmoqda ishlayotgan kompyuterlarga
ta’sir qilmaydi, lekin markaziy kompyuterning har qanday buzilishi
tarmoqning butunlay ishdan chiqishiga olib keladi. Kabellardan
birortasida uzilish yoki qisqa to‘qnashuv ro‘y bersa, «Yulduz»
1-segment
2-segment
Repiter
1.4-rasm. Repiter yordamida segmentlarni «Shina»ga ulash.

13
topologiyasida faqat bitta kompyuterda axborot almashinuvi to‘xtaydi,
qolgan hamma kompyuterlar odatdagicha ishini davom ettirishi
mumkin. «Shina» dan farqli «Yulduz» da har bir aloqa yo‘lida faqatgina
ikkita abonent bo‘ladi: markaziy va tashqi kompyuterlardan biri.
Ko‘pincha kompyuterlarni ulash uchun ikkita aloqa yo‘li ishlatiladi,
ulardan har biri axborotni faqat bir tarafgagina uzatadi. Shunday
qilib, har bir aloqa yo‘lida faqat bitta uzatuvchi va bitta qabul qiluvchi
qurilma ishlatiladi. Bu holat tarmoq qurilmalarini «Shina»
topologiyasiga nisbatan sezilarli darajada kamaytirishga olib keladi va
qo‘shimcha tashqi terminatorlardan foydalanishga ham hojat
qolmaydi.
«Yulduz»da signallarning aloqa yo‘lida so‘nish muammosi ham
«Shina»ga nisbatan oson hal bo‘ladi, chunki har bir signalni qabul
qiluvchi qurilma bir xil amplitudali signalni qabul qiladi. «Yulduz»
topologiyasining jiddiy kamchiligi shundan iboratki, unga
ulanadigan abonentlar soni chegaralangan. Odatda, markaziy
abonent 8—16 tadan ko‘p bo‘lmagan tashqi abonentlarga xizmat
ko‘rsata oladi. Ko‘rsatilgan cheklanish oralig‘ida qo‘shimcha
abonentlarni ulash ancha oddiy bo‘lsa, qo‘yilgan cheklanishdan
ortiq bo‘lgan hollarda abonent ulash imkoni yo‘q. Ba’zi hollarda
yulduzsimon ulanishni kengaytirish imkoni mavjud, agarda,
tashqi abonentlardan birining o‘rniga markaziy abonent ulansa,
natijada, o‘zaro ulangan bir necha yulduzlardan tashkil topgan
topologiya hosil bo‘ladi. 1.2-rasmda keltirilgan «Yulduz» topologiyasi
«Aktiv yulduz», deb ataladi, 1.5-rasmda keltirilgan chizma «Passiv
yulduz» topologiyasi bo‘lib, u faqat tashqi ko‘rinishdangina yulduzga
o‘xshashdir.
1.5-rasm. «Passiv yulduz» topologiyasi.
Konsentrator

14
Amaliyotda «Passiv yulduz» topologiyasi «Aktiv yulduz»
topologiyasiga nisbatan ko‘p tarqalgan. Hozirgi kunda eng ko‘p
tarqalgan va taniqli Internet tarmog‘ida ham «Passiv yulduz»
topologiyasidan foydalanilgan. «Passiv yulduz» topologiyasidan
foydalaniladigan tarmoq markazida kompyuter emas, balki
konsentrator yoki xab (hub) o‘rnatiladi, bu qurilma repiter
bajargan vazifani bajaradi. Konsentratorning (xab) vazifasi
o‘tayotgan signalni tiklab, ularni boshqa aloqa yo‘llariga uzatishdan
iborat. Vaholanki, kabellarning o‘tkazilishi aktiv yulduzsimon bo‘lsa
hamki, haqiqatda esa, biz «Shina» topologiyasiga to‘qnash kelamiz,
chunki axborot har bir kompyuterdan bir vaqtning o‘zida barcha
qolgan kompyuterlarga uzatiladi, lekin markaziy abonent mavjud
emas. Òabiiyki, «Passiv yulduz» oddiy shinadan qimmatga tushadi,
chunki bu holda, albatta, konsentratordan foydalanish shart.
Biroq, bu topologiya bir qator qo‘shimcha yulduzsimon topo-
logiyada mavjud, shuning uchun oxirgi vaqtda «Passiv yulduz»
«Aktiv yulduz» topologiyali tarmoqlarni siqib chiqarmoqda. «Aktiv
yulduz» va «Passiv yulduz» topologiyalari oralig‘idagi topologiya
ham mavjud. Bu holda konsentrator o‘ziga kelayotgan signalni faqat
tiklabgina qolmay, axborot almashinuvini ham boshqaradi, lekin
o‘zi axborot almashishda ishtirok etmaydi.
«Yulduz» topologiyasining katta afzalligi shundan iboratki,
hamma ulanish nuqtalari bir joyda jamlangandir. Bu xususiyati
tufayli tarmoq ish faoliyatini oson nazorat qilishga, nosozliklarni
u yoki bu abonentni tarmoq markazidan oddiy uzib qo‘yib
tuzatishga (bu holatni shinada amalga oshirib bo‘lmaydi), tarmoqni
hayotiy muhim nuqtalaridan begona abonentlarni ulash imko-
niyatini chegaralash kabi qulayliklarni beradi. «Yulduz» ulanish
holatida har bir tashqi abonent kompyuteriga bitta axborotni ikki
tomonga uzatish va ikkita (axborot har bir kabeldan faqat bir
tomonga uzatiladi) kabel ulanish imkoni mavjud. Ikkinchi holat
amalda ko‘proq uchraydi.
«Yulduz»simon topologiyali barcha tarmoqlarning umumiy
kamchiligi boshqa turdagi topologiyalarga nisbatan kabel ko‘p
sarflanishidir. Masalan, «Shina» topologiyasiga (1.1-rasm) nisba-
tan «Yulduz» topologiyasida bir necha marotaba uzun kabel
sarflanadi. Bu holat tarmoq tannarxiga sezilarli darajada ta’sir
qilishi mumkin.

15
1.2.3. «Halqa» topologiyasi
«Halqa» topologiyasi — bu har bir kompyuter aloqa yo‘llari
faqat ikkita boshqa kompyuter bilan ulanib, biridan faqat axborot
oladi va ikkinchisiga faqat axborot uzatadi. Har bir aloqa yo‘llarida
«Yulduz» topologiyasi kabi faqat bitta axborot uzatuvchi va bitta
axborot qabul qiluvchi ishlatiladi. Bu holat tashqi terminatorlardan
voz kechish imkonini beradi. «Halqa» topologiyasining muhim
xususiyati shundan iboratki, har bir kompyuter o‘ziga kelgan
signallarni tiklaydi, ya’ni repiter vazifasini ham bajaradi, shuning
uchun butun halqa bo‘ylab signalning so‘nish muammosi bo‘lmaydi.
Muhimi, halqadagi ikki kompyuter o‘rtasidagi so‘nishdir. Bu holat-
da aniq ajratilgan markaz yo‘q, tarmoqdagi hamma kompyuterlar
bir xil bo‘lishi mumkin. Ko‘pincha halqada maxsus abonent ajratilib,
u axborot almashinuvini boshqaradi yoki nazorat qiladi. Ma’lumki,
tarmoqda bunday boshqaruvchi abonent mavjudligi tarmoqning
mustahkamlik darajasini pasaytiradi, chunki uning ishdan chiqishi
butun tarmoqda amalga oshirilayotgan axborot almashinuvini shu
zahotiyoq to‘xtatadi.
Jiddiy qilib aytganda, kompyuterlar halqada to‘liq teng huquqli
emas («Shina» topologiyasi kabi). Ayni vaqtda axborot qabul
qilayotgan bir kompyuter axborotni boshqa kompyuterlarga
nisbatan oldin, qolgan kompyuterlar esa, axborotni keyin qabul
qiladi. Maxsus «Halqa» topologiyasi tarmoqning aynan shu
mo‘ljallangan axborotni tarmoqda almashinuvini boshqarish
usullari, xususiyatiga asoslangan bo‘ladi. Bu usullarda axborotni
navbatdagi kompyuterga uzatish huquqi davrida ketma-ket
joylashgan kompyuterlarga navbati bilan beriladi.
«Halqa»ga yangi abonentni ulash, odatda, oddiy, lekin, albatta,
ulash vaqtida butun tarmoqni ishdan to‘xtatish lozim bo‘ladi. «Shina»
topologiyasi kabi halqada ham abonentlarning tarmoqdagi maksimal
soni katta (ming va undan ham ko‘p). «Halqa» topologiyasi, odatda,
yuklamalarga chidamli hisoblanadi, u tarmoq orqali eng ko‘p axborot
oqimini ishonchli ta’minlaydi, chunki unda konflikt holati yo‘q
(«Shina» topologiyasida mavjud), shuningdek, markaziy obyekt ham
yo‘q («Yulduz» topologiyasida mavjud).
Signal halqadagi tarmoqning hamma kompyuterlaridan o‘tgani
uchun, tarmoqdagi kompyuterlarning birontasi ishdan chiqsa (yoki
tarmoq qurilmalaridan biri) butun tarmoqning ish faoliyati
to‘xtaydi. Xuddi shuningdek, tarmoq kabellarining birontasi uzilsa

16
yoki qisqa to‘qnashuv ro‘y bersa, butun tarmoq ish faoliyatini
davom ettira olmaydi. «Halqa» topologiyasi kabellari uzilishga eng
sezgir, shuning uchun bu topologiyada, odatda, ikkita (yoki
ko‘proq) parallel aloqa yo‘llari o‘tkaziladi, ulardan biri zaxira uchun
mo‘ljallanadi.
«Halqa» topologiyasining yirik yutug‘i shundan iboratki, unda
har bir obyekt signalni qayta tiklash imkoniyati butun tarmoq
uzunligini keskin oshirishga xizmat qiladi (ba’zida bir necha o‘n
kilometrgacha). Bu ma’noda «Halqa» topologiyasi boshqa barcha
topologiyalardan yuqori ustunlikka egadir.
«Halqa» topologiyasida tarmoqdagi har bir kompyuterga
ikkitadan kabel o‘tkazilishini kamchilik («Yulduz»ga nisbatan), deb
hisoblashimiz mumkin. Ba’zi hollarda «Halqa» topologiyasida ikkita
aloqa yo‘li o‘tkazilib, bu aloqa yo‘llarida axborot qarama-qarshi
tomonga uzatiladi. Bunday yechimning maqsadi — axborot uzatish
tezligini ikki marotaba oshirish. Shuningdek, kabellardan biri
shikastlanganda tarmoq ikkinchi kabel hisobiga ish faoliyatini davom
ettirishi mumkin (lekin kam tezlik bilan).
1.2.4. Boshqa topologiyalar
Yuqorida ko‘rib o‘tilgan asosiy uchta topologiyadan tashqari,
«Daraxt» topologiyasidan ham kam foydalanilmaydi. Bu topolo-
giyani bir necha «Yulduz» topologiyasidan hosil bo‘lgan deb qarash
mumkin. «Yulduz» topologiyasidek «Daraxt» topologiyasida ham
aktiv yoki haqiqiy (1.6-rasm) va passiv (1.7-rasm) topologiya
bo‘lishi mumkin. «Aktiv daraxt» topologiyasida bir necha aloqa
yo‘llarining birlashgan markazida — markaziy kompyuterlar, «Pas-
siv daraxt» holatida esa, konsentratorlar (xablar) joylashgandir.
1.6-rasm. «Aktiv daraxt» topologiyasi.

17
Odatda, turli topologiyalar elementlaridan hosil bo‘lgan
«Yulduz»— «Shina» (1.8-rasm) va «Yulduz»—«Halqa» (1.9-rasm)
topologiyalari ham qo‘llanadi.
«Yulduz»—«Shina» (star — bus) topologiyasi «Shina» va «Pas-
siv yulduz» topologiya elementlaridan foydalanib hosil qilingan.
Bu holda konsentratorga alohida kompyuter va shuningdek, shina
segmentlari ulanadi. Ya’ni ayni vaqtda butun tarmoq kompyuterlarini
o‘z ichiga oladi va «Shina»ning jismoniy topologiyasi amalga oshiriladi.
1.7-rasm. «Passiv daraxt» topologiyasi. K — konsentrator.
K
K
Konsentrator
1.8-rasm. «Yulduz»—«Shina» topologiyasiga misol.

18
Keltirilgan topologiyada bir-biri bilan ulangan va magistral deb
atalgan tayanch shina hosil qilingan bir necha konsentratorlar
ham ishlatilishi mumkin.
U holda har bir konsentratorlarga alohida kompyuter yoki shina
segmentlari ulanadi. Shunday qilib, tarmoqdan foydalanuvchi
«Shina» va «Yulduz» topologiyalarining afzalliklaridan mohirona
foydalana olish va tarmoqqa ulangan kompyuterlar sonini oson
o‘zgartira olish imkoniga ega bo‘ladi. «Yulduz»—«Halqa» (star–ring)
topologiya holatida halqaga kompyuterlarni emas, maxsus
konsentratorlarni (1.9-rasm) ulab, konsentratorlarga kompyuter-
larni ikkita aloqa yo‘li orqali yulduzsimon qilib ulanadi. Aslida,
tarmoqdagi hamma kompyuterlar yopiq halqaga ulanadi, chunki
konsentrator ichida hamma aloqa yo‘llari yopiq halqani hosil qiladi
(1.9-rasmda ko‘rsatilgandek). Bu topologiya «Yulduz» va «Halqa»
topologiya afzalliklarini birlashtirish imkonini hamda barcha ulanish
nuqtalarini bir joyga jamlash imkonini yaratadi.
1.3. Òopologiya tushunchasining ko‘p ma’noliligi
Òarmoq topologiyasi kompyuterlarning faqat jismoniy o‘rnini
emas, bundan ham muhimroq kompyuterlar orasidagi ulanish
turlari va tarmoqli signallarni tarqatish xususiyatini belgilaydi. Aynan
kompyuterlarning ulanish turi tarmoqning buzilishiga barqarorlik
darajasini, tarmoq qurilmalarining murakkablik darajasini, axborot
K
1.9-rasm. «Yulduz»—«Halqa» topologiyasiga misol.
K

19
almashish usullarining qaysi biri mos tushishini, foydalanilishi
mumkin bo‘lgan axborot uzatish vositalari (aloqa yo‘li), tarmoqning
ruxsat etilgan o‘lchami (abonentlar soni va aloqa yo‘lining uzunligi),
elektr energiyasini moslash va boshqa ko‘p masalalarni aniqlab beradi.
Òarmoq tarkibiga kirgan kompyuterlarning jismoniy o‘rni tar-
moq topologiyasini tanlashga, umuman olganda, kam ta’sir ko‘r-
satadi, har qanday kompyuterlarni joylashish holatidan qat’i
nazar, oldindan tanlangan topologiya bo‘yicha xohlagan vaqtda ulash
mumkin (1.10-rasm). Agarda, ulanayotgan kompyuterlarning
jismoniy joylashgan o‘rni doirasimon bo‘lsa ham ularni bemalol
«Yulduz» yoki «Shina» topologiyalari bo‘yicha ulash mumkin.
Aksincha, kompyuterlar qandaydir markaz atrofiga joylashgan
1.10-rasm. Òurli topologiyalarning ishlatilishiga misollar.

20
bo‘lsa, ularni o‘zaro «Shina» yoki «Halqa» topologiya ko‘rinishida
ulash mumkin. Nihoyat, kompyuterlar bir chiziq bo‘ylab
joylashgan taqdirda ham, ularni o‘zaro «Yulduz» yoki «Halqa»simon
ulash mumkin. Kabellarning jami uzunligi necha metrni tashkil
qilishi esa, boshqa masaladir.
Adabiyotlarda tarmoq topologiyasi haqida gap yuritilganda, to‘rtta
bir-biridan farqli tushunchalarni nazarda tutiladi, bu tushunchalar
tarmoq arxitekturasining turli bosqichlariga tegishlidir:
• jismoniy topologiya — ya’ni kompyuterlarning o‘zaro joyla-
shishi va kabellarni o‘tkazish sxemasi. Bu ma’noda, masalan,
«Passiv yulduz» «Aktiv yulduz» topologiyasidan farq qilmaydi,
shuning uchun ko‘p hollarda faqat «Yulduz» deb yuritiladi;
• mantiqiy topologiya — ya’ni kompyuterlar o‘zaro aloqa
strukturasi va signalning tarmoqda tarqalish belgilari. Bunday ta’rif
topologiyaning ancha to‘g‘ri ta’rifidir;
• axborot almashinuvini boshqarish topologiyasi — bu alohida
kompyuterlar o‘rtasidagi axborot almashish huquqi, ketma-ketligi
va prinsiðlari;
• axborot topologiyasi — bu tarmoqdan uzatilayotgan axborotlar
oqimining yo‘nalishidir.
Misol uchun, jismoniy va mantiqiy topologiyali «Shina»
tarmog‘i axborotlarni uzatish uchun estafeta usulidan foydalanishi
mumkin (ya’ni bu halqa ma’nosida) va bir vaqtning o‘zida barcha
axborotni alohida ajratilgan bir kompyuterdan uzatishi ham
mumkin (ya’ni bu yulduz ma’nosida). Mantiqiy topologiyali
«Shina» tarmog‘i jismoniy topologiyali «Yulduz» (passiv) va
«Daraxt» (passiv) ko‘rinishiga ham ega bo‘lishi mumkin.
Jismoniy, mantiqiy va boshqarish topologiyali har qanday
tarmoq axborot topologiyasi ma’nosida yulduz, deb hisoblanishi
mumkin, agarda, bir server va bir necha mijoz asosida yig‘ilgan
tarmoq bo‘lsa, faqatgina shu server bilan aloqa qilinadi. Bu holda
tarmoqning buzilishga barqarorlik darajasining kamligi haqidagi
fikrlar markazdagi buzilishlarning sababi deyish adolatli bo‘ladi
(bu holda – server).
Xuddi shuningdek, har qanday tarmoq axborot ma’nosida
«Shina» topologiyasi, deb atalishi mumkin, agarda, u bir vaqtning
o‘zida server va shuningdek, mijoz bo‘ladigan kompyuterlar
yordamida qurilgan bo‘lsa. Har qanday boshqa «Shina» hollari kabi,
alohida kompyuterlarning buzilishi bunday tarmoqqa kam ta’sir qiladi.

21
Markaziy hisoblash tarmoqlar topologiyasi haqidagi tahlilni
tugatar ekanmiz, ta’kidlab o‘tish kerakki, tarmoq turini tanlashda
topologiyaning turi asosiy omil bo‘la olmaydi. Masalan, tarmoqning
standartlik darajasi, axborot almashish tezligi, abonentlar soni,
qurilmalarning narxi va tanlangan dasturiy ta’minot muhim omillar
bo‘la oladi. Lekin boshqa tomondan olib qaraganimizda, ba’zi
tarmoqlar turli bosqichda turli topologiyalarni ishlatish imkonini
beradi. Endi tanlash bu bobda o‘tilgan jami fikr va mulohazalarni
hisobga olgan holda butunlay foydalanuvchining zimmasiga tushadi.
1. Mahalliy hisoblash tarmog‘i ta’rifini keltiring.
2. Mahalliy tarmoqning boshqa tarmoqlardan farq qiluvchi belgilari
nimalardan iborat?
3. Global tarmoq ta’rifi.
4. Server ta’rifini bayon eting.
5. Mijoz ta’rifi qanday?
6. Mahalliy tarmoq texnologiyasi nimadan iborat?
7. Nechta va qanday asosiy topologiyalar mavjud?
8. «Shina» topologiyasining afzalliklari nimadan iborat?
9. «Shina» topologiyasining kamchiliklari nimadan iborat?
10. «Yulduz» topologiyasining afzalliklari nimadan iborat?
11. «Yulduz» topologiyasining kamchiliklari nimadan iborat?
12. «Halqa» topologiyasining afzalliklari nimadan iborat?
13. «Halqa» topologiyasining kamchiliklari nimadan iborat?
14. Boshqa qanday topologiyalarni bilasiz?
15. Òopologiya tushunchasining ko‘p ma’noliligi nimadan iborat?
NAZORAT SAVOLLARI

22
2-bob. AXBOROT UZATISH MUHITI
Axborot uzatish muhiti deb, kompyuterlar o‘rtasida axborot
almashinuvini ta’minlovchi axborot yo‘llariga (yoki aloqa
kanallariga) aytiladi. Ko‘pchilik kompyuter tarmoqlarida (ayniqsa,
mahalliy tarmoqlarda) simli yoki kabelli aloqa kanallari ishlatiladi,
vaholanki, simsiz tarmoqlar ham mavjuddir.
Mahalliy tarmoqlarda ko‘pincha axborotlar ketma-ket kodda
uzatiladi, ya’ni bir bit axborot uzatilgandan so‘nggina keyingi bit
uzatiladi. Òushunarliki, bunday axborot uzatish parallel kodda
axborot uzatishga qaraganda, murakkab va sekin ishlovchi usuldir.
Shuni hisobga olish kerakki, tezkor parallel usulda axborot uzatish
ulangan kabellar (simlar) sonini uzatilayotgan axborotning
razryadlar soniga nisbatan baravar oshadi (masalan, 8-razryadli
kodda 8 marotaba axborot yo‘li oshadi). Yuzaki qaraganda kabel
kam sarf bo‘ladigandek ko‘rinadi, aslida juda ko‘p sarf bo‘ladi.
Òarmoqdagi abonentlar o‘rtasidagi masofa katta bo‘lsa, ishlatiladigan
kabelning narxi kompyuter narxi bilan barobar yoki undan ham
ko‘p bo‘lishi mumkin. 8, 16 yoki 32 ta kabellarni o‘tkazishga
qaraganda, bir dona kabelni o‘tkazish ancha oson. Òa’mirlash,
uzilishlarni topish va tiklash ishlari ham arzonga tushadi. Lekin bu
hammasi emas.
Kabelning turidan qat’i nazar, axborotni uzoq masofaga uzatish
murakkab uzatish va qabul qilish qurilmalarini ishlatishni talab
qiladi. Buning uchun axborotni uzatish qismida kuchli signal hosil
qilish va axborotni qabul qilish qismida esa, kuchsiz signalni tiklash
(detektorlash) kerak. Ketma-ket uzatishda buning uchun faqat
bitta uzatuvchi va bitta qabul qiluvchi qurilma talab qilinadi. Parallel
axborotni uzatishda uzatuvchi va qabul qiluvchi qurilmalar soni
esa, ishlatiladigan parallel axborotning razryadlar soniga teng bo‘ladi.
Shuning uchun uzunligi uncha ko‘p bo‘lmagan (10 metrli)
tarmoqni loyihalashda, ko‘pincha, axborotni ketma-ket uzatish
usuli tanlanadi.

23
Axborotni parallel uzatishdagi muhim sharti, bu — har bir
bitni uzatishga mo‘ljallangan kabellar uzunligi bir-biriga deyarli
teng bo‘lishligidir. Aks holda, turli uzunlikdagi kabellardan
o‘tayotgan signallar o‘rtasida qabul qilish qurilmasining kirishida
vaqt bo‘yicha siljish hosil bo‘ladi. Buning natijasida tarmoq qisman
buzilishi yoki butunlay ishdan chiqishi mumkin. Masalan,
100 Mbit/s axborot uzatish tezligida va bitni uzatish davri 10 ns
bo‘lganda vaqt bo‘yicha siljish 5—10 ns.dan oshmasligi lozim.
Bunday siljish kattaligi kabellarning uzunlikdagi farqi 1—2 metr
bo‘lganda hosil bo‘ladi. Kabel uzunligi 1000 metr bo‘lganda esa,
bu kattalik 0,1—0,2 % ni tashkil qiladi. Haqiqatan, ba’zi yuqori
tezlikda ishlovchi mahalliy tarmoqlarda 2—4 talik kabel yordamida
axborot parallel uzatiladi. Berilgan tezlikni saqlab qolgan holda ancha
arzon kabel ishlatish mumkin, lekin kabelning ruxsat etilgan
uzunligi bir necha 100 metrdan oshmaydi. Misol tariqasida Fast
Ethernet tarmoq segmentini 100 BASE–T4 keltirish mumkin.
Kabelsozlik sanoati korxonalari kabel turlarini ko‘p miqdorda
ishlab chiqaradi. Hamma ishlab chiqariladigan kabellarni uch turga
bo‘lish mumkin:
• o‘ralgan juft simli kabel (âèòàÿ ïàðà – twisted pair), ular
himoyalangan, ya’ni ekranlashtiriladi (ýêðàíèðîâàííû堖 shielded
twisted pair, stop) va himoyalanmagan, ya’ni ekranlashtirilmagan
(íåýêðàíèðîâàííûå, unshielded twisted pair, UTP);
• koaksial kabellar (coaxial cable);
• shisha tolali kabellar (îïòîâîëîêîííûå êàáåë蠖 fiber optic).
Kabelning har bir turi o‘z afzalliklari va kamchiliklariga ega,
shuning uchun kabel turini tanlanganda hal qilinayotgan masalaning
xususiyatini, shuningdek, alohida olingan tarmoq xususiyatini va
avvaldan mavjud bo‘lgan barcha korxona standartlarining o‘rniga,
1995-yilda qabul qilingan EIA/TIA 586 (Commercial Building
Telecommunication Cabling Standard) standarti mavjud bo‘lib,
hozirgi vaqtda shu standartdan foydalaniladi.
2.1. O‘ralgan juftlik asosidagi kabellar
O‘ralgan juft simlar hozirgi kunda eng arzon va eng ko‘p
tarqalgan kabellarda ishlatiladi. O‘ralgan juftlik asosidagi kabelda
ikkita mis sim dielektrik material bilan har biri alohida qoplanib,
ular o‘zaro bir-biriga o‘ralgan, bunday juftliklarning bir nechtasi

24
umumiy dielektrik (plastikli) g‘ilofga olingan bo‘ladi. U ancha
egiluvchan va uni aloqa kanalga yotqizish qulaydir.
Odatda, o‘ralgan juftlik kabel tarkibi 2 ta yoki 4 ta juftlikdan
iborat bo‘ladi (2.1-rasm).
Himoyalanmagan o‘ralgan juftliklar tashqi elektromagnit
xalaldan (ïîìåõà) sust himoyalangan va shuningdek, sanoat
ayg‘oqchiligi maqsadida axborotlarni eshitishdan ham himoya-
lanmagan. Axborot o‘g‘irlashning ikki turi ma’lum: ulanish
(êîíòàêòíûé) va ulanmasdan masofadan turib (áåñêîíòàêòíûé).
Ulanish orqali axborotni o‘g‘irlash ikkita ignani kabelga sanchish
orqali amalga oshirilsa, ulanmasdan axborotni o‘g‘irlash esa, kabel
tarqatadigan elektromagnit maydonni radio orqali egallash usulidan
foydalanib amalga oshiriladi. Bu kamchiliklarni bartaraf etish uchun
kabel himoyalanadi (ekranlanadi). Òo‘qilgan juftlikni (STP)
ekranlashtirish vaqtida har bir juftlikni ochiq to‘qilgan metall
simli qobiq (ekran)ning ichiga joylashtiriladi. Bunday konstruksiya
kabelning nurlanishini kamaytiradi, tashqi elektromagnit maydon
xalaqitlardan va juft simlarning bir-biriga ta’sirini ham kamaytiradi
(crosstalk, ïåðåêðåñòíûå íaâîäêè — chorraha yo‘nalishlar).
Òabiiyki, ekranlashtirilgan o‘ralgan juftlikning ekranlashtirilmagan
juftlikka nisbatan narxi ancha qimmat bo‘ladi, ulardan foydala-
nilganda maxsus ekranlashtirilgan ulovchi moslamalardan (razyom)
foydalanish zarur. Shuning uchun ekranlashtirilmagan o‘ralgan
juftlikka nisbatan ekranlashtirilgan o‘ralgan juftlik kam uchraydi.
Ekranlashtirilmagan o‘ralgan juftlikning asosiy afzalligi kabel
uchlariga razyomlarni ulashning osonligi va shuningdek, har qanday
shikastlanishlarni ta’mirlashning boshqa turdagi kabelga qaraganda
qulayligidir. Qolgan hamma texnik ko‘rsatkichlari boshqa turdagi
kabellarga nisbatan yomon. Masalan, signalni uzatishda berilgan
so‘nish tezligi (kabeldan signal o‘tgan sari uning amplitudasining
kamayishi) bu kabellarda koaksial kabel ko‘rsatkichiga nisbatan
katta. Agarda, kam himoyalanganligini ham hisobga olsak, nima
2.1-rasm. O‘ralgan juftlik kabeli.

25
uchun o‘ralgan juftlik kabellarining uzunligi kam bo‘lishi (100 metr
atrofida) tushunarlidir. Hozirgi vaqtda o‘ralgan juftliklar 100 Mbit/s
tezlikda axborot uzatish uchun ishlatilmoqda va uzatish tezligini
1000 Mbit/s.ga yetkazish ustida ish olib borilmoqda.
Ekranlashtirilmagan o‘ralgan juftli kabellarning (UPT) EIA/TIA 568
standartiga ko‘ra yetti toifasi mavjud:
• 1-toifadagi kabel — bu oddiy telefon kabeli (o‘ralmagan juft
sim) bo‘lib, u orqali faqat tovushni uzatish mumkin, axborotni
emas. Bu turdagi kabel texnik ko‘rsatkichlari katta chekinishlardan
iborat (to‘liq qarshiligi, o‘tkazish yo‘lagi, chorraha yo‘nalishi);
• 2-toifadagi kabel — bu o‘ralgan juftlikdan iborat kabel bo‘lib,
axborotni 1 MHz.gacha chastota oralig‘ida uzatish uchun
mo‘ljallangan. Kabel chorraha yo‘nalishlar darajasiga testlanmaydi.
Hozirgi vaqtda juda kam ishlatiladi. EIA/TIA 568 standarti 1 va
2-toifadagi kabellarni ajratmagan;
• 3-toifadagi kabel — bu kabel axborotlarni 16 MHz.gacha
chastota oraliqda uzatishga mo‘ljallangan, o‘ralgan juftlikdan tashkil
topgan bo‘lib, 1 metr uzunlikda ikki sim bir-biriga 9 marotaba
o‘ralgan, kabel hamma ko‘rsatkichlar bo‘yicha testlanadi va 100
Om to‘lqin qarshilikka egadir. Mahalliy tarmoqlarga standart
tomonidan tavsiya qilingan eng oddiy kabel turi bo‘lib, hozirgi
vaqtda ko‘p tarqalgan;
• 4-toifadagi kabel — bu kabel axborotlarni 20 MHz.gacha
chastota oraliqda uzatishga mo‘ljallangan. Kam ishlatiladi, chunki
ko‘rsatgichlari bo‘yicha 3-toifadagi kabel ko‘rsatkichlaridan kam
farqlanadi. Standart 3-toifadagi kabel o‘rniga 5-toifadagi kabeldan
foydalanishni tavsiya etadi. 4-toifadagi kabelni hamma texnik
ko‘rsatkichi bo‘yicha testlash mumkin va 100 Om to‘lqin qarshilikka
ega. IEEE8025 standartli tarmoqda foydalanish uchun yaratilgan
kabeldir;
• 5-toifadagi kabel — bu hozirgi vaqtda eng mukammal kabel
bo‘lib, 100 MHz chastota oralig‘ida axborot uzatishga mo‘ljallangan.
O‘ralgan juftliklardan tashkil topgan, 1 metr uzunlikda 27 ta
o‘ramdan kam emas (1 futga 8 ta o‘ram). Kabelning hamma
ko‘rsatkichlari testlanadi va 100 Om to‘lqin qarshilikka ega. Hozirgi
zamon yuqori tezlikda ishlovchi tarmoqlarda, ya’ni Fost Ethernet
va TPFDDT foydalanish tavsiya etiladi. 5-toifadagi kabel 3-toifadagi
kabelga nisbatan taxminan 30—40 % qimmat;
• 6-toifadagi kabel — bu kabelning kelajagi yaxshi bo‘lib,
200 MGs.gacha chastota oralig‘ida axborot uzatadi;

26
• 7-toifadagi kabel — bu kabelni kelajagi porloq va 600 MHz.
gacha chastota oralig‘ida axborot uzatishi mumkin.
EIA/TIA 568 standartiga ko‘ra, texnik ko‘rsatkichi mukammal
3, 4 va 5-toifadagi kabellarning 1 MHz.dan to kabelning maksimal
chastota oralig‘ida to‘liq to‘lqin qarshiligi 100 Om +15 % ni tashkil
qilishi kerak. Ko‘rinib turibdiki, talablar uncha qattiq emas, to‘lqin
qarshilik qiymati 85 dan 115 Om oralig‘ida bo‘lishi mumkin. Shu
yerda aytib o‘tish kerakki, ekranlangan o‘ralgan juftlik SPT standart
talabiga asosan 150 Om ±15 % bo‘lishi lozim. Kabel va qurilmani
impedansini moslash uchun (agarda, ular mos kelmasa),
moslovchi transformatorlardan (Balun) foydalaniladi. Shuningdek,
to‘lqin qarshiligi 100 Om bo‘lgan ekranlangan o‘ralgan juftlik ham
uchrab turadi.
Standart qo‘ygan ikkinchi muhim ko‘rsatkich — bu turli
chastotalarda kabel orqali o‘tuvchi signalning eng ko‘p so‘nish
ko‘rsatkichidir. 2.1-jadvalda tashqi muhit 20°C bo‘lganda 305 metr
masofada 3, 4 va 5-toifadagi kabellarda so‘nish kattaligining chegara
qiymati keltirilgan.
2.1-jadval
,
a
t
o
t
s
a
h
C
z
H
M
B
d
,
h
s
i
n
‘
o
s
l
a
m
i
s
k
a
M
a
fi
o
t
-
3
a
fi
o
t
-
4
a
fi
o
t
-
5
4
6
0
,
0
8
,
2
3
,
2
2
,
2
6
5
2
,
0
0
,
4
4
,
3
2
,
3
2
1
5
,
0
6
,
5
6
,
4
5
,
4
2
7
7
,
0
8
,
6
7
,
5
5
,
5
0
,
1
8
,
7
5
,
6
3
,
6
0
,
4
7
1
3
1
3
1
0
,
8
6
2
9
1
8
1
0
,
0
1
0
3
2
2
0
2
0
,
6
1
0
4
7
2
5
2
0
,
0
2
—
1
3
8
2
0
,
5
2
—
—
2
3
5
2
,
1
3
—
—
6
3
5
,
2
6
—
—
2
5
0
0
1
—
—
7
6

27
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, uncha katta bo‘lmagan uzunlikda
ham signal o‘n va yuz marotaba so‘nadi, bu hol esa signalni qabul
qiluvchi qurilmalarga qo‘yiladigan talabni oshiradi.
Standart tomonidan yana bir ko‘rsatkich qo‘yilgan – bu
kabelning eng yaqin uchidagi chorraha yo‘nalish kattaligi (NEXT
– Near End Crosstalk). Bu ko‘rsatkich kabel tarkibidagi turli
simlarning bir-biriga ta’sirini ko‘rsatadi. 2.2-jadvalda 3, 4 va 5-toifa-
dagi kabellarning turli chastotada eng yaqin uchidagi ruxsat etilgan
chorraha yo‘nalish kattaliklari keltirilgan.
2.2-jadval
Òabiiyki, yuqori sifatli kabellarning chorraha yo‘nalish kattalik
qiymati kam bo‘ladi. Standart, shu jumladan, 4 va 5-toifa kabellar
har bir juftligi ishchi sig‘imining ruxsat etilgan kattaligini ham
belgilab bergan. Bu kattalik tashqi muhit 20°C, signal chastotasi
1 KHz bo‘lganda 350 metrda (1000 fut) 17 nf.dan katta bo‘lmasligi
lozim.
Òo‘qilgan juftliklarni ulash uchun RJ–45 turidagi razyomlar
(konnektor) ishlatiladi, telefonlarda foydalaniladigan (RJ–11)
razyomga o‘xshash, lekin o‘lchami bo‘yicha biroz katta. RJ–45
razyomi 8 ta kontaktli bo‘ladi, RJ–11 esa, 4 ta kontaktga egadir.
Kabel razyomga maxsus siquvchi asbob yordamida ulanadi.
,
a
t
o
t
s
a
h
C
z
H
M
B
d
,i
h
s
il
a
n
‘
o
y
a
h
a
r
r
o
h
c
i
g
a
d
i
h
c
u
n
i
q
a
y
g
n
i
n
l
e
b
a
K
a
fi
o
t
-
3
a
fi
o
t
-
4
a
fi
o
t
-
5
0
5
1
,
0
4
5
—
8
6
—
4
7
—
2
7
7
,
0
3
4
—
8
5
—
4
6
—
0
,
1
1
4
—
6
5
—
2
6
—
0
,
4
2
3
—
7
4
—
3
5
—
0
,
8
8
2
—
2
4
—
8
4
—
0
,
0
1
6
2
—
1
4
—
7
4
—
0
,
6
1
3
2
—
8
3
—
4
4
—
0
,
0
2
—
6
3
—
2
4
—
0
,
5
2
—
—
1
4
—
5
2
,
1
3
—
—
0
4
—
5
,
2
6
—
—
5
3
—
0
0
1
—
—
2
3
—

28
Razyomning ignasimon tilla qoplamali kontaktlari kabelning har
bir simi qoplamasiga sanchiladi, sim qoplamasidan igna o‘tib, sim
bilan mustahkam va sifatli ulanish hosil qiladi. Shuni hisobga olish
kerakki, standart tomonidan kabel uchlarini razyomga ulash uchun
1 sm o‘ralgan juft qismini o‘ramdan ochish mumkinligi ko‘zda
tutilgan.
Ko‘pincha o‘ralgan juftlik axborotlarni faqat bir tomonga uzatish
uchun ishlatiladi, ya’ni «Yulduz» yoki «Halqa» topologiya turlarida.
«Shina» topologiyali tarmoqlarda, odatda, koaksial kabel turidan
foydalaniladi. Shuning uchun o‘ralgan juft kabelning ulanmagan
uchiga tashqi moslash qurilmasi (terminator) amalda deyarli qo‘lla-
nilmaydi.
Kabellar ikki turdagi tashqi qobiqda ishlab chiqariladi:
• polivinilxloridli qoplamali (PVX, PVC) kabellar arzon va
xona sharoitida ishlatilish uchun mo‘ljallangan;
• teflon qoplamali kabellar, nisbatan narxi qimmat va tashqi
muhitida foydalanish ham mumkin.
PVX qoplamadagi kabellarni yana non-plenum, teflon qoplamali
kabellarni esa, plenum, deb ham ataladi. Plenum atamasi bu yerda
qaysidir partiya rahbariyatining yig‘ilishi ma’nosida emas, albatta,
tarmoq kabellarini joylashtirilishiga eng qulay joy pol bilan pol
ustidagi qo‘shimcha pol oralig‘i (folshpol) va osma shift bilan shift
oralig‘idagi bo‘shliq tushuniladi. Aytib o‘tilganidek, ko‘zdan pana
joylardan o‘tkazishga teflon qoplamali kabel qulay bo‘lib, u qiyin
yonadi (PVX kabelga nisbatan), yongan taqdirda ham, o‘zidan
zaharli gazlarni ko‘p chiqarmaydi.
Barcha kabellarning standartda aniq qilib ko‘rsatilmagan, lekin
tarmoq ish faoliyatiga sezilarli darajada ta’sir qiluvchi yana bir
ko‘rsatkichi bor, bu kabelda signalning tarqalish tezligidir, ya’ni
kabel uzunligiga nisbatan hisoblanganda signalning kechikishi. Kabel
ishlab chiqaruvchi korxonalar ba’zi hollarda 1 metrda signalning
ushlanish kattaligini ko‘rsatadilar va ba’zi hollarda esa, yorug‘lik
tezligiga nisbatan (NVP – Nominal Velocity of Propagation, hujjat-
larda ko‘pincha shu nom bilan ataladi) signalning kabelda tarqalishi
tezligini ko‘rsatadilar. Bu ikki kattaliklar oddiy ifoda bilan bog‘langan:
t
3
= 1/(3•10
10
•NVP),
bu yerda, t
3
— kabelning 1 metr uzunligidagi ushlanishi kattaligi
nanosekundda belgilanadi. Masalan, agarda, NVP=0,65 (yorug‘lik

29
tezligi 65 %) bo‘lganda, t
3
ushlanish 5,13 ns/m.ga teng bo‘ladi.
Hozirgi zamon kabellaridagi kechikish kattaligi ko‘pincha 5 ns/m.dan
iborat.
2.3-jadvalda ATsT va Belden kabi taniqli firmalarda ishlab
chiqariladigan ba’zi kabel turlarining NVP kattaligi va 1 metrda
kechikish (nanosekundda) qiymati keltirilgan.
2.3-jadval
Ba’zi kabellarning vaqt ko‘rsatkichlari
Shu o‘rinda aytib o‘tish lozimki, ko‘pgina kabel tarkibidagi
o‘ralgan juftliklar har birining qoplamasi alohida rangda bo‘ladi.
Bu hol razyomlarni kabel uchlariga ulash vaqtida, ayniqsa, kabel
uchlari boshqa-boshqa xonada bo‘lsa va asboblar yordamida nazorat
qilish qiyin holda ulashni sezilarli darajada osonlashtiradi.
O‘ralgan juftli kabellarning ekranlashtirilgan turiga STP IBM
1-turi misol bo‘la oladi, bu kabel tarkibida AWG 22-turli ikkita
o‘ralgan juftlik bor. Har bir juftlikning to‘lqin qarshiligi 150 Om.ni
tashkil qiladi. Bu turdagi kabellarga maxsus razyomlar (DB–9)
ishlatiladi, ular ekranlanmagan o‘ralgan juftliklarda foydalani-
ladigan razyomlardan farq qiladi.
a
m
r
i
F
l
e
b
a
K
l
e
b
a
K
i
s
a
fi
o
t
i
r
u
t
a
m
a
l
p
o
Q
P
V
N
h
s
i
n
a
l
h
s
U
)
c
n
(
T
s
T
A
0
1
0
1
3
m
u
n
e
l
p
-
n
o
n
7
6
,
0
8
9
,
4
—
1
4
0
1
4
—
0
7
,
0
6
7
,
4
—
1
6
0
1
5
—
0
7
,
0
6
7
,
4
—
0
1
0
2
3
m
u
n
e
l
p
0
7
,
0
6
7
,
4
—
1
4
0
2
4
—
5
7
,
0
4
4
,
4
—
1
6
0
2
5
—
5
7
,
0
4
4
,
4
n
e
d
l
e
B
A
9
2
2
1
3
m
u
n
e
l
p
-
n
o
n
9
6
,
0
3
8
,
4
—
A
5
5
4
1
4
—
2
7
,
0
3
6
,
4
—
A
3
8
5
1
5
—
2
7
,
0
3
6
,
4
—
r
A
5
4
2
1
3
m
u
n
e
l
p
9
6
,
0
3
8
,
4
—
A
7
5
4
1
4
—
5
7
,
0
4
4
,
4
A
7
5
4
1
5
—
5
7
,
0
4
4
,
4

30
2.2. Koaksial kabellar
Koaksial kabel elektr toki o‘tkazuvchi kabel bo‘lib, tuzilishi
2.2-rasmda ko‘rsatilgandek, markaziy mis sim ichki dielektrik
qoplamaga olingan bo‘lib, metall sim to‘qimaga (ekran) o‘ralgan
hamda u umumiy tashqi qoplamaga olingan bo‘ladi.
Yaqin vaqtgacha koaksial kabellar eng ko‘p tarqalgan kabellar
edi, buning sababi yuqori darajada himoyalanganligi (sim to‘qimasi
— ekran mavjudligi), to‘qilgan juftlikka qaraganda, axborotni
uzatish tezligi (500 Mbit/s.gacha) yuqoriligi va katta masofalarga
uzatish imkoniyati mavjudligi (bir va undan ko‘proq kilometrga).
Òarmoqdan ruxsat etilmagan axborotni mexanik ulanish orqali
olish qiyinligi, shuningdek, u tashqariga sezilarli darajada kam
elektromagnit nurlanish tarqatishi. Biroq o‘ralgan juftli kabelga
nisbatan koaksial kabelni ta’mirlash va yig‘ish ishlarini olib borish
ancha murakkabdir, narxi ham qimmat (uning bahosi o‘ralgan
juftli kabellarga nisbatan 1,5—3 barobar yuqoridir). Kabel uchlariga
razyomlar o‘rnatish ham murakkab ishdir. Shuning uchun bu
turdagi kabellarni o‘ralgan juftli kabellarga qaraganda kam ishlatiladi.
2.2-rasm. Koaksial kabel.
Koaksial kabellar asosan «Shina» topologiyali tarmoqlarda
ishlatiladi. Bu holda kabel uchlariga signalni ichki aksiga qaytishning
oldini olish uchun, albatta, terminatorlar o‘rnatilishi va bu
terminatorlardan faqatgina bittasi yerga ulanishi kerak. Yerga
ulanmasa, kabeldagi sim to‘qimasi (ekran) tarmoqni tashqi
Tashqi qobiq
Metalli qobiq
Ichki himoya qobig‘i
Mis sim

31
elektromagnit to‘siqlardan himoya qila olmaydi va tashqi muhitga
uzatilayotgan axborotning nurlanishini ham kamaytira olmaydi.
Lekin kabeldagi sim to‘qimani ikki va undan ko‘proq joyidan yerga
ulangan taqdirda, tarmoqqa ulangan qurilmalar va shuningdek,
kompyuterlar ham ishdan chiqarishi mumkin. Òerminatorlar,
albatta, kabel bilan moslangan bo‘lishi shart, ya’ni ular qarshiligi
kabelning to‘lqin qarshiligiga teng bo‘lishi shart. Masalan, agarda
50 Om kabel ishlatilsa, unga mos terminator faqat 50 Om.li
bo‘lishi kerak.
Koaksial kabellar kamroq «Yulduz» va «Passiv yulduz»
topologiyali tarmoqlarda ham foydalaniladi, masalan, Arcnet tarmo-
g‘i. Bu holda moslash muammosi keskin soddalashadi, chunki
kabelning ochiq qolgan uchlariga tashqi terminatorlar lozim bo‘lmay
qoladi.
Kabelning to‘lqin qarshiligi haqidagi axborot har bir kabel o‘ram
hujjatida keltiriladi. Ko‘pincha lokal tarmoqlarda 50 Om.li (masalan,
RG-62, RG-11) va 93 Om.li kabellar (masalan, RG-62) ishlatiladi.
Òelevizion texnikasida ko‘p tarqalgan 75 Om.li kabel lokal
tarmoqlarda ishlatilmaydi. Umuman, o‘ralgan juftli kabellar rusu-
miga qaraganda koaksial kabellar rusumi ancha kam. Bu turdagi
kabellardan kelajakda kam foydalaniladi.
Fast Ethernet tarmog‘ida kaoksial kabellardan foydalanish
rejalashtirilmaganligi ham, albatta, tasodif emas. Lekin ko‘pchilik
hollarda «Shina» topologiya («Passiv yulduz» emas) juda qulay.
Yuqorida aytib o‘tilganidek, qo‘shimcha qurilma — konsentratordan
foydalanishning hojati yo‘q.
Koaksial kabellarning asosan ikki turi mavjud:
• ingichka (thin) kabel, diametri 0,5 sm atrofida, ancha
egiluvchan;
• yo‘g‘on (thick) kabel, diametri 1 sm atrofida, ancha qattiq,
bu turdagi kabelni zamonaviy ingichka kabellar bozordan siqib
chiqarmoqda.
Ingichka kabellar kam masofalarga axborot uzatishda yo‘g‘on
kabellarga nisbatan ko‘p ishlatiladi, chunki ularda signal so‘nishi
ko‘proq. Lekin ingichka kabel bilan ishlash ancha qulay, har bir
kompyuterga tez o‘tkazish mumkin. Yo‘g‘on kabel xona devorlariga
bir vaziyatda aniq mahkamlab qo‘yishni taqozo qiladi. Ingichka
kabelga BNS turidagi razyomni ulash qulay va qo‘shimcha moslama
talab qilinmaydi, lekin yo‘g‘on kabelga ulanishda qimmat

32
moslamalardan foydalanishga to‘g‘ri keladi, chunki markaziy mis
simga yetish uchun qoplamalarni teshib o‘ta olish hamda himoya
sim to‘qima (ekran) bilan ham ulanish lozimdir. Yo‘g‘on kabelning
narxi ingichka kabelga nisbatan ikki barobar qimmat. Shu sababli
ingichka kabellar ko‘p qo‘llaniladi.
Xuddi o‘ralgan juftli kabellar singari koaksial kabellarda ham
tashqi qoplama turi muhim ko‘rsatkich hisoblanadi. Xuddi
shuningdek, bu vaziyatda ham non-plenum (PVC) va shuningdek,
plenum kabellari ishlatiladi. Òabiiyki, teflonli kabel polivinilxloridli
kabelga nisbatan qimmat. Odatda, qoplama turini uning rangiga
qarab ajratish mumkin. (Masalan, Belden firmasining PVC kabellari
uchun sariq rang, teflon qoplama uchun qovoqrang.) Koaksial
kabellarda signal tarqalishining ushlanishi ingichka kabel uchun
5 ns/m.ni tashkil qilsa, yo‘g‘on kabel uchun 4,5 ns/m.ni tashkil
qiladi.
Hozirgi vaqtda koaksial kabellar eskirib qolgan, deb hisoblanadi
va ko‘pchilik hollarda ularni to‘liq o‘ralgan juftli kabellar bilan
yoki shisha tolali kabellar bilan almashtirish mumkin. Kabel
sistemalari uchun mo‘ljallangan yangi standartlarga endi koaksial
kabel turlari ro‘yxati kiritilmagan.
2.3. Shisha tolali kabellar
Shisha tolali kabel — bu yuqorida ko‘rib chiqilgan ikki kabel
turlaridan tubdan farqlanuvchi kabel. Bu kabel turida axborot elektr
signali ko‘rinishida emas, yorig‘lik ko‘rinishida uzatiladi. Bu turdagi
kabelning asosiy elementi shaffof shisha tola bo‘lib, u orqali yorug‘-
lik juda katta masofalarga (o‘nlab kilometrgacha) kam (sezilarsiz)
so‘nish bilan uzatiladi.
Shisha tolaning tuzilishi juda oddiy bo‘lib, u koaksial elektr
kabel tuzilishiga o‘xshash (2.3-rasm). Faqat markaziy mis sim
o‘rniga bu kabel turida ingichka (diametri 1—10 mkm atrofida)
shisha tola ishlatilgan, ichki himoya qoplama o‘rniga esa, yorug‘likni
shisha tola tashqarisiga tarqatmaydigan shisha yoki plastik qoplamadan
foydalanilgan.
Bu holda biz ikki modda chegarasidan har xil sinish koef-
fitsiyentli to‘liq ichki qaytish holatiga ega bo‘lamiz (shisha
qoplamaning sinish koeffitsiyenti markaziy tolaning sinish koef-
fitsiyentiga nisbatan ancha kam). Kabelda sim to‘qima yo‘q, chunki
tashqi elektromagnit to‘siqlardan himoya kerak emas. Ammo ba’zi

33
hollarda tashqi mexanik ta’sirdan saqlash uchun sim to‘qima bilan
o‘raladi. Bunday kabelni ba’zi holda yuqori darajada himoyalangan
(áðîíåâîé) deb ham ataladi, u simli to‘qima ichida bir necha
shisha tolali kabellardan tashkil topgan hamda umumiy PVX
qoplamaga olingan bo‘lishi mumkin.
Shisha tolali kabel to‘siqlardan himoyalanish va uzatilayotgan
axborotning sir bo‘lib qolish ko‘rsatkichlari yuqori darajaga egaligi
bilan ajralib turadi. Hech qanday tashqi elektromagnit to‘siq nurli
signalni o‘zgartira olmaydi, signalning o‘zi esa, hech qanday
elektromagnit nurlanish hosil qilmaydi. Òarmoqdan ruxsat etil-
magan axborotni olish uchun kabelga mexanik ulanish amalda
mumkin emas, chunki bunday ulanish tufayli kabelning butunligi
buzilib, ishga yaroqsiz bo‘lib qoladi. Nazariy jihatdan bunday
kabelning signal o‘tkazish yo‘lagi 10
12
Hz.gacha yetadi, boshqa
turdagi elektr kabellarga qaraganda, bu juda ham yuqori ko‘rsatkich.
Shisha tolali kabel narxi yil sayin arzonlashib, hozirgi vaqtda
taxminan ingichka koaksial kabel narxi bilan tenglashib qolgan.
Biroq, bu holda maxsus qabul qiluvchi va uzatuvchi qurilmalardan
foydalanish kerak. Bu qurilmalar yorug‘lik signalini elektr signaliga
va teskariga o‘zgartirib berish uchun xizmat qiladi. Bunday quril-
malar tarmoq narxini sezilarli darajada oshirib yuboradi.
Shisha qoplama
Markaziy tola
2.3-rasm. Shisha tolali kabelning tuzilishi.
Tashqi PVÕ qoplama

34
Mahalliy tarmoqlarda foydalaniladigan chastotada shisha toladagi
signalning so‘nishi, odatda, taxminan 5 dB/km.ni tashkil qiladi,
past chastotali elektr kabel ko‘rsatkichiga to‘g‘ri keladi. Shisha tolali
kabelda signalni kabel orqali uzatish chastotasi oshishi bilan signalning
so‘nishi juda kam bo‘ladi. Yuqori chastotada (ayniqsa, 200 MGs.
dan yuqori) uning ustunligi shubhasiz va hech qaysi elektr kabel
turi raqobat qila olmaydi.
Lekin shisha tolali kabelning ham ba’zi bir kamchiligi mavjud.
Ulardan eng asosiysi — yig‘ish (ìontaj) ishlarining murakkabligi.
Razyomlarni o‘rnatishni mikron aniqlikda amalga oshirish lozim,
shisha tolani uzish aniqligi va uzilgan yuzani shaffoflash aniqligidan
razyomdagi signalning so‘nish ko‘rsatkichiga o‘ta bog‘liq. Razyom-
larni o‘rnatish uchun kavsharlanadi (ñâàðêà) yoki maxsus gel
yordamida yopishtiriladi. Gelning yorig‘lik sinish koeffitsiyenti shisha
tolaning yorig‘lik sinish koeffitsiyentiga teng bo‘ladi. Har qanday
holatda ham bu ishlarni amalga oshirish uchun maxsus moslamalar
va yuqori malakali mutaxassislar kerak. Shuning uchun shisha tolali
kabellar turli uzunlikda va uchlariga kerakli turdagi razyom
o‘rnatilgan holda savdoga chiqariladi.
Shisha tolali kabellarda signalni ikkinchi yo‘nalishga ayirish
imkoni bo‘lsa ham (buning uchun maxsus 2—8 kanallarga
taqsimlovchi moslamalar ishlab chiqariladi), odatda, bu kabellarni
bir tomonga axborot uzatish uchun ishlatiladi. Ya’ni bitta uzatuvchi
va bitta qabul qiluvchi qurilma oralig‘ida. Har qanday taqsimlanish,
oqibatda yorug‘lik signalini ilojsiz so‘nishga olib keladi va agarda,
ko‘p kanalga taqsimlanilsa, u holda yorug‘lik tarmoq oxirigacha
yetib bormasligi ham mumkin.
Elektr kabeliga qaraganda, shisha tolali kabelning mustahkamligi
va egiluvchanligi kam (ruxsat etilgan egilish radiusi 10—20 sm atrofini
tashkil etadi). Ionlashgan nurlanish ham unga tez ta’sir qiladi, chunki
shisha tola shaffofligi kamayib, signalning so‘nishi oshib boradi.
Haroratning keskin o‘zgarishiga ham sezgir, sababi, bunday o‘zgarish
ta’sirida shisha tola darz ketishi mumkin. Hozirgi vaqtda radiatsiyaga
chidamli shishadan optik kabellar ishlab chiqarilmoqda, tabiiyki,
ularning narxi qimmatdir. Shisha tolali kabellar, shuningdek, mexanik
ta’sirga ham sezgir (urilish, ultratovush) bu holatni mikrofon effekti,
deb ham yuritiladi. Bu ta’sirni kamaytirish uchun yumshoq tovush
yutuvchi qobiqdan foydalaniladi.
Shisha tolali kabellarni faqat «Yulduz» va «Halqa» topologiyalarda
qo‘llaniladi. Bu holda hech qanday moslash va yerga ulash

35
muammosi mavjud emas. Kabel tarmoq kompyuterlarini ideal
ravishda galvanik ayirish holatini ta’minlaydi. Ehtimol kelajakda
kabellarning bu turi elektr kabellarni siqib chiqaradi yoki ko‘p
qismini siqib chiqaradi. Qit’amizda mis zaxiralari kamayib borayapti,
lekin shisha ishlab chiqarish uchun xomashyo esa, zaruridan ortiq.
Shisha tolali kabellarning ikki turi mavjud:
• ko‘p modli yoki multimodli kabel, ancha arzon, lekin sifati
past;
• bir modli kabel, narxi ancha qimmat, lekin yaxshi texnik
ko‘rsatkichlarga ega.
Bu tur kabellarning asosiy farqi shuki, ularda yorug‘lik nuri
turli tartibda o‘tadi. Bir modli kabellarda hamma nur bir xil yo‘ldan
o‘tish natijasida ularning hammasi qabul qilish qurilmasiga bir
vaqtda yetib keladi va signalning tuzilishi o‘zgarmaydi. Bir modli
kabelning markaziy tola diametri 1,3 mkm atrofida bo‘lib, faqat
1,3 mkm to‘lqin uzunligidagi yorug‘likni uzatadi. Shuningdek,
dispersiya va signalning so‘nishi sezilarsiz darajadadir, bu esa, ko‘p
modli kabeldan ko‘ra, ancha uzoq masofaga signal uzatish imkonini
beradi. Bir modli kabellar uchun lazerli uzatish va qabul qilish
qurilmalaridan foydalaniladi. Bu qurilmalarda faqat talab qilinadigan
to‘lqin uzunligidagi yorug‘lik ishlatiladi. Bunday uzatish va qabul
qilish qurilmalari hozirda nisbatan qimmat va ko‘p ishlatishga
chidamsiz. Kelajakda bir modli kabellar o‘zining juda yaxshi
ko‘rsatkichlari uchun asosiy kabel bo‘lib qolsa kerak.
Ko‘p modli kabelda yorug‘lik nurlarining yo‘llari sezilarli darajada
farq qilgani uchun kabelning qabul qilish tomonida signal ko‘rinishi
o‘zgaradi. Markaziy tola diametri 62,5 mkm, tashqi qoplama diametri
esa, 125 mkm (bu ba’zida 62,5/125 ko‘rinishda belgilanadi). Uzatish
uchun lazer emas, oddiy yorug‘lik diodi (svetodiod) ishlatiladi,
bu esa, uzatish va qabul qilish qurilmasi narxini arzonlashtiradi
hamda xizmat vaqtini bir modli kabelga nisbatan oshiradi. Ko‘p
modli kabelda yorug‘likning to‘lqin uzunligi 0,85 mkm. ga teng.
Kabelning ruxsat etilgan uzunligi 2—5 km oralig‘ida bo‘ladi. Hozirgi
vaqtda ko‘p modli kabel turi shisha tolali kabellar turining asosiysi,
chunki ular arzon va topish ham oson.
Shisha tolali kabellarda signal tarqalishining ushlanishi elektr
kabellardagi ushlanishdan ko‘p farq qilmaydi. Ko‘p tarqalgan
kabellarda ushlanish kattaligi 4—5 ns/m atrofidagi qiymatni tashkil
qiladi.

36
2.4. Kabelsiz aloqa
Kompyuter tarmoqlarida ba’zi hollarda kabel orqali ulash o‘rniga
kabelsiz kanallardan ham foydalaniladi. Ularning asosiy afzalligi
shundan iboratki, hech qanday kabel yotqizishga hojat qolmaydi.
Demak, devorlarni teshishga, kabellarni mahkamlashga, folshpol
ostidan o‘tkazishga yoki osma shiðdan va shamollatish yo‘llaridan
kabellarni o‘tkazishning keragi yo‘q. Shuningdek, kabelning uzilgan
joyini qidirish va ulashga ham hojat qolmaydi. Yana kompyuterlarni
bemalol xonada yoki bino bo‘ylab ko‘chirish mumkin, chunki
kompyuter kabellar bilan bog‘lanmagan.
Radiokanal — bu usulda axborot uzatish uchun radio
to‘lqinlaridan foydalaniladi, shuning uchun bu usulda aloqa yuzlab
va hatto, minglab kilometrga uzatiladi. Axborot o‘tkazish tezligi
sekundiga o‘nlab megabitgacha yetishi mumkin (bu holda tanlangan
to‘lqin uzunligi va kodlash usuliga bog‘liq). Mahalliy tarmoqlarda
radiokanaldan foydalanmaslik sabablari quyidagilar: uzatish va qabul
qilish qurilmalari qimmat, shovqindan saqlanish darajasi past,
axborotni uzatish vaqtida sir saqlash butkul ta’minlanmagan va
mustahkamlik darajasi past.
Lekin global tarmoqlar uchun radiokanal ko‘pincha yagona
vosita bo‘lib qoladi, chunki (ñïóòíèꗠðåòðàíñëÿòîð) signalni
tiklash sputnigi yordamida axborotlarni butun dunyoga uzatishni
ta’minlash nisbatan oddiydir. Uzoqda joylashgan bir necha mahalliy
tarmoqlarni o‘zaro ulab, bir butun tarmoq hosil qilish uchun
ham radiokanaldan foydalaniladi. Axborotni radio uzatish turining
bir necha standarti mavjud. Ularning ikki turiga to‘xtalib o‘tamiz:
• tor spektorda (yoki bir chastotali uzatish) uzatish 46500 m
2
maydonni qamrashga mo‘ljallangan. Bu holdagi radiosignal metall
va temir-beton to‘siqlardan o‘ta olmaydi, shuning uchun bir bino
hududida ham aloqa o‘rnatishda jiddiy muammo hosil bo‘lishi
mumkin. Aloqa bu holda nisbatan sekin amalga oshadi (4,8 Mbit/s
atrofida);
• bir chastotali uzatishning kamchiligini yengish uchun tar-
qalgan spektorda qandaydir chastota yo‘lagini kanallarga bo‘lib
ishlatish taklif qilinadi. Òarmoq abonentlarining hammasi ma’lum
vaqt oralig‘ida baravar (sinxron ravishda) keyingi kanalga o‘tadilar.
Maxfiylikni saqlash uchun maxsus kodlashtirilgan axborot ishla-
tiladi. Bunday uzatish tezligi unchalik yuqori emas 2 Mbit/s.dan

37
oshmaydi, abonentlar orasidagi masofa 3,2 km (ochiq maydonda)
va bino ichkarisida 120 metrdan ko‘p emas.
Keltirilgan turlardan boshqa radiokanallar ham mavjuddir,
masalan, uyali tarmoq, xuddi uyali telefon tarmoq tamoyillari
kabi (ular maydonda teng taqsimlangan signalni qayta tiklash
qurilmalaridan foydalanadilar), shuningdek, mikroto‘lqin tarmo-
g‘ida tor yo‘naltirilgan uzatishni yerdagi qurilmalar o‘rtasida yoki
sputnik va yerdagi stansiyalar oralig‘ida qo‘llaniladi.
Infraqizil kanal ham simlarsiz axborot uzatishni ta’minlaydi,
chunki aloqa uchun infraqizil nurlanish ishlatiladi (televizorlarning
masofadan boshqarish qurilmasi kabi). Radiokanalga qaraganda,
ularning asosiy afzalligi elektromagnit to‘siqlarga sezgir emas, bu
xususiyati sanoat korxonalarda ishlatish imkonini beradi. Bu holatda
haqiqatan uzatish quvvati yuqori bo‘lishi talab qilinadi, sababi
boshqa hech qanday issiqlik nurlanish (infraqizil) manbalari ta’sir
qilmasligi uchun. Infraqizil aloqa havoda chang miqdori ko‘p bo‘lgan
sharoitda ham yomon ishlaydi.
Infraqizil kanal bo‘ylab axborot uzatishning chegara qiymati
5—10 Mbit/s.dan oshmaydi. Axborotni sir tutish imkoniyati ham
radiokanal holatidek yo‘q. Radiokanal kabi uzatish va qabul qilish
qurilmalari nisbatan qimmat. Bu sanab o‘tilgan kamchiliklar tufayli
infraqizil kanalidan kam foydalanadilar. Infraqizil kanal ikki guruhga
bo‘linadi:
• ko‘rish masofasidagi kanallar, bularda aloqa nur orqali amalga
oshiriladi. Nur uzatish qurilmasidan to‘g‘ri qabul qilish qurilmasiga
yo‘naltiriladi. Bu holda aloqa tarmoq kompyuterlari o‘rtasida to‘siq
bo‘lmagan holdagina amalga oshadi. Ko‘rish masofasidagi kanalning
axborot uzatish masofasi bir necha kilometrga yetadi;
• tarqalgan nurlanishdagi kanallar, bu turdagi kanal pol, shift,
devor va boshqa to‘siqdan qaytgan signallarda ishlaydi. Òo‘siqlar bu
holda qo‘rqinchli emas, lekin aloqa faqat bir bino chegarasida amalga
oshadi.
Òabiiyki, mavjud simsiz aloqa kanallari «Shina» topologiyasiga
to‘g‘ri keladi, sababi axborot hamma abonentlarga bir vaqtning
o‘zida uzatiladi. Lekin tor yo‘naltirilgan axborot uzatishni tashkil
qilingan taqdirda xohlangan topologiya («Halqa», «Yulduz» va
boshq.) uchun radiokanalni va xuddi shuningdek, infraqizil kanalni
tatbiq qilish mumkin.

38
2.5. Aloqa yo‘llarining texnologik
ko‘rsatkichlarini moslash
Har qanday elektr aloqa yo‘llari maxsus chora ko‘rilishini talab
qiladi, bu choralarsiz axborotlarni bexato uzatib bo‘lmasligidan
tashqari, tarmoq butunlay o‘z vazifasini bajara olmaydi. Shisha
tolali kabellar bu kabi muammolarni o‘z-o‘zidan hal qiladi.
Moslash — bu elektr aloqa yo‘li signallarini uzun masofaga
me’yorida, aks sadosiz va o‘zgartirmasdan yetkazash uchun
ishlatiladigan tadbir. Moslash prinsiði ancha sodda: kabel uchlariga
moslovchi qarshilik (terminator) o‘rnatish kerak, bu qarshilikning
kattaligi ishlatilayotgan kabelning to‘lqin qarshiligiga teng bo‘lishi
shart.
Òo‘lqin qarshilik — bu kabel turining ko‘rsatkichlaridan biri
bo‘lib, faqat uning tuzilish ko‘rsatkichlari, ya’ni kesim yuzasi,
o‘tkazgich shakli va soni, qalinligi hamda himoyalovchi dielektrik
materialga bog‘liq. Kabel to‘lqin qarshiligining qiymati kabel
hujjatlarida keltirilgan bo‘ladi va u, odatda, koaksial kabel uchun
50—100 Om. ni, to‘qilgan juftlik yoki ko‘p simli yassi kabel uchun
100—150 Om. ni tashkil qiladi. Òo‘liq qarshilikning aniq ko‘rsat-
kichini kabel orqali o‘tkazilayotgan impuls ko‘rinishining o‘zga-
rishiga qarab ossillograf va impuls generatorlari yordamida oson
o‘lchash mumkun. Odatda, moslovchi qarshilikning qiymati u
yoki bu tomonga 5—10 % dan ko‘p o‘zgarmasligi talab qilinadi.
Agarda, moslovchi qarshilik R
í
kabelining to‘lqin qarshiligidan
R
Ò 
kam bo‘lganda, uzatilayotgan to‘g‘ri burchakli impulsning fronti
kabelning qabul qilish uchida cho‘zilgan bo‘ladi, agarda R
í
katta R
Â
dan bo‘lsa, u holda impuls frontida tebranish jarayoni bo‘ladi
(2.4-rasm).
Shuni aytish kerakki, tarmoq adapterlari, ularning qabul qilish
va uzatish qurilmalari oldindan maxsus hisoblashlar orqali biron-
bir kabel turiga (uning to‘lqin qarshiligiga) moslab ishlab chiqariladi.
Shuning uchun kabel uchlarida, hatto ideal moslashgan to‘lqin
qarshiliklari sezilarli darajada standartdagidan farq qilgan tarmoq
ishlamasligi yoki ishlasa ham tez-tez buzilishi mumkin.
Bu yerda shuni ham eslab o‘tish lozimki, tomonlari (frontlari)
yotiq signal uzun elektr kabelidan tomonlari tik bo‘lgan signalga
qaraganda yaxshi uzatiladi (2.5-rasm). Bu hol har xil chastotada
so‘nish kattaliklari farqiga bog‘liq (katta chastotalar ko‘proq so‘nadi).
Sinusoidal ko‘rinishidagi signal, ko‘rinishi eng kam o‘zgaradi,

39
bunday signalning amplitudasi kamayadi, xolos. Shuning uchun
uzatish sifatini yaxshilashga trapetsiyasimon yoki ko‘rinish jihatidan
sinusning yarim to‘lqiniga o‘xshash qo‘ng‘iroq ko‘rinishidagi im-
pulslar ishlatiladi (2.6-rasm). Buning uchun sun’iy ravishda tomon-
lari tortiladi.
Himoyalash (ekranlash) kabelga tashqi elektromagnit maydon-
larning ta’sirini kamaytirishga ishlatiladi. Himoyalash qobig‘i mis
sim yoki alumin sim bo‘lishi mumkin (ingichka to‘qilgan mis sim
yoki yupqa zar qog‘oz ko‘rinishida), kabel simlari bunday qoplamaga
o‘raladi. Himoya qobig‘i o‘z vazifasini bajarishi uchun, albatta,
Uzatuvchi
Qabul qiluvchi
2.5-rasm. Elektr kabellarida signallarning so‘nishi.
Chiqish
R
í
>R
â
Chiqish
R
í
R
â
Chiqish
Chiqish
Kirish
↓
Generator
R
í
â
2.4-rasm. Elektr kabellar orqali signallarni uzatish.
R
í
=R
â
Kirish

40
yerga ulanishi kerak, bu holda unga yo‘naltirilgan toklar yerga oqib
o‘tadi. Ekran kabel narxini sezilarli qimmatlashtirsa ham, mexanik
mustahkamligini oshiradi.
Yo‘naltirilgan to‘siqlar ta’sirini himoya qobig‘isiz ham kamay-
tirish mumkin, agarda, signalni differensial uzatilsa (2.7-rasm).
Bu usulda signal uzatish ikki sim orqali amalga oshiriladi (har
ikki simdan signal uzatiladi). Uzatuvchi qurilma signalga teskari
signal hosil qiladi, qabul qiluvchi qurilma esa har ikki simdagi
signallar farqiga e’tibor qiladi. Kabel to‘lqin qarshilik qiymatining
yarmiga moslovchi qurilmaning qiymatiga tengligi moslash sharti
bo‘lib hisoblanadi. Agarda, har ikki sim bir xil uzunlikda bo‘lib,
bir kabel tarkibida bo‘lsa, bu holda to‘siq har ikki simga bir xil
ta’sir qiladi, natijada, simlar o‘rtasidagi farqli signal amalda
o‘zgarmaydi. Òo‘qilgan juftli kabellarda xuddi shunday differensial
uzatishdan foydalaniladi. Lekin ekranlash bu holda ham to‘siqlarga
chidamliligini sezilarli darajada oshiradi.
Galvanik ajratish — elektr kabellar ishlatilganda, kompyuter-
larni tarmoqdan galvanik ajratish juda ham zarur. Sababi, elektr
kabellarda (signal o‘tuvchi sim va shuningdek, ekranda), nafaqat,
2.6-rasm. Òrapetsiya va qo‘ng‘iroqsimon impulslar.
2.7-rasm. O‘ralgan juftlikdan signalni differensial uzatish.
+U
–U
R
R
R
â
=2R
R
R
+U
–U
o
o

41
axborot signallari, shuningdek, tekislovchi tok, deb ataluvchi,
kompyuterlarni ideal yerga ulab bo‘lmasligi natijasida hosil bo‘luvchi
tok ham oqib o‘tishi mumkin. Kompyuter yerga ulanmagan vaqtda,
uning g‘ilofida 110 V o‘zgaruvchan tok atrofida yo‘naltirilgan
potensiyal hosil bo‘ladi (kompyuterga ulangan elektr manba
qiymatining yarmiga teng). Agarda, bir qo‘lingiz bilan kompyuter
g‘ilofini va ikkinchi qo‘lingiz bilan isitish sistemasini yoki yerga
ulangan biror qurilmani ushlasangiz bu potensialni o‘zingizda his
qilishingiz mumkin.
Agarda, kompyuterni alohida ishlatsangiz (masalan, uyda),
yerga ulanmaslik kompyuterning ish faoliyatiga jiddiy ta’sir qilmaydi.
Haqiqatan ba’zi vaqtda kompyuterda nosozliklar ro‘y berishi
mumkin. Lekin bir-biridan uzoqda joylashgan bir necha
kompyuterlarni elektr kabeli yordamida ulangan taqdirda, yerga
ulash jiddiy muammoga aylanadi. O‘zaro ulangan kompyuterlardan
biri yerga ulangan va ikkinchisi yerga ulanmagan bo‘lsa, bu holda
ulardan biri yoki har ikkisi ham ishdan chiqishi mumkin. Shuning
uchun kompyuterlarning hammasini, albatta, yerga ulash zarur.
Uch kontaktli vilka hamda rozetka ishlatilib va ularda nol simi bo‘lgan
taqdirda yerga ulash avtomatik ravishda amalga oshirilgan bo‘ladi.
Ikki kontaktli vilka va rozetka ishlatilsa, yerga ulash uchun alohida
qalin diametrli sim bilan yerga ulash choralarini tashkil qilish kerak.
Shuni ham aytib o‘tish kerakki, elektr tarmog‘i uch fazali bo‘lsa,
hamma kompyuterlarni elektr energiyasi bilan ta’minlashni bir
fazadan amalga oshirish kerak.
Kompyuterlar ulanadigan «yer», odatda, ideal holatdan uzoq
bo‘lishi bilan muammo yana murakkablashadi. Ideal holatda
kompyuterni yerga ulaydigan simlari bir nuqtaga kelib, qisqa enli,
yerga ma’lum chuqurlikda yotqizilgan shina, qalin sim bilan ulanishi
kerak. Bunday holat faqat kompyuterlar tarqoq bo‘lmagan yer
shinalari talabga muvofiq bajarilgan vaziyatda amalga oshirilishi
mumkin.
Odatda, yerga ulash shinalarining uzunligi katta bo‘lishi natijasida
ulardan yig‘iladigan toklar ularning turli nuqtalarida sezilarli
potensiallar farqini hosil qiladi. Ayniqsa, bu farq shinaga kuchli va
yuqori chastotali energiya iste’molchisi ulangan taqdirda katta bo‘ladi.
Shuning uchun, hatto bitta shinaning turli nuqtalariga ulangan
kompyuterlar o‘z g‘iloflarida turli kattaliklardagi potensiallarga ega
bo‘ladilar (2.8-rasm). Natijada, kompyuterlar ulangan elektr kabeli
orqali tekislovchi tok (o‘zgaruvchan yuqori chastota qismli) oqadi.

42
Kompyuterlar turli «yer» shinalariga ulanganida vaziyat
yomonlashadi. Bu holda tekislovchi tok qiymati bir necha Amperga
yetishi mumkin. Òushunarliki, bunday tok kompyuterning kam
signalli qismlariga juda xavfli. Barcha holda ham tekislovchi tok
uzatilayotgan signalga jiddiy ta’sir qiladi, ba’zan uni to‘liq yo‘q
qila oladi. Hatto signal ekran ishtirokisiz simsiz uzatilgan taqdirda
(masalan, ekranga olingan ikki sim orqali) ham, tekislovchi tokning
induktiv ta’siri ostida axborot uzatishga xalaqit beradi. Shuning
uchun ham ekran har doim faqat birgina — yagona nuqtadan yerga
ulanishi kerak.
Kompyuterlarni o‘quvli elektr kabeli bilan ulash, albatta,
quyidagi tadbirlarni amalga oshirishdan iborat bo‘lishi kerak
(2.9-rasm):
I
â
2.8-rasm. Galvanik ajratish bo‘lmagan holda to‘g‘rilovchi tok.
2.9-rasm. Kompyuterlarni tarmoqqa to‘g‘ri ulash (galvanik ajratishni shartli
ravishda to‘rtburchak shaklida ko‘rsatilgan).

43
• kabel uchlarini sozlash;
• tarmoqdan kompyuterlarni galvanik ajratish (odatda, har
bir tarmoq adapteri tarkibida transformatorli galvanik ajratish
mavjud);
• har bir kompyuterni yerga ulash;
• ekranning (agarda u mavjud bo‘lsa) faqat bir nuqtasidan
yerga ulash.
Bu sanab o‘tilgan tadbirlarning birortasini chetlab o‘tishning
mutaxassis uchun hojati yo‘q, albatta. Masalan, tarmoq adapter-
larini galvanik ajratish, odatda, (ruxsat etilgan himoya kuchlanishi
faqat 100 V hisoblanadi) biror kompyuter yerga ulanmagan holda
uning adapterini osongina ishdan chiqaradi.
Òa’kidlab o‘tish kerakki, koaksial kabelni ulash uchun, odatda,
metall qoplamali razyomlar ishlatiladi. Bu g‘ilof na kompyuter
g‘ilofi bilan va na «yer» bilan ulanishi kerak emas. Òarmoq kabel
ekranini kompyuter g‘ilofi orqali yerga ulashni amalga oshirmasdan,
alohida maxsus sim bilan amalga oshirish kerak, bu esa yuqori
ishonchlilikni ta’minlaydi.
Ekransiz o‘ralgan juftli kabellarga mo‘ljallangan razyomlarning
RJ–45 plastmassa g‘iloflari bu muammoni hal qiladi. Ekranni bir
nuqtasidan ulanganda, u asosi yerga ulangan antenna (shtirevoy
antenna) bo‘lib qoladi va bir necha chastotalarda yuqori chastotali
to‘siqlarni kuchaytirishi mumkin. Bu antenna xususiyatini
kamaytirish uchun yuqori chastota bo‘yiga ko‘p nuqtali yerga
ulashdan foydalaniladi, ya’ni ekran bir nuqtasidan «yer»ga ulanadi
va boshqa nuqtalarda yuqori voltli keramik kondensatorlar orqali
ulanadi. Oddiy holda kabel ekranining bir uchi to‘g‘ri yer bilan
ulansa, ikkinchi uchi esa, sig‘im orqali yerga ulanadi.
2.6. Axborotlarni kodlashtirish
Òarmoqdan uzatilayotgan axborotni kodlashning axborot
uzatishning maksimal ruxsat etilgan tezligiga va ishlatilgan uzatish
muhitining o‘tkazish qobiliyatiga to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’siri bor.
Masalan, bir kabeldan o‘tayotgan turli kodlarda uzatilayotgan
axborotning ruxsat etilgan chegara tezligi ikki barobar farq qilishi
mumkin. Òanlangan kod tarmoq qurilmalarining murakkabligi va
axborot uzatish ishonchliligiga bog‘liq. Mahalliy tarmoqlarda
foydalaniladigan ba’zi kodlar 2.10-rasmda keltirilgan. Bu kodlarning
afzalliklari va kamchiliklarini ko‘rib chiqamiz.

44
NRZ kodi (Non Return to Zero — áåç âîçâðàòà ê íóëþ —
nol holatga qaytmaslik) — bu oddiy kod odatdagi raqamli signaldan
iborat (qutblari teskari o‘zgargan yoki bir va nolga teng qiymatlar
o‘zgargan bo‘lishi mumkin). NRZ kodining muhim afzalliklariga
uning oddiy hosil qilinishi (boshlang‘ich signalni uzatish tomonda
kodlash va qabul qilishda dedektorlash kerak emas), shuningdek,
boshqa kodlar orasida aloqa yo‘lidan eng kam tezlikda o‘tishi kiradi.
Misol uchun tarmoqda signalning eng ko‘p o‘zgarish holati,
bu — 1 bilan 0 ga 1010 o‘zgarib turish holati, ya’ni 1010101010....
ketma-ketlik, shuning uchun 10 Mbit/s (bir bit davri 100 ns)
tezlikda uzatilishi amalga oshirilganda, signalning chastotasi va
shuningdek, aloqa yo‘lining talab etilgan o‘tkazish imkoniyati
1/200 ns = 5 MHz. ni tashkil etadi (2.11-rasm).
NRZ kodining eng katta kamchiligi — bu uzun blokli (paket)
axborotni qabul qilish qurilmasi tomonidan olinayotgan vaqtda
0
1
0
1
1
0
0
0
Manchester II
Manchester II
(variant)