O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

45
sinxronlash yo‘q bo‘lib qolish ehtimoli borligi. Qabul qilish
qurilmasi qabul qilish vaqtini faqat paketning birinchi (start) bitiga
bog‘lay oladi, paketni qabul qilish davrida u faqat ichki takt
chegaralaridan foydalanishga majbur. Agarda, qabul qiluvchi qurilma
soati uzatish qurilma soatidan u yoki bu tomonga farq qilsa, paketni
qabul vaqtining oxiriga borib vaqt bo‘yicha surilish bir, hatto, bir
necha bitning davriga teng bo‘lib qolishi mumkin, natijada,
uzatilayotgan axborotning kichik bir qismi yo‘qoladi.
Paketning uzunligi 10000 bit bo‘lganda ruxsat etilgan soatlar
farqi, hatto kabeldan uzatilayotgan signal ko‘rinishi ideal bo‘lgan
taqdirda ham 0,01 % ni tashkil qiladi. Sinxronlash yo‘qolishining
oldini olish uchun, ikkinchi aloqa yo‘lini, sinxronlash yo‘lini
sinxronlash signali uchun o‘tqazish kerak bo‘ladi (2.12-rasm).
Lekin u holda ikki hissa ko‘p kabel ishlatiladi, shuningdek, uzatish
va qabul qilish qurilmalar soni ham ikki baravar oshadi. Abonentlar
soni ko‘p bo‘lib, tarmoq uzunligi katta bo‘lsa, keltirilgan usul
qulay bo‘lmay qolishi mumkin.
Shuning uchun NRZ kodi faqat qisqa paket bilan uzatishda
foydalaniladi (odatda, 1 Kbit.gacha). Kompyuterning ketma-ket
portida RS232-C standartida NRZ kodini ishlatish ko‘p tarqalgan.
Axborot uzatishni boshlash (ñòàðò) va to‘xtatish (ñòîï) bitlari
bilan baytlab (8 bitlab) olib boriladi.
RZ kodi (Return to Zero — ñ âîçâðàòîì ê íóëþ — nolga
qaytish bilan) — bu uch holatli kod, bunday nomni olish sababi,
signalning natijali holatidan so‘ng uzatilayotgan axborot bitining
birinchi yarmida qandaydir «nol» holatiga qaytish ro‘y beradi
(masalan, nol potensialga). Bu holatga o‘tish har bir bitning o‘rtasida
ro‘y beradi. Shunday qilib, bit oralig‘ining birinchi yarmida mantiqiy
nolga musbat impuls to‘g‘ri keladi, mantiqiy birga manfiy (yoki teskari).
Axborotlar
(NRZ)
Sinxrosignal
2.12-rasm. NRZ kodida sinxrosignal yordamida axborotlarni uzatish.
0
1
0
1
0
1
0
0

46
RZ kodining xususiyatlari shundan iboratki, bit markazida har
doim bir holatdan ikkinchi holatga o‘tish bor (musbat yoki
manfiy), demak, bu koddan qabul qilish qurilmasi sinxronlash
impulsini ajrata oladi. Bu holda vaqt bo‘yicha moslashda xuddi NRZ
kodidagi kabi nafaqat paket boshlanishida, balki har bir alohida
olingan bitga moslash mumkin. Shuning uchun paketning uzun-
ligidan qat’i nazar, sinxronlash yo‘q bo‘lib qolish holati bo‘lmaydi.
O‘zida to‘xtatish (ñòîï) biti bor bu kodlarga o‘zini o‘zi sinxron-
lovchi kodlar, deb nom berilgan.
RZ kodining kamchiligi shundan iboratki, uning uchun NRZ
kodiga nisbatan kanalni o‘tkazish oralig‘i ikki hissa ko‘p talab
qilinadi (chunki bir bit axborotga kuchlanishning ikki o‘zgarish
holati to‘g‘ri keladi). Masalan, 10 Mbit/s tezlikda axborot o‘tkazishi
uchun aloqa yo‘lining talab qilinadigan o‘tkazish qobiliyati 10 MHz
bo‘lishi kerak, NRZ kodidagi 5 MHz kabi emas.
RZ kodi, nafaqat, elektr kabel asosli tarmoqlarda, balki shisha
tolali tarmoqlarda ham ishlatiladi. Optik tolali kabellarda manfiy va
musbat signallar bo‘lmagani uchun, ularda uch holat ishlatiladi:
yorig‘lik yo‘q holat, «o‘rta» yorug‘lik, «kuchli» yorug‘lik. Bu juda
qulay, hatto axborot uzatish yo‘q bo‘lgan taqdirda ham yorug‘lik
baribar mavjud, bu holat yordamida shisha tolali aloqa yo‘li
qo‘shimcha tadbirsiz ishga yaroqliligi oson aniqlanadi (2.13-rasm).
2.13-rasm. RZ kodini shisha tolali aloqalarda ishlatish.
Paket
RZ
«Kuchli» yorug‘lik
«O‘rta» yorug‘lik
Yorug‘lik yo‘q

47
Manchester II kodi yoki Manchester kodi mahalliy tarmoqlarda
eng ko‘p tarqalgan kod. U shuningdek, o‘z-o‘zini sinxronlovchi
kodlarga kiradi, lekin RZ kodidan farqi uch holat emas, faqat ikki
holatga egadir, bu holat to‘siqlardan himoyalashga qulaylik yaratadi.
Mantiqiy nolga bir o‘rtasidagi musbat o‘tish to‘g‘ri keladi. Ya’ni
bitning birinchi yarmi pastki holatga, ikkinchi yarmi yuqori holatga
to‘g‘ri keladi (2.10-rasm). Mantiqiy birga bit markazidagi manfiy
o‘tish to‘g‘ri keladi (yoki teskarisi).
Bit markazida, albatta, o‘tish holatining mavjudligi Man-
chester II kodini qabul qiluvchi qurilma kelayotgan signal
tarkibidan osongina sinxronlovchi signalni ajratib olish imkonini
beradi. Bu esa, uzatilayotgan axborotni xohlagan uzunlikdagi
paketda, bitlarni yo‘qotmasdan uzatishga imkon beradi. Qabul
qilish va uzatish qurilmalar soatidagi farqning ruxsat etilgan qiymati
25 % gacha yetishi mumkin. Xuddi RZ kodi singari aloqa yo‘lining
axborot uzatish imkoniyati NRZ kodidan foydalanishga qara-
ganda ikki hissa ko‘p talab qilinadi. Masalan, 10 Mbit/s tezlikda
axborot uzatish uchun 10 MHz o‘tkazish oralig‘i lozim. Manchester
II kodi elektr kabellarda va shuningdek, shisha tolali kabellarda
ham ishlatiladi.
Manchester kodining eng katta afzalligi — signalda doimiy tashkil
etuvchi yo‘qligidir (vaqtning yarmida signal musbat, ikkinchi
yarmida esa manfiy). Bu hol galvanik ajratish uchun impuls
transformatorlarini qo‘llash imkonini beradi. Shu bilan birga, aloqa
yo‘liga qo‘shimcha elektr manbayiga hojat qolmaydi (optronli
ajratish usulini qo‘llanilgandagi kabi), transformatordan o‘tmay-
digan past chastotali to‘siqlarning ta’siri keskin kamayadi. Moslash
muammosi ham oson hal bo‘ladi.
Manchester kodida signalning holatidan biri nol bo‘lsa (ma-
salan, Ethernet tarmog‘i kabi), u holda axborot uzatish davomida
signalni doimiy tashkil etuvchisining kattaligi taxminan signal
amplitudasining yarmiga teng bo‘ladi. Bu holat doimiy tashkil
qiluvchining ruxsat etilgan kattalikdan farqi bo‘yicha tarmoqda
paketlarning to‘qnashuvini (konflikt, kolliziya) yengil qayd etish
imkonini beradi.
Manchester kodlashda signal o‘zining chastota spektoriga faqat
ikkita chastotani o‘z ichiga oladi: uzatish tezligi 10 Mbit/s bo‘lganda
10 MHz.ni (bu faqat uzatilayotgan nollar yoki birlar ketma-
ketligiga to‘g‘ri keladi) va 5 MHz (bir va nollarni almashib uzatilish

48
ketma-ketligiga to‘g‘ri keladi: 01010101......), shuning uchun oddiy
oraliq filtrlar yordamida hamma boshqa chastotalarni oddiy filtrlash
mumkin (to‘siq, yo‘nalishlar (íàâîäêè), shovqinlar). Xuddi RZ
kodi holati kabi, Manchester kodlashda ham uzatish amalga
oshirilayotganini aniqlash oson, ya’ni boshqacha aytganda, olib
borilayotgan chastotani aniqlash. Buning uchun signalning bit
oralig‘ida o‘zgarish bo‘layotganligini nazorat qilishning o‘zi kifoya.
Olib borilayotgan chastotani aniqlash, masalan, qabul qilinayotgan
paketni uzatishning boshlanish va tamom bo‘lish vaqtini va shu-
ningdek, tarmoq band bo‘lganda qabul qilishni to‘xtatish uchun
(boshqa qaysidir abonent axborot uzatayotgan holda) kerak
bo‘ladi.
Standart Manchester kodining bir necha varianti mavjud,
bulardan biri 2.10-rasmda ko‘rsatilgan. Bu kodning klassik koddan
farqi shuki, kabel ikki simining o‘rin almashinishiga bog‘liq emas.
Ayniqsa, bu hol aloqa uchun o‘ralgan juftli kabel ishlatganda qulay,
chunki bu kabel simlarini chalkashtirib yuborish juda osondir.
Aynan shu kod eng taniqli IBM firmasining Token – Ring
tarmog‘ida ishlatiladi.
Bu kodning prinsiði oddiy: har bir bit oralig‘ining boshlanishida
signal holatini oldingiga nisbatan teskariga o‘zgartiradi, bitning
mantiqiy bir holati oralig‘i o‘rtasida (faqat mantiqiy bir bo‘lgan
holatdagina) holat yana bir marotaba o‘zgaradi. Shunday qilib, bit
oralig‘ining boshida har doim qator o‘zgarishi ro‘y beradi, bu
holat o‘z-o‘zini sinxronlash uchun ishlatiladi. Xuddi Manchester II
klassik kodi holatidagi kabi, chastota spektorida ikkita chastota ishtirok
etadi. 10 Mbit/s tezlikda bu chastota 10 MHz (faqat mantiqiy
nollar ketma-ketligida: 00000000 ......).
Shu yerda aytib o‘tish lozimki, ko‘pincha behuda bir sekundga
bitda uzatish tezligi barobar, deb hisoblashadi. Bu faqat NRZ kodida
uzatilgan holdagina to‘g‘ri. Òezligi bir sekundda uzatilgan bitlar
sonini bildirmaydi, u signalni bir sekundda necha marotaba holatini
o‘zgartirganini ko‘rsatadi. RZ kodini yoki Manchester II kodini
ishlatganda talab etilgan bod tezligi NRZ kodiga qaraganda ikki
baravar ko‘p ekan, shuning uchun tarmoq orqali uzatish tezligini
bodda emas, bir sekundda o‘tgan bitlarda (bit/s, Kbit/s, Mbit/s)
hisoblash mantiqan to‘g‘ri bo‘ladi.
Ko‘pincha uzatilayotgan bitlar oqimiga sinxronlash bitlarini
qo‘shib uzatiladi, masalan, 4, 5 yoki 6 axborot bitlariga bir bit

49
sinxronlash biti qo‘shib uzatiladi yoki 8 ta axborot bitiga ikkita
sinxronlash biti qo‘shib uzatiladi. Òo‘g‘ri, amalda hammasi bir-
muncha murakkab: kodlash uzatilayotgan axborotga faqat oddiy
qo‘shimcha bitlar qo‘shib uzatishdan iborat emas, albatta, axborot
bit guruhlarini tarmoq orqali uzatish uchun bitta yoki ikkita bit
ko‘p guruhlarga o‘zgartiriladi. Òabiiyki, qabul qiluvchi qurilma
teskari o‘zgartirishni amalga oshiradi, ya’ni uzatishdan oldingi
axborot bitlarini tiklaydi. Bu holda ancha oddiy dedektorlash amalga
oshiriladi.
FDDI tarmog‘ida (uzatish tezligi 100 Mbit/s) 4V/5V kodi
ishlatiladi, bunda 4 ta axborot bitlarini 5 ta uzatish bitlariga
o‘zgartiriladi. Bu holda qabul qilish qurilmasini sinxronlash 4 bitdan
keyin bir marta amalga oshiriladi, Manchester II kodi holatidagidek
har bir koddan keyin emas. Òalab qilingan uzatish oralig‘i NRZ
kodiga nisbatan ikki baravar oshmaydi, faqatgina 1,25 marotaba
oshadi (ya’ni 100 MMHz.ni tashkil etmaydi, faqat 62,5 MHz.ni
tashkil etadi). Xuddi shu asosda boshqa kodlar ham qo‘shiladi,
masalan, 5V/6V kodi standart 100 VG — AnyLAN tarmog‘ida
qo‘llanadi yoki 8V/10V kodi Gigabit Ethernet tarmog‘ida qo‘l-
lanadi.
Fast Ethernet tarmog‘ining 100 BASE-T4 qismida (segment)
boshqacha yondashilgan. Bu tarmoqda 8V/6Ò kodidan foyda-
lanilgan, unda uchta o‘ralgan juftlikdan parallel uchta uch holatli
signalni uzatish mo‘ljallangan. O‘tkazish oralig‘i faqatgina 16 MHz
bo‘lgan 3 toifali o‘ralgan juftli arzon kabel orqali 100 Mbit/s
tezlikda uzatishga erishish imkonini beradi (2.1-jadvalga qarang).
Òo‘g‘ri, bu holda kabel ko‘p sarflanishi va uzatish hamda qabul
qilish qurilmalari soni ham oshishi talab qilinadi. Bundan tashqari,
hamma simlar bir xil uzunlikda bo‘lishi juda muhim, chunki ularda
signal ushlanish kattaligi bir-biridan sezilarli kattalikka farq qilmasligi
kerak.
Hamma keltirilgan kodlar tarmoqqa raqamli ikki yoki uch
holatga ega bo‘luvchi to‘g‘ri burchakli impulslarni uzatishni nazarda
tutadi. Vaholanki, ba’zi hollarda tarmoqda boshqa usul ham
ishlatiladi, ya’ni axborot impulslari bilan yuqori chastotali uzluksiz
(analog) signalni modulatsiyalash. Bunday analog kodlash keng
oraliqda (øèðîêîïîëîñíóþ ïåðåäà÷ó) uzatishga o‘tilganda aloqa
kanalining o‘tkazuvchanligini sezilarli darajada oshirish imkonini
beradi. Shuningdek, yuqorida aytib o‘tilganidek, aloqa kanalidan

50
analog axborot o‘tganda (sinusoidalsimon) signal ko‘rinishi
o‘zgarmaydi, faqat uning amplitudasi kamayadi, raqamli signal
holatda esa, ko‘rinishi ham o‘zgaradi.
Analog kodlashning eng oddiy turlariga quyidagilar kiradi
(2.14-rasm):
• amplitudali modulatsiyalash (AM), bunda mantiqiy bir holatga
signalning mavjudligi, mantiqiy nol holatiga signalning yo‘qligi
to‘g‘ri keladi. Signal chastotasi doimiy qoladi;
• chastotali modulatsiyalash (ChM), bunda mantiqiy nol
holatiga pastroq chastota mos keladi (yoki teskarisi). Signal
amplitudasi doimiy qoladi;
• faza modulatsiyalash (FM), bunda mantiqiy birning mantiqiy
nolga o‘zgarishi va mantiqiy nolning mantiqiy birga o‘zgarishi
sinusoidal signal keskin fazasining o‘zgarishiga mos keladi (bir xil
chastota va amplitudali signal).
Ko‘pincha analog kodlashtirish axborot uzatish kanalining tor
o‘tkazish oralig‘ida ishlatiladi, masalan, global tarmoqlarda telefon
simi orqali. Mahalliy hisoblash tarmoqlarda bu kodlashtirish usuli
kam qo‘llaniladi, sababi kodlashtirish va dekoderlash qurilma-
larining murakkabligi hamda qimmatligi uchun.
NRZ
2.14-rasm. Raqamli axborotni analogli kodlash.
0
0
1
1
1
0
0
1
0
AM
ChM
FM

51
1. Axborot uzatish muhiti tushunchasining ta’rifi.
2. Kabel turlarini sanab bering.
3. O‘ralgan juftlik kabeli qanday tuzilgan?
4. O‘ralgan juftlik kabelining afzalliklari va qo‘llanilishi.
5. EIA/TIA 568 standartiga ko‘ra kabellar qanday toifalarga ajratilgan?
6. Kabellar qanday tashqi g‘ilofda ishlab chiqariladi?
7. Koaksial kabel tuzilishini bayon eting.
8. Koaksial kabelning afzalliklari va kamchiliklari nimalardan iborat?
9. Koaksial kabelning texnik ko‘rsatkichlari va qo‘llanilishini izohlang.
10. Koaksial kabellar necha turga bo‘linadi?
11. Shisha tolali kabel tuzilishi va texnik ko‘rsatkichlarini batafsil ko‘rib
chiqing.
12. Shisha tolali kabel necha xil bo‘ladi?
13. Himoyalangan (ekranlangan) kabellar haqida ma’lumot bering.
14. Kabelsiz aloqa yo‘llari mavjudmi?
15. Elektr kabellarida so‘nishni tushuntiring.
16. Elektr kabellaridan signalning o‘tishini bayon eting.
17. Moslashtirish jarayoni nima uchun kerak?
18. O‘ralgan juftlik kabelidan signalni differensial uzatishni tushuntirib
bering.
19. Galvanik ajratish nima uchun kerak?
20. Yerga ulash nima uchun kerak?
21. Kompyuterni to‘g‘ri yerga ulash sxemasini hosil qiling.
22. Mahalliy tarmoqlarda axborotni kodlashtirish nima uchun kerak?
23. NRZ kodini tushuntirib bering.
24. RZ kodini tushuntirib bering.
25. Manchester II kodiga ta’rif bering.
26. Raqamli axborotni analog (uzluksiz) axborot shaklida kodlashni bayon
eting.
NAZORAT SAVOLLARI

52
3-bob. PROTOKOLLAR VA AXBOROT
ALMASHINUVINI BOSHQARISH
USULLARI
3.1. Paketlar va ularning tuzilishi
Mahalliy hisoblash tarmoqlarida axborot, odatda, alohida qism,
bo‘laklarda uzatiladi, ularni turli manbalarda turlicha — paket, kadr
yoki bloklar, deb ataladi. Paketlar ishlatilishining asosiy sababi
shundan iboratki, tarmoqda, odatda, bir vaqtning o‘zida bir necha
aloqa seansi amalga oshiriladi («Shina» va «Halqa» topologiyalarida),
ya’ni turli juft abonentlar o‘rtasida bir vaqt oralig‘ida ikki va undan
ham ortiq axborot uzatish jarayoni kechishi mumkin. Paketlargina
axborot uzatayotgan abonentlar o‘rtasida tarmoq vaqtini taqsimlay
olishi mumkin.
Agarda, hamma zarur axborot birdaniga uzluksiz, paketlarga
bo‘linmasdan uzatilganda edi, bu holda uzoq vaqt davomida bir
abonent tomonidan tarmoq vaqtini butkul ravishda egallab
turishga olib kelar edi. Boshqa hamma abonentlar barcha axborot
uzatilib bo‘lishini kutishga majbur edilar, qator hollarda o‘nlab
sekundlar va hatto minut zarur bo‘lar edi (masalan, qattiq
diskda yozilgan barcha axborotni ko‘chirish uchun). Abonent
huquqlarini birdek qilish uchun, shuningdek, tarmoqqa ega bo‘-
lish vaqtini taxminan tenglashtirish uchun va barcha abonentlar
uchun axborot uzatishning integral tezligini tenglashga aynan
paketlardan (kadrlar) foydalaniladi. Paket uzunligi tarmoq turiga
bog‘liq, lekin u, odatda, bir necha o‘nlab baytdan to bir necha
kilobaytgacha tashkil topgan bo‘lishi mumkin. Ya’ni muhimi
shuki, katta axborot massivini uzatilayotganda to‘siq va uzilishlar
sababli xato qilish ehtimoli yuqoridir. Masalan, mahalliy tar-
moqlarga xos bo‘lgan bittali xato bo‘lish ehtimolining kattaligi
10
-8
ni, paket uzunligi 10 Kbit bo‘lgan 10
-4
xatolikka yo‘l qo‘yi-
lishi ehtimoli bilan, 10 Mbit uzunlikdagi massiv esa 10
-1
ehtimoli bilan uzatiladi.

53
Shuningdek, bir necha megabaytli massivda xatolikni topish
bir necha kilobaytdan tashkil topgan paketda xatolik topishga
qaraganda, ancha murakkab. Xatolik topilganda butun massiv
axborotini boshqatdan uzatish kerak bo‘ladi, bu esa ixcham
paketni uzatishga qaraganda, birmuncha murakkabdir. Katta
massiv axborotni qayta uzatganda, yana xatolikka yo‘l qo‘yish
ehtimoli yuqori va bu jarayon katta massiv bo‘lsa, cheksiz davom
etishi mumkin. Boshqa tomondan olib qaraganda, baytlab (8 bit)
yoki so‘zlab (16 bit yoki 32 bit) axborot uzatishga qaraganda,
paketlab axborot uzatish afzalliklarga ega, ya’ni tarmoqdan
foydali axborot o‘tishi orqali, xizmatchi axborotlarning kamayishi
hisobiga erishiladi. Bu bir necha baytga ega bo‘lgan uzunliklardagi
paketlarga ham taalluqlidir. Chunki tarmoqdagi uzatilayotgan
har bir paket tarkibida, albatta, tarmoqda axborot almashinu-
viga tegishli bo‘lgan bitlar bor (axborot almashinuvini boshlash
biti, manzil bitlari, paket turi va nomerini ko‘rsatuvchi bitlar va
hokazo).
Kichik paketlarni tarmoqdan uzatilganda, xizmatchi axbo-
rotlarning nisbati keskin oshib boradi, bu vaziyat tarmoq
abonentlari o‘rtasidagi axborot almashinuvining integral tezligini
(o‘rtacha) kamaytirishga olib keladi. Paketlarning qandaydir optimal
uzunligi mavjud (yoki paketlar uchun optimal uzunlik oralig‘i),
bunday paketlar tarmoq orqali uzatilganda, tarmoqning o‘rtacha
tezligi maksimal darajasiga yetadi. Bu uzunlik o‘zgarmas uzunlik
emas, u axborot almashinuvini boshqarish usuliga, tarmoqdagi
abonentlar soniga, uzatilayotgan axborot ko‘rsatkichlariga va bundan
tashqari ko‘p omillarga bog‘liq.
Paketning tuzilishi, avvalambor, tarmoqdagi barcha qu-
rilmalar xususiyatiga, tanlangan tarmoq topologiyasiga va
axborot uzatish muhitining turiga, shuningdek, sezilarli dara-
jada ishlatiladigan protokolga bog‘liqdir (axborot almashi-
nuvining tarkibi). Jiddiy qilib aytganda, har bir tarmoqda pa-
ket uzunligi o‘zgachadir. Lekin paket uzunligini aniqlashning
qandaydir umumiy prinsiðlari mavjuddir, bu har qanday ma-
halliy tarmoqdagi axborot almashinuvining xususiyatlaridan
kelib chiqadi.
Ko‘pincha paket tarkibi asosiy maydon qismlaridan tashkil
topadi (3.1-rasm):

54
3.1-rasm. Paketning ko‘p tarqalgan tuzilishi.
• boshlash kombinatsiyasi yoki priambula, adapter qurilmasini
sozlashni yoki boshqa tarmoq qurilmasining paketini qabul qilib va
ishlov berishni ta’minlaydi. Bu maydon bo‘lmasligi yoki 1 bitdan
iborat boshlash biti (ñòàðòîâûé áèò) bo‘lishi mumkin;
• qabul qiluvchi abonentning tarmoq manzili (identifikator),
ya’ni tarmoqdagi har bir qabul qiluvchi abonentga berilgan shaxsiy
yoki jamoa nomeri. Bu manzil nomeri qabul qiluvchi qurilmaga
axborot shaxsan o‘zigami yoki jamoa tartibiga kirgan biror abonentga
va balkim bir vaqtning o‘zida tarmoqdagi barcha abonentlarga tegishli
ekanligini tanishga xizmat qiladi;
• uzatuvchi abonentning tarmoq manzili (identifikator), ya’ni
tarmoqdagi har bir uzatuvchi abonentga berilgan shaxsiy yoki
jamoa nomeri. Bu manzil nomeri qabul qiluvchi abonentga paket
qayerdan kelganligi haqidagi axborotni beradi. Paket tarkibida
uzatuvchi manzili ko‘rsatilishining sababi bir qabul qiluvchiga
galma-galdan turli uzatuvchilardan paket kelishi mumkinligi uchun;
• xizmatchi axborot — bu axborot paket turi, uning nomeri,
o‘lchami, formati, olib boriladigan yo‘nalishi va qabul qiluvchi
qurilma bu paket bilan nima qilishi kerakligini ko‘rsatadi;
• axborotlar — bu shunday axborotki, uni uzatish uchun
paket hosil qilinadi. Haqiqatan, maxsus boshqarish paketlari
mavjud, ularda axborot maydoni bo‘lmaydi. Bunday paketlarni
tarmoq buyruqlari, deb qabul qilish mumkin. Axborot maydoni
mavjud paketlarni, axborot paketlari deb yuritiladi. Boshqarish
paketlari aloqa boshlanishini, aloqa tugashini, axborot paketining
qabul qilinganligi tasdiqlanishini, axborot paketi so‘rashni va boshqa
vazifalarni bajarishi mumkin;
Priambula
Qabul qilish qurilmasining
identifikatori
Nazorat sonlar yig‘indisi
To‘xtatish kodlar
kombinatsiyasi
Boshqarish axboroti
Uzatish qurilmasining
identifikatori

55
• paketning nazorat sonlar yig‘indisi — bu sonli kod, uzatuvchi
qurilma tomonidan ma’lum qoidalarga asosan hosil qilinib, paket
haqida ixchamlangan ma’lumotdir. Qabul qiluvchi qurilma uzatuvchi
qurilmada paketi bilan amalga oshirilgan hisoblashlarni qaytarib,
hosil bo‘lgan sonni nazorat soni bilan solishtiradi va uzatilgan paketda
xatolik bor yoki yo‘qligini aniqlaydi. Agarda, paketda xatolikka yo‘l
qo‘yilgan bo‘lsa, u holda qabul qiluvchi qurilma axborotning tak-
roran uzatilishini so‘raydi;
• to‘xtatish kodlar kombinatsiyasi — axborotni qabul qiluvchi
abonent qurilmasini paketni uzatish tamom bo‘lganligi haqida
xabardor qilishi uchun xizmat qiladi va qabul qilish qurilmasini
qabul holatidan chiqarishni ta’minlaydi. Bu maydon yo‘q bo‘lishi
ham mumkin, agarda, o‘z-o‘zini sinxronlash kodi ishlatilsa.
Ko‘pincha paket tarkibidagi faqat uch maydonni ajratishadi:
• paketni boshlang‘ich boshqarish maydoni (yoki paket
sarlavhasi), ya’ni bu maydon tarkibida boshlash kombinatsiyasi,
qabul qilish va uzatish qurilmalarining tarmoq manzili va
shuningdek, xizmatchi axborotlardan tashkil topgandir;
• paketning axborotlar maydoni;
• paketning oxirgi boshqarish maydoni (yoki xulosa, treyler),
bu maydon tarkibiga paketning nazorat sonlari yig‘indisi va
to‘xtatish kodlari kombinatsiyasi, shuningdek, xizmatchi axborotni
ham kiritish mumkin.
Adabiyotlarda «paket» atamasi o‘rnida, shuningdek, «kadr»
atamasi ham ishlatiladi. Ba’zi hollarda bu ikki atama bir maydonni
ifodalaydi, lekin ba’zida kadr paket ichiga joylashgan deb ham
faraz qilinadi. Bu holda hamma sanab o‘tilgan kadr maydoni
priambula va to‘xtatish kodlari kombinatsiyadan tashqari kadrga
taalluqli. Paketga, shuningdek, kadr boshqarish belgisi (priambula
oxirida) ham kirishi mumkin. Bunday atama, masalan, Ethernet
tarmog‘ida qabul qilingan. Lekin har doim esda tutish kerakki,
jismoniy ma’noda baribir tarmoqdan kadr uzatilmaydi, balki paket
uzatiladi (agarda, albatta, bu ikki tushunchaga ajratilsa). Aynan
kadrning uzatilishi emas, balki paketni uzatish tarmoq bandligiga
to‘g‘ri keladi.
Òarmoqda uzatuvchi va qabul qiluvchi abonentlar o‘rtasidagi
axborot almashinishi jarayonida o‘rnatilgan tartibda axborot va
boshqarish paketlarining almashinuvi ro‘y beradi, bu jarayon
almashinuv protokoli, deb ataladi. Oddiy protokol 3.2-rasmda

56
keltirilgan. Bu holatda, aloqa vaqti qabul qilish qurilmasini ko‘p
axborot olishga tayyorligini so‘rash bilan boshlanadi.
Qabul qilish qurilmasi tayyor bo‘lgan holda «tayyor» bosh-
qarish paketini javob tariqasida qaytaradi. Agarda, qabul qilish
qurilmasi aloqaga tayyor bo‘lmasa, rad javobini boshqa boshqarish
paketi orqali jo‘natadi. Shundan so‘ng, aslida axborot uzatish
boshlanadi. Bu vaqtda har bir qabul qilingan axborot paketiga qabul
qiluvchi qurilma axborot olinganligi haqida tasdiqlash paketi bilan
javob beradi. Paket xatolik bilan uzatilgan holda qabul qilish
qurilmasi qaytadan axborot uzatishini so‘raydi. Axborot almashinuv
vaqti boshqarish paketi bilan tugaydi, so‘ng uzatish qurilmasi aloqa
uzilganligi haqida xabar beradi. Ko‘p standart paketlar mavjud,
axborot uzatishni tasdiqlash (kafolatlangan paket uzatish) va shu-
ningdek, tasdiqsiz axborot uzatish (kafolatlanmagan paket uzatish)
paketlar turi bor.
Òarmoqdan aniq almashuv olib borilganda, ko‘p bosqichli
paketlar ishlatiladi, ularning har birida kadr tuzilishi mavjud (o‘z
manzillashi, o‘z boshqarish axboroti, o‘z axborotlar formati va h.k).
So‘rov
Tayyor
Axborotlar 1
Tasdiqlash 1
Axborotlar N
Tasdiqlash N
Tamom
Qabul
qiluvchi
qurilma
Uzatuvchi
qurilma
Vaqt
3.2-rasm. Aloqa vaqtida paketlarni almashishga misol.

57
Yuqori bosqich protokollari fayl-server yoki ilovalar kabi
tushunchalar bilan ish olib boradi. Boshqa ilovadan so‘ralayotgan
axborotlar tarmoq qurilma turi haqida va aloqani boshqarish usuli
xususida tushunchaga ham ega bo‘lmasligi mumkin. Yuqoriroq
bosqich kadrlari uzatilayotgan paketga ketma-ket joylashadi,
aniqrog‘i, uzatilayotgan paketning axborot maydoniga (3.3-rasm).
Har bir keyingi joylashtirilayotgan kadr o‘zining axborotgacha
(sarlavha) joylashgan va axborotdan keyin joylashgan (treyler),
vazifasi turlicha bo‘lgan shaxsiy xizmatchi axborotiga ega bo‘lishi
mumkin. Òabiiyki, har bir bosqichdan so‘ng paketdagi xizmatchi
axborotlar nisbati oshib boradi. Bu esa, ma’lumki axborot
uzatishning unumli tezligini kamaytiradi. Yaxshisi, bu tezlikni
oshirish uchun axborot almashinuv protokollari iloji boricha oddiy
bo‘lishi lozim va bu protokollar bosqichi esa, iloji boricha kam
bo‘lishi kerak. Aks holda, hech qanday bitlar uzatish tezligi yordam
bera olmaydi va tez uzatish tarmog‘i, misol uchun, qandaydir
faylni sekin ishlovchi tarmoqdan ham sekinroq uzatishi mumkin,
agarda, u tarmoq oddiy protokoldan foydalansa.
3.2. Paketlarni manzillash
Mahalliy tarmoqning har bir obyekti (óçåë) o‘zining manziliga
ega bo‘lishi kerak (u – identifikator, MAC – adres), uning manziliga
paket jo‘natish mumkin bo‘lishi uchun tarmoq obyektiga manzil
berishining ikki sistemasi mavjud (aniqrog‘i, obyektlarning tarmoq
manzillariga).
Birinchi sistema juda ham oddiy. Bu quyidagi oddiy tadbirlardan
iborat. Òarmoq o‘rnatilayotgan vaqtda tarmoq obyektlarining har
Sarlavha
Sarlavha
Sarlavha
Axborotlar
Axborotlar
Axborotlar
Treyler
Treyler
Treyler
Uchinchi
bosqich
kadri
Ikkinchi
bosqich
kadri
Birinchi
bosqich
kadri
3.3-rasm. Kadrlar qo‘yilishining ko‘p bosqichliligi.

58
biriga o‘z manzili beriladi (dasturiy yoki adapter platasidagi ulash
moslamalari yordamida). Bu holda talab qilinadigan razryadlar
soni keltirilgan ifoda yordamida aniqlanadi:
2
n
>Nmax,
bu yerda, n — manzil razryadlar soni, Nmax — tarmoqda eng
ko‘p bo‘lishi mumkin bo‘lgan obyektlar soni.
Masalan, sakkizta manzil razryadi 255 ta obyekt bor tarmoq
uchun yetarlidir. Bitta manzil (odatda, 1111......11) hamma
obyektlarga bir vaqtda manzillashtirilgan paket uchun ajratiladi.
Xuddi shunday yondashish taniqli Arcnet tarmog‘ida qo‘llaniladi.
Bunday yondashishning afzalligi — sodda va paket tarkibida kam
xizmatchi axborotning mavjudligi, shuningdek, paket manzilini
aniqlovchi adapterdagi qurilmaning soddaligi. Kamchiligi —
manzillashda ko‘p mehnat talab qilinishi va xatolik mavjud bo‘lishligi
(masalan, tarmoq abonentlaridan ikkitasiga bir xil manzil berib
qo‘yishi).
Manzillashga ikkinchi yondashish IEEE xalqaro tashkiloti
tomonidan taklif qilingan (bu tashkilot tarmoqlarni standartlash
bilan shug‘ullanadi). Aynan shu taklif ko‘p tarmoqlarda ishlatiladi
va yangi loyihalarda ham ishlatish tavsiya qilinadi. Uning g‘oyasi
tarmoq manzilini tarmoqdagi har bir adapterlarga ishlab chiqarish
bosqichida berilishida. Agarda, bo‘lishi mumkin bo‘lgan manzillar
soni yetarli darajada ko‘p bo‘lsa, u holda, ishonch bilan aytish
mumkinki, xohlangan tarmoqda bir xil manzilli abonent bo‘lmasli-
gi uchun 48 bit formatli manzil tanlanganda, 280 trillion turli xil
manzillar hosil bo‘ladi. Òushunarliki, buncha tarmoq adapterlari
hech qachon ishlab chiqarilmaydi, demak, tarmoqda bir xil
manzilli adapterlar uchramaydi. Ko‘p sonli tarmoq adapterlarini
ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida bo‘lishi mumkin bo‘lgan manzillar
oralig‘ini taqsimlash uchun quyidagi manzil tuzilishi taklif qilingan
(3.4-rasm):
1 bit 
1 bit 
22 bit 
24 bit
I/G
OUI (identifikator)
OUA (tarmoq manzili)
UAA (46 bit)
U/L
3.4-rasm. 48 bitli standart manzil tuzilishi.

59
• manzilning kichik 24 razryadli kodi OUA deb ataladi
(Organizationally Unigue Addres – îðãàíèçàöèîííî-óíèêàëüíûé
àäðåñ — tashkiliy yagona manzil). Aynan shuni tarmoq adapterini
ishlab chiqaruvchi nomlaydi. Hammasi bo‘lib 16 milliondan ortiqroq
kodlar holati bo‘lishi mumkin;
• keyingi 22 razryadli kod OUI deb nomlanadi (Organizationally
Unigue Identifer – îðãàíèçàöèîííî-óíèêàëüíûé èäåíòèôè-
êàòî𠗠tashkiliy yagona identifikator). Har bir tarmoq adapterini
ishlab chiqaruvchiga IEEE bir yoki bir necha OUI ajratib beradi.
Bu har xil tarmoq adapterlarini ishlab chiqaruvchi bir xil manzil
bilan ishlab chiqarishning oldini oladi. Hammasi bo‘lib 4 milliondan
ortiq turli OUI bo‘lishi mumkin. OUA va OUI birgalikda UAA
(Universally Administered Address – óíèâåðñàëüíî óïðàâëÿåìûé
àäðåñ — universal boshqariladigan manzil) yoki IEEE — manzil
deb ataladi;
• manzilning ikki katta razryadlari boshqaruvchi va manzil turini
aniqlaydi hamda qolgan 46 razryadi interpretatsiyalash usulini
belgilaydi. I/G — katta razryad biti (Individual/Group), u manzil
guruh yoki shaxsiy manzil ekanligini aniqlaydi. Agarda, u 0 holatiga
o‘rnatilgan bo‘lsa, bu holda biz shaxsiy manzil bilan ish ko‘ramiz,
agarda, 1 holatga o‘rnatilgan bo‘lsa, u holatda guruh (ko‘p punktli
yoki funksional) manzil bo‘ladi. Guruh manzilli paketlarni tarmoqda
bor hamma adapterlar qabul qiladi, guruh manzili 46 kichik
razryadlarning hammasi bilan aniqlanadi. Ikkinchi boshqarish biti
U/L (Universal/Local) universal/mahalliy boshqarish bayrog‘i
deb ataladi va u tarmoq adapteriga qanday qilib manzil berilganini
aniqlaydi. Odatda, u 0 ga o‘rnatilgan bo‘ladi. U/L bitini 1 ga o‘rnatish
tarmoq adapter manzilini uni ishlab chiqargan korxona berma-
ganligini, manzilni tarmoqdan foydalanuvchi belgilaganligini
bildiradi. Bu holat juda kam uchraydigan holatdir.
Keng miqyosda axborot uzatish uchun maxsus ajratilgan
tarmoq manzili ishlatiladi, standart manzilning hamma 48 bitiga
mantiqiy bir o‘rnatib qo‘yiladi. Bunday tashkil qilingan axborot
uzatishni shaxsiy va jamoa manzili bo‘lishidan qat’i nazar,
tarmoqdagi barcha abonentlar qabul qiladi.
Bunday manzillash sistemasiga, masalan, ko‘p tanilgan
Ethernet, Fast Ethernet, Token – Ring, FDDI, 100 VG – AnyLAN
tarmoqlar ham rioya qiladilar. Uning kamchiligi – tarmoq
adapterlarining yuqori darajada murakkabligi, uzatilayotgan paket

60
miqdorining ko‘p qismini xizmatchi axborot tashkil qilishi
(uzatuvchi va qabul qiluvchi qurilmalar manzili uchun paketning
96 biti ishlatilishi zarur yoki 12 bayt).
Ko‘p tarmoq adapterlarida aylanma tartib ko‘zda tutilgan. Bu
o‘rnatilgan tartibda adapterlar o‘ziga kelayotgan hamma qabul
qiluvchi qurilmaning manzil maydonidagi qiymatidan qat’i nazar,
hamma paketlarni qabul qiladi. Bunday tartib, masalan, tarmoqni
tashxislash ishlarini amalga oshirish uchun, ish unumdorligini
o‘lchash uchun va uzatishda ro‘y beradigan xatoliklarni nazorat
qilish uchun ishlatiladi. Bu holda bitta kompyuter tarmoqdan
o‘tayotgan barcha paketlarni qabul qiladi va nazorat qiladi, ammo
o‘zi hech qanday axborot uzatmaydi. Bunday tartibda ko‘priklarning
tarmoq adapterlari va ulovchi qurilmalar (kommutator) ishlaydi,
chunki ular o‘ziga kelgan hamma paketlarni qayta uzatishdan oldin
ishlov berishlari lozim.
3.3. Axborot almashinuvining boshqarish usullari
Òarmoq har doim bir necha abonentlarni birlashtiradi va ulardan
har biri o‘z paketlarini uzatish huquqiga egadir. Lekin bir kabel
orqali bir vaqtning o‘zida ikkita paket uzatish mumkin emas, aks
holda konflikt (kolliziya) holat hosil bo‘lishi mumkin, bu holatda
har ikki paketni yo‘qotish mumkin bo‘ladi. Demak, axborot
uzatishni xohlagan abonentlar o‘rtasida tarmoqqa ega bo‘lishning
(çàõâàò ñåòè) qandaydir navbatini o‘rnatish kerak. Bu, avvalam-
bor, «Shina» va «Halqa» topologiyasida ko‘rilgan tarmoqlarga
tegishlidir. Xuddi, shuningdek, «Yulduz» topologiyasidagi tashqi
abonentlarning paket uzatish navbatini o‘rnatish zarurdir, aks
holda, markaziy abonent ularga ishlov berishga ulgura olmaydi.
Shuning uchun har qanday tarmoqda axborot almashinuvini
boshqarishning u yoki bu usulidan foydalaniladi (tarmoqqa ega
bo‘lish yoki arbitraj usullari deyiladi), abonentlar o‘rtasidagi
konflikt holatlarining oldini oladi yoki bartaraf qiladi.
Òanlangan usulning unumdorligiga ko‘p narsa bog‘liq:
kompyuter o‘rtasidagi axborot uzatish tezligi, tarmoqning yukla-
nish imkoniyati, tarmoqning tashqi hodisalarga e’tibor qilish vaqti
va hokazolar. Boshqarish usuli — bu tarmoqning eng asosiy
ko‘rsatkichlaridan biri. Axborot almashinuvini boshqarish usulining
turi ko‘pincha tarmoq topologiyasining xususiyatlaridan kelib

61
chiqadi, lekin bir vaqtning o‘zida u tarmoq topologiyasiga juda
bog‘lanib qolmagan. Axborot almashinuvining boshqarish usullari
ikki guruhga bo‘linadi:
• markazlashtirilgan usul, bu holda hamma boshqarish bir
joyga jamlangan. Bunday usullarning kamchiligi: markazning
buzilishlarga barqaror emasligi, boshqarishni tez amalga oshirib
bo‘lmasligi. Afzalligi — konflikt holati yo‘qligi;
• markazdan tarqatilgan boshqarish usullari, bu holda mar-
kazdan boshqarish bo‘lmaydi. Bu usullarning asosiy afzalligi:
buzilishlarga barqarorligi va boshqarish vaziyatdan kelib chiqilgan
holda amalga oshirilishi. Lekin konflikt hollar bo‘lishi mumkin,
ularni hal qilish kerak.
Axborot almashish usullarini turlarga ajratishga boshqacha
yondashish ham mavjud:
• determinatsiyalangan usul — aniq qoidalar orqali abonentlarning
tarmoqqa egalik qilishi almashib turadi. Abonentlarni tarmoqqa egalik
qilish o‘rinlarining u yoki bu sistemasi mavjud, bu tarmoqqa egalik
o‘rinlari (prioritet) turi abonentlar uchun turlichadir. Bu holda kon-
flikt, odatda, to‘liq o‘rinsizdir (yoki ehtimoli kam), lekin ba’zi abo-
nentlar o‘z navbatini ko‘p kutishiga to‘g‘ri keladi. Bu usulga, masa-
lan, tarmoqqa markerli ega bo‘lish, ya’ni axborot uzatish huquqi —
estafeta singari abonentdan abonentga o‘tadigan usul ham kiradi;
• tasodifiy usullar — axborot uzatuvchi abonentlarga navbat
tasodifiy ravishda beriladi, deb qabul qilingan. Bu holda konflikt
bo‘lish ehtimoli mavjud, lekin uni hal qilish usuli taklif qilinadi.
Òasodifiy usullar tarmoqda axborot oqimi ko‘p bo‘lganda
determinatsiyalangan usulga nisbatan yomon ishlaydi va abonentga
tarmoqqa ega bo‘lish vaqtiga kafolat bermaydi (abonentda axborot
uzatishga xohish bo‘lgan vaqtdan, o‘z paketini uzatguncha bo‘lgan
vaqt oralig‘i). Òasodifiy usulga misol — CSMA/CD.
Ko‘p tarqalgan uch boshqarish usulini ko‘rib chiqamiz, bu
usullar uch asosiy topologiyaga tegishlidir.
3.3.1. «Yulduz» topologiyali tarmoqda axborot
almashinuvini boshqarish
«Yulduz» topologiyasiga markazlashtirilgan boshqarish usuli
ko‘proq monand tushadi, chunki bu holda markazda nima
joylashganining ahamiyati yo‘q: kompyuter (markaziy abonent)

62
1.2-rasmdagidek yoki maxsus konsentratorli almashinuvni bosh-
qaruvchi, lekin o‘zi axborot almashishda ishtirok etmaydi (1.5- rasm).
Aynan ikkinchi holat 100 VG Any–LAN tarmog‘ida tatbiq etilgan.
Eng oddiy markazlashtirilgan usul quyidagidan iborat. O‘z
paketlarini uzatishni xohlagan abonentlar markazga o‘zining
so‘rovini jo‘natadi. Markaz paketni uzatish huquqini navbat bilan
beradi, masalan, abonentlarning joylashish holatiga qarab, soat
milining yo‘nalishi bo‘yicha navbat berish mumkin. Qaysidir
abonent o‘z paketini jo‘natib bo‘lgandan so‘ng, axborot jo‘natish
huquqini paket jo‘natishga so‘rov bergan (soat milining yo‘nalishi
bo‘yicha) keyingi joylashgan abonentga beriladi (3.5-rasm).
Bu holatda abonent geografik ustunlikka ega deyiladi (ularning
jismoniy joylashishiga binoan). Har bir aniq vaqtda eng katta
ustunlikka joylashishda keyingi o‘rinda turgan abonent egalik qiladi,
lekin to‘liq so‘rov sikli oralig‘ida hech bir abonent boshqa
abonentdan ustunlikka ega emas. Hech kim o‘z navbatini juda ham
ko‘p kutib qolmaydi. Bu vaziyatda xohlagan abonent uchun
tarmoqqa ega bo‘lish uchun eng ko‘p vaqt kattaligi hamma
abonentlar uzatgan paketga ketgan vaqt kattaligiga teng bo‘ladi,
So‘rovlar yo‘nalishi
5
1
M
4
3
3.5-rasm. «Yulduz» topologiyali tarmoqda axborot almashinuvining
markazlashtirilgan boshqarish usuli.
2

63
albatta, birinchi uzatayotgan abonentdan tashqari 3.5-rasmda
ko‘rsatilgan topologiya uchun to‘rtta paket uzunligiga sarf bo‘ladigan
vaqt kattaligiga tengdir. Bu usulda hech qanday paketlar to‘qnashuvi
bo‘lishi mumkin emas, chunki tarmoqqa egalik qilishning yechimi
bir joyda hal qilingan.
Markazdan boshqarishning boshqacha usuli ham bo‘lishi
mumkin. Bu holda markaz hamma tashqi abonentlarga navbat bilan
so‘rov jo‘natadi (boshqarish paketini). Qaysi tashqi qurilma
(birinchi so‘ralgan) axborot jo‘natishni xohlasa, javob jo‘natadi
(yoki axborotni birdaniga uzatishni boshlab yuboradi). Axborot
almashinuvi shu abonent bilan davom ettiriladi. Bu aloqa tamom
bo‘lgach, markaziy abonent tashqi abonentlarni aylana bo‘yicha
navbatma-navbat so‘rov qiladi. Agarda, markaziy abonent axborot
uzatishni xohlab qolsa, u hech qanday navbatsiz qaysi abonentni
xohlasa, shu abonentga axborot uzatadi.
Birinchi va ikkinchi holda hech qanday konflikt bo‘lishi mumkin
emas, albatta (hamma masalani yagona markaz qabul qiladi, u
hech qaysi abonent bilan konflikt holatiga o‘tmaydi). Agarda, barcha
abonentlar aktiv bo‘lib, axborot uzatishga so‘rovlar chastotasi
yuqori bo‘lgan taqdirda ham ular aniq navbat bilan axborot
uzatadilar. Lekin markaz yuqori darajada puxta bo‘lishi kerak, aks
holda, hamma axborot almashinuvi to‘xtaydi. Markaz aniq
o‘rnatilgan algoritm bo‘yicha ishlagani uchun, boshqarish
mexanizmi o‘zgarmasdir. Yana boshqarish tezligi uncha yuqori emas.
Hatto bir abonent doimiy ravishda axborot uzatganda ham u
baribir kutishga majbur, chunki markaz qolgan abonentlarning
hammasini so‘rab chiqishi kerak.
3.3.2. «Shina» topologiyali tarmoqda axborot
almashinuvini boshqarish
«Shina» topologiyasida ham xuddi «Yulduz» topologiyasi kabi
markazlashtirilgan boshqarishni amalga oshirish mumkin. Bu holda
abonentlardan biri («markaziy») hamma qolgan tashqi obyektlarga
so‘rov jo‘natadi (qaysi bir obyektning axborot uzatish xohishi
borligini aniqlash uchun). Shundan so‘ng obyektlardan biriga
axborot uzatishga ruxsat beriladi. Axborot uzatib bo‘lgandan so‘ng
axborot uzatgan obyekt «markaz»ga axborot uzatib bo‘lganligi haqida
xabar beradi va «markaz» yana obyektlardan so‘rashni boshlaydi
(3.6-rasm).

64
Bunday boshqarishning hamma afzalliklari va kamchiliklari
«Yulduz» topologiyasidagi kabidir. Faqat bitta farqi shundan iboratki,
bu yerda markaz «Aktiv yulduz» topologiyasi kabi axborotni bir
obyektdan ikkinchi obyektga uzatmaydi, u faqat axborot almashi-
nuvini boshqaradi.
Ko‘pincha «Shina» topologiyasida markazdan tarqatilgan
tasodifiy boshqarish usuli ishlatiladi, chunki hamma obyektlarning
tarmoq adapterlari bu holatda bir xil bo‘ladi. Markazdan tarqatilgan
boshqarish usulini qo‘llanganda, hamma obyektlarda tarmoqqa ega
bo‘lish huquqi baravar bo‘ladi, ya’ni topologiya xususiyati bilan
boshqarish xususiyatlari mos tushadi. Paketni qachon uzatish
haqidagi qaror har bir obyekt tomonidan o‘z joyida qabul qilinadi.
Paketni uzatish uchun qaror tarmoq holatini tahlil qilgandan
so‘nggina qabul qilinadi. Bu holatda abonentlar o‘rtasida tarmoqqa
ega bo‘lish uchun raqobat mavjuddir, shu tufayli ular o‘rtasida
mojaroli holat bo‘lishi mumkin va uzatilayotgan axborotda paketlarni
bir-birining ustiga chiqishi tufayli surilish holati ham yuzaga kelishi
ehtimoldan xoli emas (demak, xatolik kelib chiqadi).
Òarmoqqa ega bo‘lish algoritmlarining ko‘pi mavjud yoki
boshqacha qilib aytganda, ega bo‘lish ssenariysi, odatda, juda
murakkab bo‘ladi. Ularni tanlash, asosan, tarmoqdan uzatish
tezligiga, shinaning uzunligiga, tarmoqning yuklanganligiga (tarmoq
trafikasi), uzatish kodining turiga bog‘liqdir. Shuni aytib o‘tish
kerakki, ba’zi hollarda shinaga ega bo‘lishni boshqarish uchun
qo‘shimcha aloqa yo‘li ishlatiladi. Bu kontrolyor qurilmalari va ega
bo‘lish usulini soddalashtiradi. Lekin, odatda, tarmoq narxini
kabellar uzunligi oshishi hisobiga sezilarli oshiradi va qabul qilish
hamda uzatish qurilmalari sonini ham oshiradi. Shuning uchun
bu yechim ko‘p tarqalmaydi.
So‘rovlar yo‘nalishi
M
1
2
3
5
3.6-rasm. «Shina» topologiyali tarmoqda axborot almashinuvining
markazlashtirilgan boshqarish usuli.
4

65
Hamma axborot uzatishni boshqarishning tasodifiy usullari
ma’nosi juda oddiydir. Òarmoq band ekan, ya’ni undan paket
uzatilayotgan vaqtda, axborot uzatishni xohlagan abonent tarmoq
bo‘shashini kutadi. Aks holda, surilish hosil bo‘lib, har ikki paket
ham yo‘qolishi mumkin. Òarmoq bo‘shagandan so‘nggina, axborot
uzatishni xohlagan abonent o‘z paketini uzatadi. Agarda, u obyekt
bilan bir vaqtda boshqa bir necha obyekt ham paket uzatsa, kolliziya
holati yuzaga keladi (konflikt, paketlar to‘qnashuvi). Konflikt
hamma obyektlar tomonidan qayd qilinib, axborot uzatish
to‘xtatiladi va bir necha vaqtdan so‘ng paketni uzatishni qaytadan
tiklashga harakat qilinadi. Bu vaziyatda qaytadan kolliziya holatini
yuzaga keltirish ehtimoldan xoli emas, yana o‘z paketini uzatishga
urinishlar bo‘ladi. Xuddi shunday holat paketni kolliziyasiz
uzatilgunga qadar davom etadi.
Ko‘pincha tartib o‘rnatish (prioritet) tizimi butkul bo‘lmaydi,
kolliziya holati aniqlangandan keyin, abonentlar tasodifiy qonunga
asoslangan keyingi uzatishgacha harakatning ushlanish vaqtini
tanlaydi. Aynan shu usulda standart CSMA/CD (Carrier Sense
Multiple Access with Collision Detection) axborot almashinuvini
boshqarish usuli ishlaydi, bu usul eng ko‘p tarqalgan va taniqli
Ethernet tarmog‘ida foydalanilgan. Uning asosiy afzalligi shundan
iboratki, barcha obyektlar teng huquqli va ulardan hech biri ko‘p
vaqtga boshqa obyektlarga paket uzatishni to‘xtatib qo‘ymaydi (xuddi
tartib o‘rnatilgani kabi).
Òushunarliki, barcha shu kabi usullar tarmoq orqali uncha
ko‘p bo‘lmagan axborot almashinuvi bo‘lgan holda yaxshi ishlaydi.
Ishlatsa bo‘ladigan darajadagi sifatli aloqa vaqti faqat 30—40 % dan
ortiq bo‘lgan yuklama bo‘lsagina ta’minlanadi, deb hisoblanadi
(ya’ni tarmoq barcha vaqtining 30—40 % dan ko‘pi band bo‘lganda).
Katta yuklama bo‘lganda qayta to‘qnashuvlar tez ro‘y berib turishi
natijasida kollaps holati (tarmoq falokati) yuz beradi, ya’ni ish
unumdorligi keskin kamayib ketish holati yuzaga keladi. Barcha
shu kabi usullarning yana bir kamchiligi quyidagilardan iboratki,
tarmoqqa qancha vaqtdan so‘ng ega bo‘lishga kafolat berilmaydi, bu
vaqt paketlarning tarmoqqa umumiy yuklanganligidan iborat bo‘ladi.
Har qanday axborot almashinuvini boshqarishning tasodifiy
usulida quyidagi savol tug‘iladi: paketning minimal uzunligi qancha
bo‘lishi kerakki, kolliziya holati yuzaga kelganligidan hamma
axborot uzatishni boshlagan abonentlar xabardor bo‘lsin. Signal
har qanday jismoniy muhitdan shu onda tarqalmaydi, tarmoq

66
katta o‘lchamli bo‘lganida (va yana katta diametrli tarmoq ham,
deb ataladi) tarqalishning kechikishi o‘nlab va yuzlab mikro-
sekundlarni tashkil qilishi mumkin va bir vaqtning o‘zida ro‘y
berayotgan voqealar haqidagi axborotni turli abonentlar bir vaqtda
olmaydi. Bu savolga javob berish uchun 3.7-rasmga murojaat
qilamiz. L – tarmoqning to‘liq uzunligi, V – tarmoqda ishlatilgan
kabel turida signalning tarqalish tezligi bo‘lsin. Faraz qilaylik, 1-
abonent o‘z axborotini uzatishni tugalladi, lekin 2 va 3-
abonentlar 1-abonent axborot uzatayotgan vaqtda axborot
uzatishni xohlab qolsin. Òarmoq bo‘shagandan so‘ng 3-abonent
bu voqeadan xabar topadi va axborot uzatishni signal tarmoqni
butun uzunligiga yetadigan vaqtdan so‘ng uzatishni boshlaydi,
ya’ni L/V vaqtdan so‘ng, 2-abonent tarmoq bo‘shashi bilan
axborot uzatishni boshlaydi. 3-abonent paketi 2-abonentga 3-
abonent uzatishni boshlagandan keyingi oralig‘ida yetib keladi.
Bu vaqt oralig‘ida 2-abonent o‘z paketini uzatishni tamom qilishi
kerak emas, aks holda, 2-abonent paketlar to‘qnashuvi haqida
bexabar qoladi (kolliziya holatidan).
Shuning uchun paketning minimal ruxsat etilgan tarmoqdagi
vaqti 2L/V ni tashkil qilishi kerak, ya’ni signalni tarmoqning to‘liq
uzunligidan o‘tish vaqtidan ikki hissa katta bo‘lishi kerak (yoki
tarmoq uzunligining eng uzun yo‘liga). Bu vaqt signalning tarmoqda
aylanma ushlanish vaqti yoki PDV (Path Delly Value) deb yuritiladi.
Aytib o‘tish kerakki, bu vaqt oralig‘ini tarmoqdagi turli voqea-
larning universal o‘lchovi, deb qarash mumkin.
1
2
3
V
L
3.7-rasm. Paketning minimal uzunligini hisoblash.

67
Òarmoq adapteri kolliziya holatini, ya’ni paketlar to‘qnashuvi
holatini aniqlashi haqida alohida to‘xtalib o‘tishi o‘rinlidir, oddiy
taqqoslash, ya’ni obyekt uzatayotgan axborot bilan tarmoqdagi
aniq axborotni solishtirish imkoni faqat oddiy NRZ kodi ishla-
tilganda mumkin, lekin NRZ ancha kam ishlatiladi. Manchester II
kodini ishlatilganda (u, odatda, CSMA/CD axborot almashinuvini
boshqarish usulida qo‘llaniladi, deb bilinadi) butunlay boshqacha
yondashish talab etiladi. Aytib o‘tilganidek, Manchester II kodida
har doim o‘zgarmas doimiy qismi mavjuddir, uning kattaligi
signalning umumiy balandligining yarmiga tengdir (agarda,
signalning ikki holatidan biri nol bo‘lsa). Biroq, ikki yoki undan
ko‘p paketlar to‘qnashgan holatda (kolliziya) bu qoida bajarilmaydi
(3.8-rasm).
1-paket
2-paket
Yig‘indi: 1+2
o
o
o
o
o
Um
Um
UU=Um/2
3.8-rasm. Manchester II kodi ishlatilganda kolliziya holatini aniqlash.

68
Paketlar har doim bir-biridan farq qiladi va vaqt bo‘yicha
surilgandir. Aynan o‘zgarmas doimiy qismning chiqish kattaligi
o‘rnatilgan qiymatidan farq qilishiga qarab, har bir tarmoq adapteri
tarmoqda kolliziya holati mavjudligini aniqlaydi.
3.3.3. «Halqa» topologiyali tarmoqda axborot
almashinuvini boshqarish
Axborot almashinuvining boshqarish usulini «Halqa» topolo-
giyasiga tanlashning o‘z xususiyatlari mavjuddir. Bu holda muhimi
shuki, halqaga uzatilgan har qanday paket ketma-ket har bir
abonentdan o‘tib, ma’lum vaqtdan so‘ng yana shu nuqtaga qaytib
keladi, ya’ni paket uzatgan abonentga (chunki topologiya yopiq).
Sababi «Shina» topologiyasi singari signal ikki tarafga tarqalmaydi.
Aytib o‘tish kerakki, «Halqa» topologiyasi tarmoqda bir va ikki
yo‘nalishga axborot uzatishi mumkin. Biz bu yerda bir yo‘nalishli
tarmoqni ko‘rib o‘tamiz, chunki bu turdagi tarmoq ko‘p tarqal-
gandir.
«Halqa» topologiyali tarmoqqa turli markazlashtirilgan bosh-
qarish usulini («Yulduz» kabi) qo‘llash mumkin, xuddi shuning-
dek, tarmoqqa tasodifiy ega bo‘lish usulini («Shina» kabi) qo‘llash
mumkin, lekin ko‘pincha halqa xususiyatiga aynan mos keluvchi
boshqaruvning maxsus usulini tanlashadi. Bu hol uchun eng ko‘p
tanilgan boshqarishning marker (estafeta) usuli, ya’ni maxsus
ko‘rinishdagi katta bo‘lmagan boshqarish paketidan foydalaniladi.
Aynan halqa bo‘ylab estafeta ravishda uzatish tarmoqqa ega bo‘lish
huquqini bir abonentdan keyingi abonentga beradi. Marker usullari
markazdan tarqatishga va determinatsiyalangan tarmoqda axborot
almashinuvini boshqarish usullariga kiradi. Ularda aniq ajratilgan
markaz yo‘q, lekin aniq o‘rnatilgan tartib tizimi mavjud va shuning
uchun mojaroli holat yuzaga kelmaydi.
«Halqa» topologiyali tarmoqda markerli boshqarish usulining
ishlashini ko‘rib chiqamiz (3.9-rasm).
Halqa bo‘ylab uzluksiz maxsus paket marker yuradi, u
abonentlarga o‘z paketlarini uzatish huquqini beradi. Abonentlarning
harakat qilish algoritmi quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
1. O‘z paketini uzatishni xohlagan 1-abonent bo‘sh markerning
o‘ziga kelishini kutishi kerak. Shundan so‘ng markerga o‘z paketini
qo‘shadi, markerni band deb belgilaydi va uni halqada o‘zidan
keyinda joylashgan abonentga jo‘natadi.

69
2. Hamma abonentlar (2, 3, 4) paket ulangan markerni qabul
qilib, paket ularga manzillanganligini tekshiradilar. Agar peket ularga
manzillangan bo‘lmasa, u holda olingan marker-paketni halqa
bo‘ylab uzatib yuboradilar.
3. Agarda, qaysidir abonent (bizning holatimizda 3-abonent
bo‘lsin) paketning o‘ziga manzillanganini tanisa, u bu paketni
qabul qilib oladi, markerda axborot qabul qilingani haqida tasdiq
bitini o‘rnatadi va marker-paketni halqa bo‘ylab uzatib yuboradi.
4. Axborot uzatgan 1-abonent butun halqa bo‘ylab aylanib
chiqqan o‘z paketini oladi va markerni bo‘sh deb belgilab,
tarmoqdan o‘z paketini chiqarib tashlaydi va bo‘sh markerni halqa
bo‘ylab uzatib yuboradi. Axborot uzatishni xohlagan abonent bu bo‘sh
markerni kutadi va yana hammasi boshqatdan bayon etilgan ketma-
ketlikda davom etadi.
3.9-rasm. Almashinuvni marker usuli yordamida boshqarish (BM – bo‘sh
marker, YM – yuklangan marker, ÒM – bandligi tasdiqlangan marker,
AP – axborotlar paketi).
1
2
3
4
1
3
4
2
1
2
3
4
2
4
3
2
4
3
1
BM
AP
TM
AP
YM
BM
1

70
Nimasi bilandir ko‘rib chiqilgan usul so‘rov (markazlash-
tirilgan) usuliga o‘xshash, vaholanki, bu yerda aniq ajratilgan
markaz yo‘q. Lekin qandaydir markaz, odatda, baribir ishtirok
etishi lozim: abonentlardan biri (yoki maxsus qurilma) halqa
bo‘ylab marker harakat qilganda yo‘qolib qolmasligini nazorat qilishi
kerak (masalan, qaysidir abonentning ishdan chiqishi sababli yoki
to‘siqlar tufayli). Aks holda, tarmoqqa ega bo‘lish mexanizmi
ishlamaydi. Buning natijasida boshqarishning mustahkamligi bu
holda kamayadi (markazning ishdan chiqishi axborot almashinuvini
to‘liq izdan chiqaradi), shuning uchun, odatda, markazning
mustahkamligini oshirishning maxsus usullari qo‘llaniladi.
CSMA/CD usulidan ko‘rib chiqilgan usulning afzalligi shundan
iboratki, bu yerda tarmoqqa ega bo‘lish vaqtining qiymati kafolatlangan.
Uning kattaligi (N–1)•t
pk
ni tashkil qiladi. Bu yerda, N – tarmoqdagi
abonentlarning to‘liq soni, t
pk
– paketni halqa bo‘ylab o‘tish vaqti.
Òarmoqda axborot almashinuvining intensivligi katta bo‘lgan
taqdirda tasodifiy usulga nisbatan markerli boshqarish usulining
unumdorligi ancha yuqori bo‘ladi (tarmoq yuklanganligi 30—40 %
dan ko‘p bo‘lganda). Bu usul tarmoq yuklamasi katta bo‘lganda
ham ishlash imkonini beradi.
Òarmoqqa ega bo‘lishning marker usuli nafaqat «Halqa»da (masa-
lan, IBM tarmog‘i Token – Ring yoki FDDI), shuningdek, «Shina»da
(masalan, Arcnet – BUS tarmog‘ida) hamda «Passiv yulduz»da
(masalan, Arcnet – STAR tarmog‘i) ishlatiladi. Bu hollarda jismoniy
halqa emas, mantiqiy halqa hosil qilinadi, ya’ni hamma abonentlar
ketma-ket markerni bir-biriga uzatadi va bu markerning uzatish zanjiri
halqaga olingan. Bu holda «Shina» topologiyasining jismoniy afzalligi
bilan boshqarishning marker usuli afzalliklari birgalikda foydalaniladi.
1. Paketlarning vazifalarini tushuntirib bering.
2. Paketlarning tuzilishi qanday?
3. Aloqa vaqtida paketlarni uzatish sxemasiga misol keltiring.
4. 48 bitli standart manzil tuzilish sxemasini chizing.
5. Axborot almashish usullarini sanab bering.
6. «Yulduz» topologiyali tarmoqda axborot almashinuvi qanday bosh-
qariladi?
7. «Shina» topologiyali tarmoqda axborot almashishi qanday boshqariladi?
8. «Halqa» topologiyali tarmoqda axborot almashishi qanday boshqariladi?
9. Manchester II kodi ishlatilganda kolliziya holati qanday aniqlanadi?
10. Boshqarishning markerli usulini rasmda chizib, tushuntirib bering.
NAZORAT SAVOLLARI

71
4-bob. ÒARMOQ ARXITEKTURASI
Kompyuterlarni tarmoqqa ulash jarayonida juda ko‘p operatsiya-
larni amalga oshiriladi, ya’ni kompyuterdan kompyuterga
axborotlarning uzatilishi to‘liq ta’minlanadi. Qandaydir ilovalar
bilan ish olib borayotgan foydalanuvchiga nima qanday amalga
oshirilayotganligining farqi yo‘q, albatta. Uning uchun faqat boshqa
ilovaga ega bo‘lish yoki tarmoqqa joylashgan boshqa kompyuter
resurslariga ega bo‘lish mavjuddir, xolos. Aslida esa hamma
uzatilayotgan axborot ko‘p ishlov berish bosqichlaridan o‘tib
boradi. Avvalambor, u bloklarga ajratilib, har biri alohida boshqarish
axboroti bilan ta’minlanadi.
Hosil bo‘lgan bloklar paket sifatida jihozlanadi, bu paketlar
kodlashtiriladi, shundan so‘ng, elektr signallari yoki yorug‘lik signali
yordamida tanlangan ega bo‘lish usulida tarmoq orqali uzatiladi,
ya’ni qabul qilingan paketning qaytadan bloklangan axborotlari
tiklanib, bloklar axborotlar ko‘rinishida ulanadi va shundan so‘nggina
boshqa ilovaga foydalanish uchun tayyor bo‘ladi. Bu, albatta,
bo‘ladigan jarayonning ancha soddalashtirib bayon qilinishi. Aytib
o‘tilgan ishlarning bir qismi dasturlar yordamida amalga oshirilsa,
boshqa qismi esa, qurilmalar ishtirokida bajariladi.
Butun sanab o‘tilgan va bajarilishi lozim bo‘lgan ishlarni bir-
biri bilan muloqot qiluvchi bosqich va bosqich ostiga bo‘lishni
aynan tarmoq modellari bajarishi lozim. Bu modellar tarmoq
tarkibidagi abonentlar o‘rtasidagi muloqotni va turli tarmoqlar
o‘rtasidagi turli bosqichdagi muloqotni to‘g‘ri tashkil qilish
imkoniyatini yaratadi. Hozirgi vaqtda eng ko‘p ishlatiladigan va
tanilgani OSI (Open System Interchange) — ochiq sistemada ax-
borot almashinuvining etalon modeli. Bu holatda «ochiq sistema»
deganda o‘zi bilan o‘zi ulanmagan, ya’ni boshqa qandaydir sis-
temalar bilan aloqa qilish imkoniyati mavjud sistema tushuniladi
(yopiq sistemaga nisbatan).

72
4.1. Muloqot etalon modeli
Xalqaro standartlar tashkiloti tomonidan (ISO — International
Standards Organization) 1984-yili OSI modeli taqdim qilingan.
Shundan buyon hamma tarmoq mahsulotlarini ishlab chiqa-
ruvchilar tomonidan foydalanib kelinmoqda. Har qanday universal
model singari, OSI modeli ham ancha qo‘pol. Òez o‘zgartirishlarni
bajarishi qiyin, shuning uchun turli shakllar taklif qiladigan real
tarmoq vositalari qabul qilingan vazifalarni taqsimlashga juda ham
rioya qilinmaydi.
Lekin OSI modeli bilan tanishish tarmoqda ro‘y berayotgan
jarayonni yaxshi tushunishga yordam beradi. Hamma tarmoqdagi
bajariladigan vazifalar (funksiyalar) modelda 7 bosqichga bo‘lingan
(4.1-rasm). Yuqori o‘rindagi bosqichlar ancha murakkab, global
masalalar bajariladi. Buning uchun quyidagi bosqichlarni o‘z
maqsadlari uchun ishlatib, ularni boshqaradilar. Quyida joylashgan
bosqichlar maqsadi — yuqori bosqichga xizmat ko‘rsatish, yuqori
joylashgan bosqichlar uchun ko‘rsatiladigan bu xizmat mayda
qismlarining bajarilish tartibi muhim emas.
4.1-rasm. OSI modelining yetti bosqichi.
Quyi joylashgan bosqichlar sodda bo‘lib, aniq vazifalarni
bajaradi. Ideal holda har bir bosqich o‘zidan tepadagi va quyi
bosqich bilan muloqot qiladi. Yuqori bosqich ayni vaqtda ilovaga
ishlayotgan, amaliy masalaga to‘g‘ri kelsa, quyi bosqich esa,
signalni aloqa kanali orqali uzatishga to‘g‘ri keladi. 4.1-rasmda
keltirilgan bosqichlar vazifasi tarmoq abonentlarining har biri
tomonidan bajariladi.
h
c
i
q
s
o
b
y
il
a
m
A
.
7
i
h
c
i
q
s
o
b
a
y
i
s
t
a
t
n
e
z
e
r
P
.
6
i
h
c
i
q
s
o
b
g
n
i
n
it
q
a
v
a
q
o
l
A
.
5
i
h
c
i
q
s
o
b
t
r
o
p
s
n
a
r
T
.
4
i
h
c
i
q
s
o
b
q
o
m
r
a
T
.
3
i
h
c
i
q
s
o
b
l
a
n
a
K
.
2
h
c
i
q
s
o
b
y
i
n
o
m
s
i
J
.
1

73
Bir abonentdagi har bir bosqich shunday ishlaydiki, u boshqa
abonentning xuddi shu bosqichi bilan to‘g‘ri aloqasi bordek, ya’ni
tarmoq abonentlarining bir xil nomli bosqichlari o‘rtasida virtual
aloqa mavjud. Bir tarmoq abonentlari o‘rtasidagi real aloqa faqat
eng quyi birinchi bosqichda mavjud (jismoniy bosqich). Axborot
uzatayotgan abonentda axborot barcha bosqichlardan yuqoridan
boshlab quyi bosqichda tugaydi. Qabul qiluvchi abonentda esa, qabul
qilingan axborot teskari yo‘nalishda, quyi bosqichdan boshlab,
yuqori bosqichga harakat qiladi (4.2-rasm).
4.2-rasm. Axborotning abonentdan abonentga o‘tish yo‘li.
Hamma bosqich vazifalarini batafsil ko‘rib chiqamiz.
• Amaliy bosqich (Application — ïðèêëàäíîé óðîâåíü) yoki
ilovalar bosqichi quyidagi xizmatlarni amalga oshiradi: foyda-
lanuvchining ilovasini shaxsan tasdiqlaydi, masalan, fayllar
uzatishning dasturiy vositalari, axborotlar bazasiga ega bo‘lish,
elektron pochta vositalari, serverda qayd qilish xizmati. Bu bosqich
qolgan olti bosqichni boshqaradi.
• Prezentatsiya bosqichi (Presentation — ïðåçåíòàòèâíûé
óðîâåíü) yoki axborotni tanishtirish bosqichi, bu bosqichda
axborotni aniqlanadi va axborot formatini ko‘rinish sintaksisini
tarmoqqa qulay ravishda o‘zgartiradi, ya’ni tarjimon vazifasini
bajaradi. Shu yerda axborot shifrlanadi va deshifratsiyalanadi, lozim
bo‘lgan taqdirda ularni zichlashtiriladi.
• Aloqa o‘tqazish vaqtini boshqarish bosqichi (Session —
ñåàíñîâûéóðîâåíü) aloqa o‘tkazish vaqtini boshqaradi (ya’ni
aloqani o‘rnatadi, tasdiqlaydi va tamomlaydi). Bu bosqichda
Uzatuvchi
Qabul qiluvchi
7. Amaliy bosqich
6. Prezentatsiya bosqichi
5. Aloqa vaqtining bosqichi
4. Transport bosqichi
3. Tarmoq bosqichi
2. Kanal bosqichi
1. Jismoniy bosqich
7. Amaliy bosqich
6. Prezentatsiya bosqichi
5. Aloqa vaqtining bosqichi
4. Transport bosqichi
3. Tarmoq bosqichi
2. Kanal bosqichi
1. Jismoniy bosqich
Axborotning yo‘li

74
abonentlarning mantiqiy nomlarini tanish, ularga ega bo‘lish
huquqini nazorat qilish vazifalari ham bajariladi.
• Òransport bosqichi (Transport) paketni xatosiz va yo‘qot-
masdan, kerakli ketma-ketlikda yetkazib berishni amalga oshiradi.
Shu yerda yana uzatilayotgan axborotlarni paketga joylash uchun
bloklarga taqsimlanadi va qabul qilingan axborotni qayta tiklanadi.
• Òarmoq bosqichi (Network — ñåòåâîé óðîâåíü) bu bosqich
paketlarni manzillash, mantiqiy nomlarni jismoniy tarmoq manziliga
o‘zgartirish, teskariga ham va shuningdek, paketni kerakli abonentga
jo‘natish yo‘nalishini tanlashga (agarda, tarmoqda bir necha
yo‘nalish mavjud bo‘lsa) javobgar.
• Kanal bosqichi yoki uzatish yo‘lini boshqarish bosqichi (data
link), bu bosqich standart ko‘rinishdagi paket tuzishga va boshlash
hamda tamom bo‘lishni boshqarish maydonining paket tarkibiga
joylashishiga javobgardir. Shu yerda yana tarmoqqa ega bo‘lishni
uzatishdagi xatoliklar aniqlanadi va yana qabul qilish qurilmasiga xato
uzatilgan paketlarni qaytadan uzatishni boshqarish amalga oshiriladi.
• Jismoniy bosqich (Physical — ôèçè÷åñêèé óðîâåíü), bu
modelning eng quyi bosqichi bo‘lib, uzatilayotgan axborotni signal
kattaligiga kodlashtiradi, uzatish muhitiga qabul qilishni va teskari
kodlashni amalga oshirishga javob beradi. Shu yerda yana ulanish
moslamalariga, razyomlarga, elektr bo‘yicha moslashtirish va yerga
ulanish hamda to‘siqlardan himoya qilish va hokazolarga talablar
aniqlanadi.
Model quyi ikki bosqichining (1 va 2) vazifasini, odatda,
qurilmalar bajaradi (2-bosqich vazifasining bir qismini tarmoq
adapterining dasturiy drayveri bajaradi). Aynan shu bosqichlarda
tarmoq topologiyasi, uzatish tezligi, axborot almashishning
boshqarish usuli va paket formati (o‘lchami), ya’ni tarmoq turiga
to‘g‘ri taalluqli ko‘rsatkichlar aniqlanadi (Ethernet, Token–Ring,
FDDI). Yuqori bosqichlar to‘g‘ridan to‘g‘ri biror aniq qurilma
bilan ishlamaydi, vaholanki 3, 4 va 5-bosqichlar qurilma
xususiyatlarini hisobga olishlari mumkin. 6 va 7-bosqichlar umuman
qurilmalarga hech qanday aloqasi yo‘q. Òarmoq qurilmalaridan
birini boshqa biror qurilma bilan o‘zgartirilgan taqdirda ham ular
buni hech qachon sezmaydilar.
2-bosqichda (kanal bosqichi) ikki bosqich osti ajratiladi:
• Yuqori bosqich osti (LLC — Logical Link Control — âåðõíèé
ïîäóðîâåíü), bu bosqich osti mantiqiy ulashni amalga oshiradi,

75
ya’ni virtual aloqa kanalini o‘rnatadi (uning vazifasining bir qismini
tarmoq adapterlarining drayver dasturi bajaradi).
• Quyi bosqich osti (MAC — Media Access Control — íèæíèé
ïîäóðîâåíü), bu bosqich osti aloqa uzatish muhiti (aloqa kanali)
bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri ega bo‘lishni amalga oshiradi. U tarmoq
qurilmasi bilan to‘g‘ri bog‘langan.
OSI modelidan tashqari, 1980-yili fevral oyida qabul qilingan
(802-soni yil, oydan kelib chiqqan) IEEE Project 802-modeli
ham mavjud. Bu modelni OSI modelining aniqlashtirilgan,
rivojlantirilgan modeli, deb qarash mumkin.
Bu model aniqlashtirgan standartlar (802–sertifikatsiya) o‘n
ikki toifaga bo‘linib, ularning har biriga raqam berilgan.
• 802.1 – tarmoqlarni birlashtirish;
• 802.2 – mantiqiy aloqani boshqarish;
• 802.3 – «Shina» topologiyali CSMA/CD ega bo‘lish usuli,
mahalliy hisoblash tarmog‘i (Ethernet);
• 802.4 – «Shina» topologiyali lokal tarmoq, markerli ega
bo‘lish;
• 802.5 – «Halqa» topologiyali lokal tarmoq, markerli ega
bo‘lish;
• 802.6 – shahar tarmog‘i (Metropolitan Area Network, MAN);
• 802.7 – keng miqyosda aloqa olib borish texnologiyasi
(øèðîêîâåùàòåëüíàÿ òåõíîëîãèÿ);
• 802.8 – shisha tolali texnologiya;
• 802.9 – tovushni va axborotlarni uzatish imkoniyati bor
integral tarmoq;
• 802.10 – tarmoq xavfsizligi;
• 802.11 – simsiz tarmoq;
• 802.12 – «Yulduz» topologiyali markazni boshqarishga ega
mahalliy tarmoq (100 VG–Any LAN).
802.3, 802.4, 802.5, 802.12 standartlar OSI modeli etalonining
ikkinchi (kanal) bosqichiga qarashli MAC bosqich osti tarkibiga
to‘g‘ri keladi. Qolgan 802 – spetsifikatsiyalar tarmoqning umumiy
masalalarini hal qiladi.
4.2. Mahalliy hisoblash tarmog‘ining apparat ta’minoti
Mahalliy hisoblash tarmoq qurilmalari abonentlar o‘rtasidagi
real aloqani ta’minlab beradi. Òarmoqni loyihalashtirish bosqichida
qurilmalarni tanlash juda katta ahamiyatga ega, chunki qurilmalar

76
narxi umumiy tarmoq narxining katta qismini tashkil etadi. Aloqa
qurilmalarini o‘zgartirish esa, nafaqat qo‘shimcha mablag‘ni talab
etadi, yana qiyin ish hajmining oshishiga ham sabab bo‘ladi.
Mahalliy tarmoq qurilmalariga quyidagilar kiradi:
• axborot uzatish uchun kabellar;
• kabellarni ulash uchun razyomlar;
• moslovchi terminatorlar;
• tarmoq adapterlari;
• repiterlar;
• transiverlar;
• konsentratorlar;
• ko‘priklar (ìîñòû);
• yo‘naltirgichlar (ìàðøðóòèçàòîðû);
• shluzlar.
Òarmoq qurilmalarining birinchi uchtasi haqida yuqoridagi
boblarda aytib o‘tildi. Hozir biz qurilmalarning qolgan vazifalari
xususida to‘xtalib o‘tamiz.
Òarmoq adapterlarini turli adabiyotlarda yana kontrolyor, karta,
plata, interfeyslar, NIC – Network Interface Card nomlar bilan
ataydilar. Bu qurilmalar mahalliy tarmoqning asosiy qismi, ularsiz
tarmoq hosil qilish mumkin emas. Òarmoq adapterlarining vazi-
fasi — kompyuterni (yoki boshqa abonentni) tarmoq bilan ulash,
yana qabul qilingan qoidalarga rioya qilgan holda kompyuter bilan
aloqa kanali o‘rtasidagi axborot almashinuvini ta’minlash. Aynan
shu qurilmalar OSI modelining quyi bosqichlari bajarishi kerak
bo‘lgan vazifalarni amalga oshiradilar. Odatda, tarmoq adapterlari
plata ko‘rinishida ishlab chiqariladi va kompyuterning sistema
magistrallarini kengaytirish uchun qoldirilgan razyomga o‘rnatiladi
(odatda, ISA yoki PCI). Òarmoq adapter platasida ham, odatda,
bitta yoki bir necha tashqi razyomlar bo‘lib, ularga tarmoq kabellari
ulanadi (4.3 - rasm).
Òarmoq adapterlarining hamma vazifalari ikkiga bo‘linadi:
magistral va tarmoq. Magistral vazifalarga adapter bilan
kompyuterning sistema shinasi o‘rtasidagi almashinuvni amalga
oshirish (ya’ni o‘zining magistral manzilini tanish, kompyuterga
axborot uzatish va kompyuterdan ham axborot olish, kompyuter
uchun uzilish signalini hosil qilish va hokazolar) kiradi. Òarmoq
vazifalari esa, adapterlarni tarmoq bilan muloqotini ta’minlashdir.

77
Kompyuter tarkibida adapter platasining ravon ishlashi uchun
uning asosiy ko‘rsatkichlarini to‘g‘ri o‘rnatish zarur:
• kiritish-chiqarish portining asos manzilini (ya’ni manzil
maydonining boshlanish manzilini, u orqali kompyuter adapter
bilan muloqot qiladi);
• foydalaniladigan uzilish nomeri (ya’ni taqiqlash yo‘lining
nomeri, u orqali kompyuterga adapter o‘zi bilan axborot
almashinuvi zarurligi haqida xabar beradi);
• bufer va yuklanuvchi xotiralarning asos manzili (ya’ni adapter
tarkibiga kiruvchi kompyuter aynan shu xotira bilan muloqot qilishi
uchun).
Bu ko‘rsatkichlarni foydalanuvchi tomonidan adapter plata-
sidagi ulash moslamasi (djamer) yordamida tanlab o‘rnatish mum-
kin, lekin plata bilan beriladigan maxsus adapterni initsializa-
tsiyalovchi dastur yordamida ham o‘rnatish mumkin. Hamma
ko‘rsatkichlarni (manzil va uzilish nomeri) tanlashda e’tibor berish
kerakki, ular kompyuterning boshqa qurilmalarida o‘rnatilib, band
bo‘lgan ko‘rsatkichlaridan farq qilishi kerak. Hozirgi zamon tarmoq
adapterlarida ko‘pincha Plug-and-Play tartibi qo‘llaniladi, ya’ni
ko‘rsatkichlarning foydalanuvchi tomonidan o‘rnatilishi (soz-
lash)ning hojati yo‘q, ularda sozlash kompyuter elektr manbayiga
ulanganda avtomatik ravishda amalga oshiriladi.
Adapterning asosiy tarmoq vazifalariga quyidagilar kiradi:
• kompyuter va mahalliy tarmoq kabelini galvanik ajratish (bu,
odatda, signalning impuls transformatori orqali uzatiladi);
Tarmoq
razyomi
ISA razyomi
4.3-rasm. Òarmoq adapter platasi.

78
• mantiqiy signallarni tarmoq signallariga va aksiga o‘zgartirish;
• tarmoq signallarini kodlash va dekoderlash;
• qabul qilinayotgan paketlardan aynan shu abonentga manzil-
lashtirilgan paketlarni tanlab qabul qilish;
• parallel koddan ketma-ket kodga axborot uzatilishda o‘zgar-
tirish va axborot qabul qilishda aksiga o‘zgartirish;
• adapterning bufer xotirasiga uzatilayotgan va qabul qilinayotgan
axborotlarni yozish;
• qabul qilingan axborot almashinuvini boshqarish usulida
tarmoqqa ega bo‘lishni tashkil qilish;
• axborotlarni qabul qilish va uzatishda paketlarning nazorat
bitlari yig‘indisini hisoblash.
Odatda, hamma tarmoq vazifalari maxsus katta integral
sxemalar yordamida amalga oshirilganligi uchun adapter platasining
o‘lchami kichik va narxi arzondir.
Agarda, tarmoq adapteri bir necha turdagi kabellar bilan ishlay
olsa, u holda yana bir sozlanish lozim bo‘lgan ko‘rsatkich qo‘shiladi
(kabel turini tanlash). Masalan, adapter platasida u yoki bu turdagi
kabelga ulash uchun moslama (ïåðåìè÷êà) bo‘lishi mumkin.
Adapterdan boshqa hamma mahalliy tarmoq qurilmalari yordamchi
qurilmalar bo‘lib, ko‘pincha ularsiz ham ishni tashkil qilish mumkin.
Òransiverlar yoki uzatish va qabul qilish qurilmalari
(TRANsmitter+reCEIVER — ïðèåìîïåðåäàò÷èêè), adapter bilan
tarmoq kabeli o‘rtasidagi axborotni uzatish uchun xizmat qiladilar
yoki tarmoqning ikki qismlari (segment) o‘rtasidagi axborot
uzatishni amalga oshiradilar. Òransiver signalni kuchaytirish, signal
qiymatlarini o‘zgartirish yoki signal ko‘rinishini o‘zgartirish (masa-
lan, elektr signalini yorug‘lik signaliga va teskariga) ishlarini bajaradi.
Ko‘pincha adapter platasiga o‘rnatilgan qabul qilish va uzatish
qurilmasini transiver deb ham yuritiladi.
Repiterlar yoki qaytaruvchi (repeater – ïîâòîðèòåëè)
qurilmasi transiverga nisbatan ancha oddiy vazifani bajaradi. U faqat
susaygan signalni qayta tiklab avvalgi, ya’ni uzatilgan vaqtidagi
ko‘rinishga (amplitudasi va ko‘rinishini) keltiradi. Signalni qayta
tiklashning asosiy maqsadi, tarmoq uzunligini oshirishdan iborat
(4.4-rasm). Lekin repiterlar ko‘pincha boshqa funksiyalarni ham
bajaradi, masalan, tarmoqqa ulanadigan qismlarni galvanik ajratish.
Repiterlar va transiverlar hech qachon o‘zidan o‘tayotgan axborotga
ishlov bermaydi.

79
Konsentratorlar (hub), o‘z nomidan kelib chiqadiki, bir necha
tarmoq qismlarini birlashtirib, bir butun tarmoq hosil qilishga
xizmat qiladi. Konsentratorlarni aktiv va passivga ajratish mumkin.
Passiv konsentratorlar konstruktiv jihatidan bir necha repi-
terlarni o‘z tarkibiga olgan bo‘ladi. Ular repiterlar bajaradigan
vazifalarning o‘zini bajaradi (4.5-rasm). Bunday konsentra-
torlarning alohida olingan repiterlarga nisbatan afzalligi — hamma
ulanish nuqtalari bir joyga yig‘ilganligi. Bu tarmoq tuzilishini
o‘zgartirishga qulaylik tug‘dirib, tarmoqni nazorat qilish va
nosozliklarni topishni osonlashtiradi. Shuningdek, hamma repiterlar
bu holda sifatli va bir nuqtadan elektr manbayiga ulanadi.
Passiv konsentratorlar ba’zi hollarda ayrim aniq xatoliklarni
yo‘qotishga yordamlashib axborot almashinuviga aralashadi.
Aktiv konsentratorlar ancha murakkab vazifalarni bajaradi,
masalan, ular almashuv protokollarini va axborotni o‘zgartirishni
amalga oshiradi. Òo‘g‘ri, bu o‘zgartirishlar ancha sodda. Aktiv
konsentratorlarga misol, kommutatsiya qiluvchi konsentratorlar
(switching hub), kommutatorlar bo‘lishi mumkin. Ular paketlarni
Repiter
4.4-rasm. Òarmoqning ikki bo‘lagini repiter yordamida ulash.
Konsentrator
Repiter
Repiter
Repiter
Repiter
1-segment
2-segment
3-
seg-
ment
4-
seg-
ment
4.5-rasm. Repiterli konsentratorning strukturasi.

80
tarmoqning bir qismidan ikkinchi qismiga uzatadi, lekin aynan
shu tarmoq qismidagi abonentga manzillangan paketnigina uzatadi.
Bu holda paketning o‘zi kommutator tomonidan qabul qilinmaydi.
Bu tarmoq axborot almashish chastotasini kamaytirib yuboradi,
chunki har bir tarmoq qismi faqat o‘ziga taalluqli paketlar bilan
ishlaydi.
Ko‘priklar (Bridge — ìîñòû), yo‘naltirgichlar (router —
ìaðøðóòèçàòîðû) va shluzlar (gateway) turli xildagi tar-
moqlardan bir butun tarmoq hosil qilish uchun ishlatiladi, ya’ni
turli quyi bosqich almashish protokollari, xususan, turli for-
matdagi paketlar, turli kodlash usullari hamda turli tezlikdagi
uzatishlar va hokazo. Ularni qo‘llash oqibatida murakkab va o‘z
tarkibida turli xildagi tarmoq qismlaridan iborat tarmoqqa ega
bo‘lamiz. Foydalanuvchi nazarida oddiy tarmoq bo‘lib ko‘rinadi,
ya’ni yuqori bosqich protokollari uchun tarmoqda «shaffoflik»
ta’minlanadi. Òabiiyki, ko‘prik, yo‘naltirgich va shluzlar kon-
sentratorlarga nisbatan ancha murakkab va qimmat, chunki ularda
axborotga murakkab ishlov berish talab qilinadi. Ular kompyuter
asosida hosil qilinib, tarmoqqa tarmoq adapterlari yordamida ulanadi.
Aslida, ular tarmoqning ixtisoslashtirilgan abonentlaridir (tugun
— óçëû).
Arcnet
Ko‘p-
rik
Ethernet
Ethernet
4.6-rasm. Ko‘prikni ulash.
Ko‘p-
rik
Ethernet

81
Ko‘priklar — eng sodda qurilma bo‘lib, ular yordamida turli
axborot almashish standartli tarmoqlarni birlashtirishda, masalan,
Ethernet va Arcnet yoki bir tarmoqning bir necha qismlarini
birlashtirishda foydalaniladi. Masalan, Ethernet dan foydalaniladi
(4.6-rasm).
4.6-rasmning ikkinchi chizmasidagi holatda, tarmoq qismlari-
dagi yuklamani taqsimlashga ishlatilib, tarmoqning umumiy
unumdorligini oshirishga harakat qilinadi.
Yo‘naltirgichlar ko‘priklarga qaraganda, ancha murakkab
vazifani bajaradi. Ularning asosiy vazifasi — har bir paket uchun
qulay uzatish yo‘lini tanlashdir. Buning uchun tarmoqning eng
ko‘p yuklangan qismlarini va buzilgan bo‘laklarini aylanib o‘tishi
kerak. Ular, odatda, murakkab shoxlamali tarmoqda ishlatiladi,
bu holda alohida olingan abonentlar o‘rtasida bir necha aloqa yo‘li
mavjud bo‘lishi mumkin.
Shluzlar — bu qurilmalar protokollari katta farq qiluvchi,
butunlay bir-biridan farq qiluvchi tarmoqlarni birlashtirishga
ishlatiladi, masalan, mahalliy tarmoqlarni katta kompyuterlar bilan
yoki global tarmoq bilan ulashda qo‘llaniladi. Bu qurilmalar kam
qo‘llaniladigan va qimmat tarmoq qurilmalariga kiradi.
Agarda, OSI modeliga murojaat qilsak, u holda repiter va
repiterli konsentratorlar birinchi bosqich vazifasini bajaradi.
Ko‘priklar — ikkinchi bosqich vazifasini bajaradi, yo‘naltirgichlar
uchinchi bosqich vazifasini bajaradi, shluzlar ancha yuqori bos-
qichlar vazifalarini bajaradilar (4, 5, 6 va 7 larda). Xuddi
shuningdek, repiterlar birinchi bosqich (hammasi emas, faqat
ba’zi birlari) vazifasini bajaradi, ko‘priklar ikkinchi bosqich
funksiyasini bajaradi (birinchi bosqich va qisman ikkinchi bosqichda
ularda tarmoq adapterlari ishlaydi), yo‘naltirgichlar — uchinchi
bosqichi, shluzlar esa hamma bosqich vazifalarini bajarishi kerak.
4.3. Òarmoq protokollari
Protokol — bu qoida va amallar to‘plami bo‘lib, aloqa olib borish
tartibini boshqaradi. Òabiiyki, axborot almashinuvida qatna-
shayotgan hamma kompyuterlar bir xil protokol bilan ishlashi
kerak, chunki axborot uzatib bo‘lgandan so‘ng hamma qabul qilib
olingan axborotlarni avvalgi ko‘rinishga yana qaytarish kerak.

82
Eng quyi bosqichlarning protokollari (jismoniy va kanal), ya’ni
qurilmalarga tegishli bo‘lganlarini yuqoridagi boblarda ko‘rib chiqdik.
Xususan, ularga kodlashtirish va dekoderlash usullari kiradi. Hozir
esa, biz ancha yuqori bosqich protokollarining xususiyatlariga
to‘xtalib o‘tamiz, ularning vazifalarini dasturlar amalga oshiradi.
Òarmoq adapteri bilan tarmoq dasturiy ta’minotining aloqasini
tarmoq adapterlarining drayverlari amalga oshiradi. Drayver sharofati
bilan aynan kompyuter adapter qurilmasining hech qanday
xususiyatlarini bilmasligi mumkin (ko‘rsatkichlarni, manzilini va u
bilan axborot almashish kodlarini). Drayver har qanday klassdagi
adapter platasi bilan dasturiy ta’minoti muloqotini bir turli qilishga
xizmat qiladi (uni fiksatsiyalaydi). Òarmoq adapterlarini ishlab
chiqaruvchilar ularga qo‘shib tarmoq drayverlarini ham birga beradi.
Òarmoq drayverlari tarmoq dasturlariga har turdagi ishlab
chiqaruvchining platasi va hatto turli mahalliy tarmoqlar platasi
bilan ham bir xil ishlashga imkon beradi (Ethernet, Arcnet, Token-
Ring). Agarda, gap OSI standart modeli haqida borsa, unda drayverlar,
odatda, yuqori bosqich ostining vazifasini bajaradi. Masalan,
adapterning bufer xotirasida uzatiladigan paketlarni drayverlar hosil
qiladi, tarmoq orqali kelgan paketlarni bu xotiradan o‘qiydilar,
axborot uzatishga buyruq beradilar va kompyuterga paketning qabul
qilingani haqida xabar beradi.
Har qanday holatda ham adapter platasini xarid qilishdan oldin
mos tushadigan qurilmalar ro‘yxati bilan tanishish foydadan xoli
emas, albatta (Hardware Compatibility List, HCL), hamma tarmoq
operatsion sistemasini ishlab chiqaruvchilar ro‘yxatni nashr qiladi.
Endi qisqacha ancha yuqori bosqich protokollarini ko‘rib chiqamiz.
Bir necha standart protokollar to‘plami (ularni yana steklar,
deb atashadi) mavjud, ular juda ko‘p tarqalgan:
• ISO/OSI protokollar to‘plami;
• IBM System Network Architecture (SNA);
• Digital DECnet;
• Novell Net Ware;
• Apple, apple Talk;
• Internet global tarmoq protokollar to‘plami, TCP/IP.
Bu ro‘yxatga global tarmoqning kiritilganligi tushunarli, chunki
OSI modeli har qanday ochiq sistemada ishlatiladi.
Sanab o‘tilgan protokol to‘plamlari uch asosiy turga bo‘linadi:

83
• amaliy protokollar (OSI modeli amaliy, prezentatsion va
aloqa vaqtini boshqarish bosqichlari vazifasini bajaradi);
• transport protokollari (OSI modelining transport va aloqa
vaqtini boshqarish bosqichlari vazifalarini bajaradi);
• tarmoq protokollari (OSI modelining uch quyi bosqichlari
vazifalarini bajaradi).
Amaliy protokollar – ilovalarning muloqoti va ular o‘rtasidagi
axborot almashinuvini ta’minlaydi. Ularning ko‘p ishlatiladigan va
taniqliligi quyidagilardir:
• FTAM (File Transfer Access and Management) – fayllarga
ega bo‘lish OSI protokoli;
• X.400 — elektron pochtalarni xalqaro almashish uchun
CCITT protokoli;
• X.500 — bir necha sistemada fayl va katalog xizmati CCITT
protokoli;
• SMTP (Simple Mail Transfer Protocol) — elektron pochta
almashinuvi uchun Internet global tarmoq protokoli;
• FTP (File Transfer Protocol) — fayllar uzatish uchun
Internet global tarmoq protokoli;
• SNMP (Simple Network Management Protocol) — tarmoq
monitoringi, tarmoq qismlarini nazorat va ularni boshqarish
protokoli;
• Telnet – Internet global tarmoq protokoli, u uzoqdagi xostlarni
qayd qilish va ularda axborotga ishlov berish vazifasini bajaradi;
• Microsoft SMBs (Server Message Blocks —
áëîêè ñîîáùåíèÿ ñåðâåðࠗ serverning xabar berish bloklari)
va mijoz qobig‘i yoki Microsoft redirektorlari;
• NCP (Novell Net Ware Core Protocol) va mijoz qobig‘i yoki
Novell redirektorlari.
Òarmoq protokollari — manzillash, yo‘naltirish, xatoliklarni
tekshirish va qayta uzatish so‘rovlarini boshqaradi. Ularning ko‘p
ishlatiladiganlari quyidagilar:
• IP (Internet Protocol) — axborot uzatish uchun TCP/IP —
protokoli;
• IPX (Internet Work Packet Exchange) — paketlarni uzatish
va yo‘naltirish uchun mo‘ljallangan Net Ware firma protokoli;
• NW Link — IPX/SPX protokollari Microsoft firmasining
tatbig‘i;

84
Net BEUI — transport protokoli, u axborotlarni tegishli vaqtda
uzatish va Net BIOS ilovasi.
Shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, protokollarni loyihalashtiruv-
chilar yuqorida ko‘rsatilgan bosqichlarga har doim ham rioya
qilmaydi. Masalan, ba’zi protokollar OSI modeli bir necha bos-
qichlarining vazifalarini bajarsa, boshqa protokollar bir bosqich-
ning ba’zi vazifalarini bajaradi. Bu hol turli firma protokollarining,
ko‘pincha o‘zaro mos tushmasligiga olib keladi, yana bu protokollar
o‘zi tuzgan protokol to‘plamida (stek) muvaffaqiyatli ishlatilishi
mumkin, ular u yoki bu holda tugallangan guruh vazifalarini
bajarishi mumkin. Xuddi shu tarmoq operatsion sistemasini «firma»
qilishi mumkin, ya’ni ochiq standart OSI modeli bilan o‘zaro
mos tushmaslikka olib keladi.
Misol tariqasida 4.7, 4.8 va 4.9-rasmlarda protokollarning nisbati
sxematik ravishda keltirilgan. Unda standart OSI modeli bosqichlari
bilan taniqli va ishlatiladigan firma tarmoq operatsion sistemalarining
mosligi taqqoslangan, chizmalardan ko‘rinib turibdiki, amalda hech
bir bosqich bilan ideal model bosqichlarining aniq mos tushishi
kuzatilmaydi.
4.7-rasm. Windows NT operatsion sistemasi protokollari bilan OSI modeli
bosqichlarini solishtirish.
7. Amaliy
6. Prezentatsiya
5. Seans
4. Transport
3. Tarmoq
2. Kanal
1. Jismoniy
Redirektor
Server
TDI
TCP/IP NMLink
NBT DLS
NDIS 3.0
NDIS —
qobiq
NDIS — tarmoq
adapter palatasining
drayveri
Jismoniy

85
7. Amaliy
6. Prezentatsiya
5. Seans
4. Transport
3. Tarmoq
2. Kanal
1. Jismoniy
Nomlangan kanallar
SPX
Jismoniy
OSI 
NetWare
NetWare core protokol
NetBIOS
IPX
Drayverlar
NDIS
7. Amaliy
6. Prezentatsiya
5. Seans
4. Transport
3. Tarmoq
2. Kanal
1. Jismoniy
TCP
Jismoniy
OSI 
Internet protokollar to‘plami
IP
Drayverlar
Muhitga ega bo‘lishni boshqarish
DLS
DLS
DLS
SNMP
FTR
SMTP
4.8-rasm. NetWare operatsion sistema protokollari bilan OSI modeli
bosqichlarini solishtirish.
4.9-rasm. Internet tarmoq protokollari bilan OSI modeli
bosqichlarini solishtirish.

86
Endi ko‘p tarqalgan ba’zi protokollar haqida to‘xtalib o‘tamiz.
• Mantiqiy ulanishsiz muloqot usuli (ìåòîä äåéòîãðàìì) —
qadimgi va sodda usul, unda har bir paket mustaqil obyekt sifatida
qaraladi (4.10-rasm). Paket mantiqiy kanal o‘rnatilmasidan
uzatiladi, ya’ni qabul qiluvchi qurilmasini axborot qabul qilishga
tayyorligini aniqlovchi xizmatchi paket jo‘natilmasdan va
shuningdek, mantiqiy kanalni yo‘q qilmasdan, ya’ni uzatish
tugagani haqida xabar beruvchi paketsiz. Paket qabul qiluvchiga
yetib bordimi yoki yo‘qmi noma’lum (paket olinganligi haqidagi
xabar yuqoriroq bosqichga qoldiriladi). Deytogramma usuli
qurilmalarga qo‘yiladigan talablarni oshiradi (chunki qabul qiluvchi
qurilma har doim paketni qabul qilishga tayyor bo‘lishi kerak).
Usulning afzalligi shundaki, uzatuvchi va qabul qiluvchi qurilmalar
bir-biriga bog‘lanmagan holda ishlaydilar, paketlar bufer xotira
qurilmasiga to‘planib, so‘ng birdaniga uzatilishi mumkin, hamma
abonentlarga paketni bir vaqtning o‘zida manzillash mumkin.
Usulning kamchiligi paketning yo‘qolish ehtimoli borligida,
shuningdek, qabul qiluvchi qurilma yo‘q bo‘lsa yoki tayyor
bo‘lmagan holda tarmoq befoyda paketlar bilan band bo‘lish ehtimoli
mavjud.
• Mantiqiy ulanish usuli (4.11-rasm, shuningdek, 3.2-rasmga
qaralsin) – bu murakkab, ancha yuqori darajadagi muloqot. Paket
uzatish va qabul qilish qurilmalari o‘rtasida mantiqiy ulanish (kanal)
o‘rnatilgandan keyingina uzatiladi. Har bir axborot paketlariga bir
yoki bir necha xizmatchi paket qo‘shiladi (ulanishni o‘rnatish,
qabulni tasdiqlash, qayta uzatishni so‘rash, ulanishni uzish).
Mantiqiy kanal bir yoki bir necha paketlarni uzatish uchun
o‘rnatilishi mumkin. Deytogramma usuliga qaraganda, bu usul ancha
1-axborotlar paketi
B
abonenti
2-axborotlar paketi
3-axborotlar paketi
A
abonenti
4.10-rasm. Deytogramma usuli.

87
murakkab, lekin unga qaraganda ancha ishonchliroq, chunki
mantiqiy kanalni uzgunga qadar uzatuvchi qurilmaning u uzatgan
hamma paketlar o‘z joyiga yetib borganligiga ishonchi komil. Bu
usulda tarmoqning bekorchi paketlar tufayli yuklamasi oshib ketishi
ham bo‘lmaydi. Usulning kamchiliklari shundan iboratki, qabul
qiluvchi abonent u yoki bu sababga ko‘ra, axborot almashishga
tayyor bo‘lmasa (masalan, kabelning uzilishi, elektr manbayining
o‘chishi sababli, tarmoq qurilmasining nosozligi va nihoyat,
kompyuterning nosozlik hollarida) vaziyatdan chiqib ketish ancha
mushkul masala bo‘lib qoladi. Bu holda tasdiqlanmagan paketni
qayta uzatish algoritmi lozim bo‘ladi va tasdiqlanmagan paket turi
ham muhimdir.
Birinchi usulda ishlatilgan protokollarga misol — IP va IPX,
ikkinchi usulda ishlaydigan protokollar — TCP va SPX. Aynan
shuning uchun bu protokollar bog‘langan to‘plam ko‘rinishida
foydalaniladi TCP/IR va IPX/SPX, ularda ancha yuqori bosqichdagi
protokol (TCP, SPX) quyi bosqich protokollari asosida ishlaydi
(IP, IPX), talab etilgan tartibda paketni bexato yetkazib berish
kafolatlanadi. Bu ko‘rib chiqilgan ikki usul afzalliklaridan birgalikda
foydalanish imkonini beradi.
IPX/SPX protokollari to‘plam hosil qiladi, bu to‘plam Nowell
(Netware) firma mahalliy tarmog‘ining tarmoq dasturiy vositalari
tarkibida ishlatiladi, bu hozirgi vaqtda eng ko‘p ishlatiladigan va
sotiladigan to‘plam hisoblanadi. U nisbatan katta bo‘lmagan va tez
ishlovchi protokol. Amaliy dasturlar to‘g‘ri IPX bosqichga murojaat
qilishlari mumkin, masalan, keng miqyosdagi axborotlarni uzatish
uchun, lekin ko‘proq SPX bosqichi bilan ishlaydilar, ular
So‘rovni tasdiqlash
Axborotlar paketi
Axborotlarni tasdiqlash
A
abonenti
B
abonenti
So‘rov
4.11-rasm. Mantiqiy ulash usuli.

88
paketlarni tez va ishonchli ravishda yetkazadi. Agarda, tezlik juda
ham muhim bo‘lmagan holda yana ham yuqori bosqich ishlatiladi,
masalan, NetBIOS ancha qulay servisni tashkil etadi. Microsoft
firmasi IPX/SPX o‘z ijrosida NWLink nomi bilan ishlab chiqaradi.
TCP/IP protokoli maxsus global tarmoq uchun va tarmoqlar
o‘rtasidagi muloqotni olib borish uchun loyihalashtirilgan. U past
sifatli aloqa kanallariga va xatolikka yo‘l qo‘yish ehtimoli katta
tarmoqlarga mo‘ljallangan. Bu protokol dunyo kompyuter tarmog‘i
Internetda qabul qilingan, abonentlarning ko‘p qismi oddiy telefon
aloqa yo‘llariga ulanadi. Uning asosida quyi bosqich protokollari
ishlaydi, jumladan, SMPT, FTP, SNMP protokollari. TCP/IP
protkollarining kamchiligi kichik tezlikda ishlashi. NetBIOS protokoli
(tarmoq kiritish — chiqarish asos sistemasi) IBM firmasi
tomonidan ishlab chiqarilgan, dastlab u IBM PC Network va IBM
Token–Ring tarmoqlari uchun mo‘ljallanib, shaxsiy kompyuter-
ning BIOS sistema andozasiga asoslangan holda loyihalashtirilgan.
Shu davrdan boshlab, bu protokol asosiy standart bo‘lib qoldi
(aslida, u standartlashtirilmagan) va ko‘p tarmoq operatsion
sistemalari tarkibida NetBIOS emulatori bo‘lib, ular moslikni
ta’minlaydi. Dastlabki vaqtlarda NetBIOS seans, transport va tarmoq
bosqichlari vazifalarini bajargan, keyin ishlab chiqarilayotgan
tarmoqlarda pastki bosqichlar standart (masalan, IPX/SPX)
protokollari ishlatilmoqda, lekin NetBIOS emulatori zimmasida
faqat seans bosqichi qolgan. NetBIOS emulatori IPX/SPX ga
qaraganda ancha yuqori servisga egadir, lekin u sekin ishlaydi.
NetBEUI — bu NetBIOS protokolining transport bosqichigacha
rivojlantirilgan protokoli.
1. OSI modeli qachon va kim tomonidan taklif qilingan?
2. OSI modelining yetti bosqichini sanab bering.
3. Amaliy bosqich vazifasi nimadan iborat?
4. Prezentatsiya bosqichi vazifasi nimadan iborat?
5. Seans bosqichi vazifasi nimadan iborat?
6. Òransport bosqichi vazifasi nimadan iborat?
7. Òarmoq bosqichi vazifasi nimadan iborat?
8. Kanal bosqichi vazifasi nimadan iborat?
9. Jismoniy bosqichining vazifasi nimadan iborat?
10. Kanal bosqichi qanday bosqich ostilariga bo‘linadi?
NAZORAT SAVOLLARI

89
11. Mahalliy hisoblash tarmoq qurilmalarining tarkibiga kiruvchi
qurilmalarni sanab bering.
12. Adapter kompyuter tarkibida to‘g‘ri ishlashi uchun uning qaysi ko‘r-
satkichlarni sozlash kerak?
13. Adapterlarning tarmoq vazifalarini aytib bering.
14. Repiterli konsentrator strukturasini hosil qiling.
15. Repiter yordamida tarmoqning ikki qismini birlashtiring.
16. Shluzlar qanday vazifani bajaradilar?
17. Ko‘priklarni ulash sxemasini tushuntiring.
18. Standart protokol to‘plamlarini sanab bering.
19. Protokollar qanday asosiy turlarga bo‘linadi?
20. Amaliy protokollarni sanab bering.
21. Òransport protokollarini sanab bering.
22. Òarmoq protokollarini sanab bering.
23. OSI modeli bosqichlari bilan Windows NT protokollarini taqqoslang.
24. Deytogramma usulini tushuntirib bering.

90
5-bob. MAHALLIY HISOBLASH TARMOQ
TURLARI
Birinchi mahalliy tarmoqlar paydo bo‘lgan vaqtdan beri yuzlab
turli xil tarmoq texnologiyalari yaratildi, lekin keng miqyosda
tanilib, tarqalgan tarmoqlar bir nechagina, xolos. Òaniqli firmalar
bu tarmoqlarni qo‘llab-quvvatlashlariga va yuqori darajada ular ish
faoliyati tashkiliy tomonlarining standartlashganiga nima sabab bo‘ldi.
Bu tarmoq qurilma va uskunalarining ko‘p ishlab chiqarilishi va
ular narxining pastligi boshqa tarmoqlarga qaraganda ustunligini
ta’minladi. Dasturiy ta’minot vositalarini ishlab chiqaruvchilar
ham, albatta, keng tarqalgan qurilma va vositalarga mo‘ljallangan
mahsulotlarini ishlab chiqaradilar. Shuning uchun standart tarmoqni
tanlagan foydalanuvchi qurilma va dasturlarning bir-biri bilan mos
tushishiga to‘liq kafolat va ishonchga ega bo‘ladi.
Hozirgi vaqtda foydalaniladigan tarmoq turlarini kamaytirish
an’anasi kuchaymoqda. Buning sabablaridan biri shundan iboratki,
mahalliy tarmoqlarda axborot uzatish tezligini 100 va hatto,
1000 Mbit/s.ga yetkazish uchun eng yangi texnologiyalarni ishla-
tish va jiddiy, ko‘p mablag‘ talab qiladigan ilmiy tadqiqot ishlarini
amalga oshirish kerak. Òabiiyki, bunday ishlarni faqat katta firmalar
amalga oshira oladi va ular o‘zi ishlab chiqaradigan standart tarmoq-
larni qo‘llab-quvvatlaydi. Shuningdek, ko‘pchilik foydalanuvchilarda
qaysidir tarmoqlar o‘rnatilgan va bu qurilmalarni birdaniga,
batamom boshqa tarmoq qurilmalariga almashtirishni xohlamaydi.
Shuning uchun yaqin kelajakda butkul yangi standartlar qabul
qilinishi kutilmaydi, albatta.
Bozorda standart lokal tarmoqlarning turli topologiyali, turli
ko‘rsatkichlilari juda ko‘p, foydalanuvchiga tanlash imkoniyati keng
miqyosda mavjud. Lekin u yoki bu tarmoqni tanlash muammosi
baribir qolgan. Dasturiy vositalarni o‘zgartirishga qaraganda (ularni
almashtirish juda oson), tanlangan qurilmalar ko‘p yil xizmat
qilishi kerak, chunki ularni almashtirish ko‘p mablag‘ talab qilish-

91
dan tashqari, kabellar yotqizilish va kompyuterlarni o‘zgartirish,
natijada, butun tarmoq tizimini o‘zgartirishga to‘g‘ri kelishi mumkin.
Shuning uchun tarmoq qurilmasini tanlashda yo‘l qo‘yilgan xatolik,
dasturiy ta’minotni tanlashda yo‘l qo‘yilgan xatolikka nisbatan ancha
qimmatga tushadi.
Biz bu bobda ba’zi bir standart tarmoqlarni ko‘rib o‘tamiz, bu
o‘quvchining tarmoq tanlashiga ancha yordam beradi, degan
umiddamiz.
5.1. Ethernet va Fast Ethernet tarmog‘i
Standart tarmoqlar o‘rtasida eng ko‘p tarqalgan tarmoq bu —
Ethernet tarmog‘i. U birinchi bo‘lib 1972-yilda Xerox firmasi
tomonidan yaratilib, ishlab chiqarila boshlandi. Òarmoq loyihasi
ancha muvaffaqiyatli bo‘lganligi uchun 1980-yili uni katta
firmalardan DEC va Intel qo‘lladilar (Ethernet tarmog‘ini birgalikda
qo‘llagan firmalarning bosh harflari bilan DIX deb yuritila boshlandi).
Bu uch firmaning harakati va qo‘llashi natijasida 1985-yili Ethernet
xalqaro standarti bo‘lib qoldi, uni katta xalqaro standartlar
tashkilotlari standart sifatida qabul qiladi: 802 IEEE qo‘mitasi
(Institute of Electrical and Electronic Engineers) va ECMA
(European Computer Manufactures Association). Bu standart IEEE
802.03 nomini oldi (inglizcha «eight oh two dot three»).
IEEE 802.03 standartining asosiy ko‘rsatkichlari quyidagilar:
Òopologiyasi — «Shina»; uzatish muhiti — koaksial kabel;
uzatish tezligi — 10 Mbit/s; maksimal uzunligi — 5 km;
abonentlarning maksimal soni — 1024 tagacha; tarmoq qismining
uzunligi — 500 m; tarmoqning bir qismidagi maksimal abonentlar
soni — 100 tagacha; tarmoqqa ega bo‘lish usuli — CSMA/CD;
uzatish modulatsiyasiz (monokanal).
Jiddiy qaralganda IEEE 802.03 va Ethernet orasida oz farq mavjud,
lekin ular haqida, odatda, eslanmaydi.
Ethernet hozir dunyoda eng tanilgan tarmoq va shubha yo‘q,
albatta, u yaqin kelajakda ham shunday bo‘lib qoladi. Bunday
bo‘lishiga asosiy sabab, uning yaratilishidan boshlab hamma
ko‘rsatkichlari, tarmoq protokoli hamma uchun ochiq bo‘lganligi,
shunday bo‘lganligi uchun dunyodagi juda ko‘p ishlab chiqaruv-
chilar Ethernet qurilma va uskunalarini ishlab chiqara boshladi. Ular
o‘zaro bir-biriga to‘liq moslangan ravishda ishlab chiqiladi, albatta.

92
Dastlabki Ethernet tarmoqlarida 50 Om.li ikki turdagi (yo‘g‘on
va ingichka) koaksial kabellar ishlatilar edi. Lekin keyingi vaqtlarda
(1990-yil boshlaridan) Ethernet tarmog‘ining aloqa kanali uchun
o‘ralgan juftlik kabellaridan foydalanilgan versiyalari keng tarqaldi.
Shuningdek, shisha tolali kabellar ishlatiladigan standart ham qabul
qilindi va standartlarga tegishli o‘zgartirishlar kiritildi. 1995-yili
Ethernet tarmog‘ining tez ishlovchi versiyasiga standart qabul qilindi,
u 100 Mbit/s tezlikda ishlaydi (Fast Ethernet deb nom berildi, IEEE
802.03 u standarti), aloqa muhitida o‘ralgan juftlik yoki shisha tola
ishlatiladi. 1000 Mbit/s tezlikda ishlaydigan versiyasi ham ishlab
chiqarila boshlandi (Gigabit Ethernet, IEEE 802.03 z standarti).
Standart bo‘yicha «Shina» topologiyasidan tashqari, shu-
ningdek, «Passiv yulduz» va «Passiv daraxt» topologiyali tarmoqlar
ham qo‘llaniladi. Bu taqdirda tarmoqning turli qismlarini o‘zaro
ulash uchun repiter va passiv konsentratorlardan foydalanish
ko‘zda tutiladi (5.1-rasm). Òarmoqning bir qismi (segment) bo‘lib,
shuningdek, bitta abonent ham segment bo‘lishi mumkin. Koaksial
5.1-rasm. Ethernet tarmoq topologiyasi.
Repiter
Segment
Segment
Repiter
Repiter
Konsentrator

93
kabellar «Shina» segmentlariga ishlatiladi, to‘qilgan juftlik va shisha
tolali kabellar esa, «Passiv yulduz» nurlari uchun ishlatiladi (bittali
abonentlarni konsentratorga ulash uchun). Asosiysi hosil qilingan
topologiyada yopiq yo‘llar (petlya) bo‘lmasligi kerak. Natijada,
jismoniy «Shina» hosil bo‘ladi, chunki signal ularning har biridan
turli tomonlarga tarqalib, yana shu joyga qaytib kelmaydi (halqadagi
kabi). Butun tarmoq kabelining maksimal uzunligi nazariy jihatdan
6,5 km.ga yetishi mumkin, lekin amalda esa, 2,5 km.dan oshmaydi.
Fast Ethernet tarmog‘ida jismoniy «Shina» topologiyasidan
foydalanish ko‘zda tutilmagan, faqat «Passiv yulduz» yoki «Passiv
daraxt» topologiyasi ishlatiladi. Shuningdek, Fast Ethernet tar-
mog‘ida tarmoq uzunligiga qattiq talablar va chegara qo‘yilgan. Paket
formatini saqlab qolib, tarmoq tezligini 10 baravar oshirilganligi
tufayli tarmoqning minimal uzunligi 10 baravar kamayadi
(Ethernetdagi 51,2 mks o‘rniga 5,12 mks). Signalni tarmoqdan
o‘tishining ikki hissalik vaqt kattaligi esa, 10 marotaba kamayadi.
Ethernet tarmog‘idan axborot uzatish uchun standart kod
Manchester II ishlatiladi. Bu holda signalning bitta qiymati nolga,
boshqasi manfiy qiymatga ega, ya’ni signalning doimiy tashkil
qiluvchi qiymati nolga teng emas. Galvanik ajratish adapter, repiter
va konsentrator qurilmalari yordamida amalga oshiriladi. Òarmoq
uzatish va qabul qilish qurilmalarining boshqa qurilmalardan galvanik
ajralishi transformator orqali va alohida elektr manbayi yordamida
amalga oshirilgan, tarmoq bilan kabel to‘g‘ri ulangan.
Ethernet tarmog‘iga axborot uzatish uchun ega bo‘lish abonentlarga
to‘liq tenglik huquqini beruvchi CSMA/CD tasodifiy usul yor-
damida amalga oshiriladi. Òarmoqda 5.2-rasmda ko‘rsatilganidek,
o‘zgaruvchan uzunlikka ega bo‘luvchi strukturali paket ishlatiladi.
8
6
6
2 
46...1500 
4
Priambula
Boshqarish
Jo‘natuvchi
manzili
Qabul qiluvchining
manzili
Axborotlar
Nazorat bitlar
yig‘indisi
5.2-rasm. Ethernet tarmoq paketining tuzilishi (raqamlar baytlar
sonini ko‘rsatadi).
boshlanishi
oxiri

94
Ethernet kadr uzunligi (ya’ni priambulasiz paket) 512 bitli
oraliqdan kam bo‘lmasligi kerak yoki 51,2 mks (xuddi shu kattalik
signalning tarmoqdan borib-kelish vaqtiga tengdir). Manzillashning
shaxsiy, guruhli va keng tarqatish usullari ko‘zda tutilgan.
Ethernet paketi quyidagi maydonlarni o‘z ichiga olgan:
• 8 bitni priambula tashkil qiladi, ulardan birinchi yettitasini
1010101 kodi tashkil qiladi, oxirgi sakkizinchisini 10101011 kodi
tashkil qiladi. IEEE 802.03 standartida bu oxirgi bayt kadr
boshlanish belgisi deb yuritiladi (SFD – Start of Frame Delimiter)
va paketning alohida maydonini tashkil qiladi.
• Qabul qiluvchi manzili va jo‘natuvchi manzili 6 baytdan tashkil
topgan bo‘lib, 3.2-bobda yozilgan standart ko‘rinishda bo‘ladi. Bu
manzil maydonlariga abonent qurilmasi tomonidan ishlov beriladi.
• Boshqarish maydonida (L/T–Length/Type) axborot maydo-
nining uzunligi haqidagi ma’lumot joylashtiriladi. U yana
foydalanayotgan protokol turini belgilashi mumkin. Agarda, bu
maydon qiymati 1500 dan kam bo‘lsa, u holda axborotlar
maydonining uzunligini ko‘rsatadi. Agarda, 1500 dan katta bo‘lsa,
u holda kadr turini ko‘rsatadi. Boshqarish maydoniga dastur
tomonidan ishlov beriladi.
• Axborotlar maydoniga 46 baytdan 1500 baytgacha axborot
kirishi mumkin. Agarda, paketda 46 baytdan kam axborot bo‘lsa,
axborotlar maydonining qolgan qismini to‘ldiruvchi baytlar
egallaydi. IEEE 802.3 standartiga ko‘ra, paket tarkibida maxsus
to‘ldiruvchi maydon ajratilgan (pad data — íàçíà÷åíèå äàííûõ),
agarda, axborot 46 baytdan uzun bo‘lsa, to‘ldiruvchi maydon 0
uzunlikka ega bo‘ladi.
• Nazorat bitlar yig‘indisining maydoni (FCS – Frame Chech
Segvence —ïîëå êîíòðîëüíîé ñóììû) paketning 32 razryadli
davriy nazorat yig‘indisidan iborat (CRC) va u paketning to‘g‘ri
uzatilganligini aniqlash uchun ishlatiladi.
Shunday qilib, kadrning minimal uzunligi 64 baytni (512 bit)
tashkil qiladi (priambulasiz paket). Aynan shu kattalik tarmoqdan
signal tarqalishini ikki hissa ushlanish maksimal qiymatini 512 bit
oralig‘ida aniqlab beradi (Ethernet uchun 51,2 mks, Fast Ethernet
uchun 5,12 mks).
Òurli tarmoq qurilmalaridan paketning o‘tishi natijasida priam-
bula kamayishi mumkinligini standart nazarda tutadi va shuning
uchun uni hisobga olinmaydi. Kadrning maksimal uzunligi 1518

95
bayt (12144 bit, ya’ni 1214,4 mks Ethernet uchun, Fast Ethernet
uchun esa 121,44 mks). Bu kattalik muhim bo‘lib, uni tarmoq
qurilmalarining bufer xotira qurilmalarining sig‘imini hisoblash
uchun va tarmoqning umumiy yuklamasini baholashda foyda-
laniladi.
10 Mbit /s tezlikda ishlovchi Ethernet tarmog‘i uchun standart
to‘rtta axborot uzatish muhitini aniqlab bergan:
• 10 BASE 5 (qalin koaksial kabel);
• 10 BASE 2 (ingichka koaksial kabel);
• 10 BASE-T (o‘ralgan juftlik);
• 10 BASE-FL (shisha tolali kabel).
Uzatish muhitini rusumlash 3 elementdan tashkil topgan
bo‘lib: «10» raqami 10 Mbit/s uzatish tezligini bildiradi, BASE
so‘zi yuqori chastotali signalni modulatsiya qilmasdan uzatishni
bildiradi, oxirgi element tarmoq qismining (segmentining) ruxsat
etilgan uzunligini anglatadi: «5» – 500 metrni, «2» – 200 metrni
(aniqrog‘i, 185 metrni) yoki aloqa yo‘lining turini: «Ò» – o‘ralgan
juftlik (twisted pair — âèòàÿ ïàðà), «F» – shisha tolali kabel (fiber
optic — îïòîâîëîêíèñòûé êàáåë).
Xuddi shuningdek, 100 Mbit/s tezlik bilan ishlovchi Fast Ethernet
uchun ham standart uch turdagi uzatish muhitini belgilab bergan:
• 100 BASE-T4 (to‘rttali o‘ralgan juftlik);
• 100 BASE-Tx (ikkitali o‘ralgan juftlik);
• 100 BASE-Fx (shisha tolali kabel).
Bu yerda «100» soni uzatish tezligini bildiradi (100 Mbit/s),
«Ò» harfi o‘ralgan juftlik ekanini ko‘rsatadi, «F» harfi shisha tolali
kabel ekanini anglatadi.
100 BASE-Tx va 100 BASE-Fx rusumidagi kabellarni
birlashtirib 100 BASE-X nom bilan yuritiladi, 100 BASE-TX
larni esa 100 BASE-T, deb belgilanadi. Bu yerda ta’kidlab o‘tishimiz
kerakki, Ethernet tarmog‘i optimal algoritmi bilan ham, yuqori
ko‘rsatkichlari bilan ham boshqa standart tarmoq ko‘rsatkichlaridan
ajralib turmaydi. Lekin yuqori standartlashtirilganlik darajasi bilan,
texnik vositalarining juda ko‘p miqdorda ishlab chiqarilishi bilan,
ishlab chiqaruvchilar tomonidan kuchli qo‘llanishi sharofati tufayli
boshqa standart tarmoqlardan Ethernet tarmog‘i keskin ajralib turadi
va shuning uchun ham har qanday boshqa tarmoq texnologiyasini
aynan Ethernet tarmog‘i bilan solishtiriladi.

96
5.2. Òoken – Ring tarmog‘i
1985-yili IBM firmasi tomonidan Òoken – Ring tarmog‘i taklif
qilindi (birinchi variantlari 1980-yillarda savdoga chiqarilgan).
Òoken–Ring tarmog‘ining vazifasi IBM firmasi ishlab chiqarayotgan
hamma turdagi kompyuterlarni (oddiy shaxsiy kompyuterlardan
to katta EHMgacha) birlashtirish edi. Kompyuter texnikasini
dunyo miqyosida eng ko‘p ishlab chiqaruvchi va eng obro‘li IBM
firmasi tomonidan taklif qilingan Òoken – Ring tarmog‘iga e’tibor
qilmaslikning sira ham iloji yo‘q, albatta. Muhimi shundaki, hozirgi
vaqtda Òoken – Ring xalqaro standart IEEE 802.5 sifatida mavjud.
Bu holat Òoken – Ring tarmog‘ini Ethernet tarmog‘i mavqeyi
bilan bir o‘ringa qo‘yadi, albatta.
IBM firmasi o‘z tarmog‘ining keng tarqalishi uchun hamma
tadbir va choralarni amalga oshirdi: tarmoq hujjatlari batafsil
tayyorlab tarqatildi, hatto adapterlarning prinsiðial sxemasigacha
bu hujjat tarkibiga kiritildi. Natijada, ko‘p firmalar, masalan, 3
COM, Novell, Western Digital, Proteon kabi firmalar adapterlarni
ishlab chiqarishga kirishdilar. Aytgancha, maxsus shu tarmoq uchun
va shuningdek, IBM PC Network boshqa tarmoqlari uchun Net
BIOS konsepsiyasi ishlab chiqilgan. Avval ishlab chiqilgan PC
Network tarmog‘ida Net BIOS dasturi adapterda joylashgan doimiy
xotirada saqlangan bo‘lsa, Òoken – Ring tarmog‘ida esa, Net BIOS
emulatsiya dasturi qo‘llanilgan, bunday shaklda qo‘llanilishi alohida
qurilma xususiyatlariga oson moslashuv imkonini beradi va shu
bilan birga, yuqori bosqich dasturlari bilan ham moslashishni
ta’minlab beradi.
Òoken – Ring qurilmalarini Ethernet qurilmalari bilan solish-
tirilsa, Òoken – Ring qurilmalari sezilarli darajada qimmat, chunki
axborot almashinuvini boshqarishning murakkab usullari
qo‘llanilgan, shuning uchun bu tarmoq nisbatan kam tarqalgan.
Lekin katta kompyuterlar bilan ulanganda axborot uzatishning katta
intensivligi zarur bo‘lgan vaqtda, tarmoqqa ega bo‘lish vaqti
chegaralangan vaziyatda Òoken – Ring tarmog‘idan foydalanish
o‘zini oqlaydi, albatta.
Òashqi ko‘rinishidan «Yulduz» topologiyasini eslatsa hamki,
Òoken – Ring tarmog‘ida «Halqa» topologiyasidan foydalanilgan. Bu
alohida olingan obyektlar (kompyuterlar) tarmoqqa to‘g‘ri ulanmay,
maxsus konsentratorlar yoki ega bo‘lishning ko‘p stansiyali
qurilmalari (MSAU yoki MAU — Multistation Access Unit —

97
ìíîãîñòàíöèîííûå óñòðîéñòâà äîñòóïà) yordamida ulanadilar.
Shuning uchun tarmoq jismonan «Yulduz» – «Halqa» topo-
logiyasidan tashkil topgan bo‘ladi (5.3-rasm). Haqiqatda esa, baribir
«Halqa»ga birlashtirilgan bo‘ladilar, ya’ni ulardan har biri axborotni
bir tarafdagi qo‘shnisidan olib, ikkinchi tarafidagi qo‘shnisiga uzatadi.
Konsentrator (MAU) «Halqa»ga abonentlar ulanishini markaz-
lashtirish, buzilgan kompyuterni o‘chirib qo‘yish, tarmoq ishini
nazorat qilish kabi ishlarni amalga oshirish imkonini beradi
(5.4-rasm). Kabelni konsentratorga ulash uchun maxsus razyomlar
5.3-rasm. Token–Ring tarmog‘ining yulduzsimon aylana topologiyasi.
MAU
MAU
MAU
MAU
5.4-rasm. Token–Ring tarmoq abonentlarini konsentrator
(MAU) yordamida «Halqa»ga ulash.
Boshqa
MAUga
Boshqa
MAUga
Konsentrator (MAU)
Uzilgan abonent
Ulangan abonentlar

98
ishlatiladi, ular abonent tarmoqdan uzilgan holatda ham doimiy
ulangan «Halqa» hosil qilish imkonini beradi. Òarmoqda konsen-
trator bitta bo‘lishi mumkin, bu holda «Halqa»ga faqat konsen-
tratorga ulangan abonentlargina ulanadi.
Adapterni konsentratorga ulaydigan har bir kabel (adapter cable
— àäàïòåðíûå êàáåëè) tarkibida ikkita turli tarafga yo‘naltirilgan
aloqa yo‘li mavjud. Xuddi shunday ikki tarafga yo‘naltirilgan aloqa
yo‘li magistral kabel tarkibiga kiruvchi (nath cable — ìàãèñ-
òðàëüíûé êàáåëü) aloqa vositasi bilan konsentratorlar o‘zaro
ulanib «Halqa» tashkil qiladi (5.5-rasm), vaholanki, bitta bir
tomonga yo‘naltirilgan kabel yordamida ham «Halqa»ni tashkil qilish
mumkin (5.6-rasm).
MAU2
MAU3
MAU1
5.5-rasm. Konsentratorlarni ikki tomonlama aloqa yo‘li orqali birlashtirish.
MAU2
MAU3
5.6-rasm. Konsentratorlarni bir tomonlama aloqa yo‘li orqali birlashtirish.
MAU1

99
Konsentrator tuzilish jihatidan alohida blok tariqasida jihoz-
langan bo‘lib, u sakkizta razyomlardan iborat, kompyuterlarni
adapter kabeli yordamida ulash uchun va ikki chetida ikkita razyom
orqali magistral kabellar yordamida boshqa konsentratorlar bilan
ulanish uchun qulay qilib jihozlangan ko‘rinishda ishlab chiqariladi
(5.7 - rasm). Devorga o‘rnatiladigan va stol ustiga joylashtirishga
mo‘ljallangan variantlari ham mavjud.
Bir necha konsentratorlarni konstruktiv jihatdan guruhga
birlashtirish mumkin, klaster (cluster), uning ichida abonentlar
ham bir halqaga birlashadi. Klasterlardan foydalanish bir markazga
ulangan abonentlar sonini oshirish imkoniyatini yaratadi (masalan,
klaster tarkibida ikkita konsentrator bo‘lgan holda, abonentlar
sonini 16 tagacha yetkazish mumkin).
IBM Token–Ring tarmog‘ida axborot uzatish muhiti sifatida
avvaliga o‘ralgan juftlikdan foydalanilgan, lekin keyinchalik koaksial
kabelga mo‘ljallangan qurilmalar va shuningdek, FDDI standartidagi
shisha tolali kabellar ham qo‘llanildi. O‘ralgan juftlik kabellarning
ekranlanmagani (UTP) va shuningdek, ekranlangani (STP)
qo‘llaniladi.
Token–Ring tarmog‘ining asosiy ko‘rsatkichlari quyidagilardan
iboratdir:
• IBM 8228 MAU tipidagi konsentratorlar soni —12 ta;
• tarmoqda abonentlarning maksimal soni — 96 ta;
• abonent va konsentratorlar o‘rtasidagi kabelning maksimal
uzunligi — 45 metr;
• konsentratorlar o‘rtasidagi kabelning maksimal uzunligi —
45 metr;
• hamma konsentratorlarni ulovchi kabelning maksimal uzun-
ligi — 120 metr;
• axborot uzatish tezligi — 4 Mbit/s va 16 Mbit/s.
5.7-rasm. Token–Ring konsentratori (8228 MAU).
R1 1 2 3 4 5 6 7 8 RO

100
Hamma ko‘rsatkichlar ekranlashtirilmagan o‘ralgan juftlik
ishlatilgan holat uchun keltirilgan. Agarda, axborot uzatish muhiti
o‘zgarsa, tarmoq ko‘rsatkichlari ham o‘zgarishi mumkin. Masalan,
ekranlangan o‘ralgan juftlik ishlatilgan taqdirda, abonentlar soni
260 tagacha yetishi mumkin (96 ta o‘rniga), kabelning uzunligi
100 metrgacha uzayadi (45 metr o‘rniga), konsentratorlar soni
33 taga ko‘payadi, konsentratorlarni ulovchi kabelning to‘liq uzunligi
200 metrgacha yetadi. Shisha tolali kabeldan foydalanganda
konsentratorlarni ulovchi kabel uzunligini 1 kilometrgacha oshirish
mumkin bo‘ladi.
Ko‘rib turibmizki, Token–Ring tarmog‘i Ethernet tarmog‘iga
qaraganda, tarmoqning ruxsat etilgan uzunligi va shuningdek,
tarmoqqa ulanadigan abonentlar soni bo‘yicha ham bellasha olmaydi.
IBM firmasi o‘z tarmog‘ini Ethernet tarmog‘iga munosib raqobatchi
sifatida qaraydi.
Token–Ring tarmog‘ida axborot uzatish uchun Manchester II
kodining varianti qo‘llaniladi. Xuddi har qanday yulduzsimon
topologiyalari kabi bu tarmoqda ham hech qanday qo‘shimcha elektr
manbayi bo‘yicha moslash va tashqi yerga ulash tadbirlari kerak
emas, albatta.
Kabelni tarmoq adapteriga ulash uchun DIN turidagi tashqi
9-kontaktli razyomdan foydalaniladi. Ethernet adapteri kabi,
Token–Ring adapterida ham o‘z platasida manzillarni sozlash va
sistema shinasini uzish uchun moslamalari bor. Ethernet tarmog‘ini
adapterlar va kabel bilan qurish mumkin bo‘lsa, Token –Ring
tarmog‘ini qurish uchun konsentratorlar xarid qilib olish kerak.
Bu esa, Token – Ring tarmoq qurilmalari narxini oshiradi.
Bir vaqtning o‘zida Ethernet tarmog‘iga qaraganda Token–Ring
tarmog‘i katta yuklamalarni yaxshi ko‘tara oladi (30—40 % ko‘p)
va kafolatlangan tarmoqqa ega bo‘lish vaqtini ta’minlaydi. Bu
xususiyat, masalan, ishlab chiqarishga mo‘ljallangan tarmoqlar
uchun eng zarur hisoblanadi, chunki tashqi hodisalarga e’tibor
bermaslik jiddiy buzilish holatlariga olib kelishi mumkin.
Token–Ring tarmog‘ida tarmoqqa ega bo‘lishning markerli usuli
qo‘llaniladi, ya’ni halqa bo‘ylab har doim marker harakatda bo‘ladi
va abonentlarning xohlagani o‘z paketlarini unga qo‘shib uzatishlari
mumkin. Shundan tarmoqning eng katta afzalligi kelib chiqadi,
ya’ni konflikt holat bo‘lmaydi. Lekin bundan quyidagi kamchilik
ham kelib chiqadi, markerning butunligini nazorat qilib turish

101
lozimligi va tarmoqni ishlashining har bir abonentga bog‘liq ekanligi
(abonent kompyuteri buzilgan holda uning halqadan uzilishi
shartligi).
Markerning butunligini nazorat qilish uchun abonentlardan
birortasi ajratiladi (u aktiv monitor, deb nomlanadi). Uning
qurilmalari boshqa qurilmalardan hech qanday farq qilmaydi, lekin
uning dasturiy vositalari tarmoqdagi vaqt nisbatini nazorat qilib
turadi va lozim bo‘lganda yangi marker hosil qiladi. Aktiv monitorning
tarmoq o‘tkazish davrida kompyuterlardan birini tanlanadi. Agarda,
aktiv monitor biror sabab tufayli ishdan chiqsa, maxsus
mexanizm ishga tushib, boshqa abonentlar (zaxiradagi monitor)
yangi aktiv monitor tayinlashga qaror qiladilar.
Marker — bu boshqarish paketi bo‘lib, uchta baytdan iboratdir
(5.8-rasm): boshlang‘ich taqsimlovchi bayt (SD –Start Delimiter
— áàéò íà÷àëüíîãî ðàçäåëèòåëÿ), ega bo‘lishni boshqarish bayti
(AC – Access Control — óïðàâëåíèå äîñòóïîì) va oxirgi taqsim-
lagich bayti (ED – End Delimiter — êîíå÷íûé ðàçäåëèòåëü).
Boshlang‘ich taqsimlagich va oxirgi taqsimlagich, nafaqat nol va
birlar ketma-ketligi, shuningdek maxsus ko‘rinishdagi impulslarni
o‘z tarkibiga oladi.
Òaqsimlagichlarning bu sharofati uchun ularni paketning boshqa
baytlariga hech qachon aralashtirib yuborilmaydi. Òaqsim-
lagichlarning to‘rtta biti qabul qilingan kodlashtirishda nol qiymatga
ega bo‘lsa, qolgan to‘rtta bitlar qiymati Manchester II kodiga to‘g‘ri
kelmaydi: ikki bit oralig‘ida signalning bir qiymati saqlanib tursa,
qolgan ikkita bit oralig‘ida boshqa qiymat saqlanadi. Qabul qiluvchi
qurilma sinxrosignalning bunday yo‘qolganini osongina bilib oladi.
Boshqarish bayti to‘rtta maydonga bo‘lingan (5.9-rasm): uchta bit
navbat o‘rnatish biti, bitta bit monitor biti va uchta bit zaxira biti.
Navbat biti abonentlar paketlariga yoki markerga navbat belgilash
uchun kerak (navbat 0 dan 7 gacha bo‘lib, 7 eng yuqori, ya’ni
eng birinchi navbatni bildirsa, 0 esa eng quyi, ya’ni eng oxirgi
Boshlang‘ich
taqsimlagich
(1 bayt)
Ega bo‘lishni
boshqarish
(1 bayt)
Oxirgi
taqsimlagich
(1 bayt)
5.8-rasm. Token–Ring tarmoq markerining o‘lchami.

102
navbatni bildiradi). Abonent markerga o‘z paketini o‘zining navbat
nomeri bilan marker navbati to‘g‘ri yoki katta bo‘lgan holda qo‘sha
oladi. Bit markeri — bu markerga paket qo‘shilganmi yoki yo‘qmi
ko‘rsatib beradi (1 — marker paketsiz ekanligini bildirsa, 0 —
marker paketli ekanligini ko‘rsatadi). Monitor biti — birga
o‘rnatilgan bo‘lsa, bu marker aktiv monitor tomonidan uzatil-
ganligidan xabar beradi. Zaxiralash biti abonentga tarmoqqa kelajakda
ega bo‘lish huquqini band qilish uchun ishlatishga imkon beradi,
ya’ni xizmat ko‘rsatish navbatiga turish uchun kerakdir.
Token–Ring paket formati 5.10-rasmda keltirilgan. Boshlang‘ich
va oxirgi taqsimlagichlardan va shuningdek, ega bo‘lishni boshqarish
baytidan tashqari, paket tarkibiga paketni boshqarish bayti, uzatish
va qabul qilish qurilmalarining tarmoq manzili, axborotlar, nazorat
bitlar yig‘indisi va paket holatini ko‘rsatuvchi baytlar kiradi.
7
6
5
4
3
2
1
0
Bitlar
Zaxiralash
bitlari
Monitor biti
Navbat o‘rnatish
bitlari
Marker biti
5.9-rasm. Ega bo‘lishni boshqarish baytining o‘lchami.
5.10-rasm. Token–Ring tarmoq paketining o‘lchami
(maydon uzunliklari baytda berilgan).
1
1
1
6
6
0...4096 
4 
1 
1
Nazorat bitlar
yig‘indisi
Oxirgi
taqsimlagich
Paketning
holati
Boshlang‘ich
taqsimlagich
Qabul qiluvchining
manzili
Paketni boshqarish
Ega bo‘lishni
boshqarish
Axborotlar

103
Paket maydonlarining vazifasi quyidagilardan iboratdir:
• boshlang‘ich taqsimlovchi (SD) – bu paketning boshlanish
belgisi;
• ega bo‘lishni boshqarish bayti (AC) – bu markerda qanday
maqsadda foydalanilsa, bu yerda ham xuddi shu;
• paketni boshqarish bayti (FC – Frame Control) paket (kadr)
turini aniqlaydi;
• paketni jo‘natuvchi va qabul qiluvchi olti baytli manzilining
standart formatli 3.2-bobda ko‘rib chiqilgan;
• axborotlar maydoni uzatiladigan axborotni yoki axborot
almashinuvini boshqarish buyruqlarini o‘z tarkibiga oladi;
• nazorat bitlar maydoni 32 razryadli paketning davriy nazorat
bitlar yig‘indisi (CRC);
• oxirgi taqsimlovchi paketning tamom bo‘lganligini bildiradi.
Bundan tashqari, u uzatilayotgan paket oraliq paketi yoki
uzatilayotgan paketlarning oxirgisi ekanligini aniqlaydi va shu-
ningdek, paketning xatoligi haqidagi belgi ham mavjud (buning
uchun maxsus bit ajratilgan);
• paket holatini bildiruvchi baytning vazifasi: qabul qiluvchi
qurilma tomonidan paket qabul qilinganligi va xotirasiga yozilganligi
haqidagi ma’lumot bo‘ladi. Uning yordamida paket jo‘natuvchi paketi
manzilga bexato yetib borganligi haqida ma’lumot oladi yoki xato
qabul qilingan bo‘lsa, qaytadan uzatish xabarini oladi.
Qayd qilib o‘tish lozimki,uzatiladigan bir paket tarkibida ruxsat
etilgan axborotning kattaligi Ethernet tarmog‘iga nisbatan tarmoq
ish unumdorligini oshirish uchun hal qiluvchi omil bo‘lib qolishi
mumkin. Nazariy jihatdan 16 Mbit/s uzatish tezligi uchun, axborot
maydonining uzunligi 18 Kbayt.ga yetishi mumkin, katta hajmdagi
axborotlarni uzatishda bu ko‘rsatkich muhim. Lekin hatto 4 Mbit/s
tezlikda ham Token–Ring qo‘llanilgan tarmoqqa ega bo‘lishning
marker usuli sharofati bilan haqiqatda tezkor Ethernet (10 Mbit/s)
tarmog‘iga qaraganda katta tezlikka erishadi, ayniqsa, katta
yuklamalarda (30—40 % yuqori) CSMA/CD usulining kam-
chiliklari, ya’ni konflikt holatlarni hal qilishga ko‘p vaqt sarflanishi
pand berib qo‘yadi.
Token–Ring tarmog‘ida oddiy paket va markerdan boshqa yana
maxsus boshqarish paketi ham jo‘natilishi mumkin, u uzatishlarni
uzush uchun xizmat qiladi. U xohlagan vaqtda va axborot oqimining
xohlangan joyida uzatilishi mumkin. Bu paket hammasi bo‘lib,
ikkita bir baytli maydonni tashkil qiladi.

104
Token–Ring tarmog‘ining tezligi yuqori bo‘lgan versiyalarida
(16 Mbit/s va undan ham yuqori) markerni erta tashkil qilish
usuli (ETR – Early Token Release) qo‘llanilgan. U tarmoqning
unumsiz ishlatilishiga yo‘l qo‘ymaydi. ETR usulining ma’nosi,
markerga ulangan o‘z paketini jo‘natib bo‘lishi bilan har qanday
abonent tarmoqqa yangi bo‘sh marker hosil qilib uzatadi, ya’ni
hamma boshqa abonentlar o‘z paketlarini uzatishni oldingi abonent
paketini uzatib bo‘lishi bilanoq boshlashlari mumkin (markerning
butun halqa bo‘ylab harakat qilib kelishini poylab turmasdan).
1. Ethernet tarmog‘i qaysi firma tomonidan qachon ishlab chiqarila
boshlangan?
2. Ethernet tarmoq topologiyasining sxemasini chizib, tushuntirib bering.
3. Ethernet tarmoq paketining tuzilishi qanday?
4. Ethernet paketiga qanday maydonlar kiradi?
5. Token–Ring tarmog‘i qachon va kim tomonidan ishlab chiqilgan?
6. Token–Ring tarmog‘i qanday maqsad uchun loyihalashtirilgan?
7. Token–Ring tarmoq topologiyasi.
8. Konsentrator MAU yordamida Token–Ring abonentlarini halqaga ulash
zanjirini tuzing.
9. Ikki tarafga yo‘nalgan aloqa yo‘li orqali konsentratorlarni ulash
sxemasini tuzing.
10. Token–Ring tarmog‘ining asosiy texnik ko‘rsatkichlarini sanab bering.
11. Token–Ring tarmoq markerining o‘lchami qanday?
12. Òarmoqqa ega bo‘lishni boshqarish bayt formati qanday (Token–Ring
tarmog‘i uchun)?
13. Token–Ring tarmoq paketining o‘lchami qanday tuzilgan?
NAZORAT SAVOLLARI

105
6-bob. ETHERNET VA FAST ETHERNET
MAHALLIY HISOBLASH TARMOG‘INING
USKUNALARI
6.1. 10 BASE 5 uskunasi
Yo‘g‘on kabel Ethernet tarmog‘i ilk bor ishlab chiqarilganda
ishlatilgan keng tarqalgan kabel turi edi. Hozirda u uncha ko‘p
ishlatilmaydi, vaholanki, u «Shina» topologiyali tarmoqda eng uzun
shina aloqa yo‘lini ta’minlay oladi. Keng ishlatilmasligining birinchi
sababi narxi nisbatan qimmat va montaj ishlarini olib borishdagi
qiyinchiliklardir.
Yo‘g‘on koaksial kabel, bu — 50 Om.li kabel bo‘lib, diametri
1 sm atrofida va qattiqligi bilan ajralib turadi. U, asosan, ikki turdagi
qobiq bilan ishlab chiqariladi: sariq rangdagisi PVC standartda
(masalan, Belden 9880 kabeli) va teflonli Teflon qovoq-jigarrangli
(masalan, Belden 89880). RG–11 va RG–8 turidagi yo‘g‘on kabellar
keng tarqalgan (RG–11 kabelining markaziy tolasiga – kumush
qoplangan, RG–8 dan shunisi bilan farq qiladi).
Yo‘g‘on kabel eng qimmat axborot uzatish muhitidir (boshqa
kabellarga nisbatan uch hissa qimmatdir). Lekin yo‘g‘on kabel texnik
ko‘rsatkichlari (shovqinlardan himoyalanganligi, signallarning
so‘nishi kam, yuqori mexanik chidamliligi) bilan boshqa kabellardan
ajralib turadi.
Standart bo‘yicha kabelning bir bo‘lagiga (500 metrgacha)
100 tadan ortiq abonent ulanishi mumkin emas. Ular ulanish
nuqtalarining oralig‘i 2,5 metrdan kam bo‘lmasligi lozim, aks holda,
signalda o‘zgarish hosil bo‘ladi. Shuning uchun foydalanuvchiga
qulaylik tug‘dirish maqsadida ko‘pincha kabel qobig‘iga har 2,5 marta
qora rangda belgi qo‘yilgan bo‘ladi.
10 BASE 5 uskuna vositalari 6.1-rasmda keltirilgan. Ular o‘z
tarkibiga quyidagi vositalarni oladi: kabel, razyomlar, terminator,
transiver va transiver kabeli.
Koaksial yo‘g‘on kabel bo‘laklarini va ularga terminatorlarni
ulash uchun N turidagi razyomlar ishlatiladi. Bu razyomlarni
o‘rnatish ancha murakkab va maxsus asboblar bo‘lishi lozim (aks

106
holda, ulangan joylarda signal o‘zgarishi mumkin). Ikkita N turidagi
razyomlar Barrel–konnektor yordamida ulanib, kabel uzunligini
oshirish mumkin.
Yo‘g‘on kabeldan foydalanib tarmoq yig‘ilganda, iloji boricha,
kabelning bir bo‘lagidan yoki bir vaqtda ishlab chiqarilgan bitta

Download 11.66 Mb.