partiyadagi kabellar bo‘lagidan foydalanish kerak. Aks holda, turli

partiyadagi kabellar bo‘lagidan foydalanish kerak. Aks holda, turli
xil kabellar ulangan joylarda signalning o‘zgarishi ro‘y berishi
mumkin. Agarda, bir necha bo‘lak ishlatishga to‘g‘ri kelib qolgan
taqdirda, signalning aks sadosini kamaytirish maqsadida 23,4 metr,
70,2 metr va 117 metrli (0,5 metr xatolik bilan) kabel bo‘laklaridan
foydalanish tavsiya etiladi. Yo‘g‘on kabelda, hech qanday holda bir
nuqtadan bir necha tarafga tarqatish va bir necha tarafdan yig‘ish
ruxsat etilmaydi. Kabelning har ikki uchiga N turidagi 50 Om.li termi-
natorlar o‘rnatilishi lozim va ulardan faqat bittasini yerga ulash kerak.
Yo‘g‘on kabelni hech qachon kompyuterlarga to‘g‘ri ulanmaydi,
albatta, bunday qilish murakkab va foydalanishga noqulay hamda
kompyuterlarni butunlay qo‘zg‘atib bo‘lmaydigan bo‘lib qoladi. Bu
kabelni devorga mahkamlab o‘rnatiladi yoki xona polidan o‘tqaziladi.
Òarmoq adapterlarini yo‘g‘on kabelga ulash uchun maxsus
N turdagi razyomli yo‘g‘on kabel
Transiverli kabel
DIX razyomi bilan
Transiver
Barrel konnektori
Yerga ulanadigan
N terminator turi
6.1-rasm. 10 BASE 5 uskunasi.
N terminator turi

107
transiverlardan foydalaniladi (6.2-rasm). Òransiver (MAU – Medium
Attachment Unit – óñòðîéñòâî ïðèñîåäèíåíèÿ ê ñðåäå) to‘g‘ri
yo‘g‘on kabelga ulanib, transiver kabeli yordamida adapterga ulanadi.
Òransiverni yo‘g‘on kabelga ulash uchun ko‘pincha AMR
korporatsiyasi tomonidan taklif qilingan maxsus ulash qurilmasi
ishlatiladi. Bu maxsus qurilmani ulash uchun kabel qobig‘ini ochib
o‘tirmay, sanchish yo‘li bilan qobiq va himoya qatlamlarini teshib
o‘tiladi, shu tariqa markaziy sim va ekran to‘qimasi bilan mexanik
hamda elektr ulanish hosil qilinadi. Ularga «vampir» nomi berilgan.
Yana boshqa ulash qurilmasi ham mavjud, uni yo‘g‘on kabel
bilan ulash uchun kabel qobig‘ini kesish talab etiladi (kabelning
ikki uchiga razyomlar o‘rnatish kerak bo‘lgani uchun ko‘p
tarqalmagan). Òransiver kabeli egiluvchan ko‘p signalli kabel bo‘lib,
diametri 1 sm atrofidadir, 4 ta ekranlangan o‘ralgan juftlikdan
iborat. Oddiy transiver kabelining uzunligi 50 metrgacha bo‘ladi,
ancha egiluvchan va ingichkaroq transiver kabelini ofis uchun
mo‘ljallab ishlab chiqarilgan, uzunligi 12,5 metr bo‘lib,
kompyuterlarni xonada bemalol o‘rnini almashtirishga qulaylik
yaratadi. Òransiver kabel uchlariga 15 ta kontaktli razyomlar
o‘rnatiladi («vilka» turidagi DIX razyomlari, DB–15P). Òransiver
kabeli, ya’ni AUI kabeli deb (Attachment Unit Interface) yoki
Drop-kabel deb ataladi, uning razyomini ham AUI razyomi, deb
ataladi. Òransiver kompyuterning ichki +12 V elektr manbayidan
ta’minlanadigan bo‘lgani uchun tokni 0,5 A.dan ortiq qabul
qilmasligi kerak.
6.2-rasm. Adapterni yo‘g‘on kabelga ulash.
15 kontaktli
razyomlar (DIX)
Yo‘g‘on
koaksial
kabel
AMR ulovchi
N tiðidagi
razyom
Ethernet
adapteri
MAU
50 Om.li terminator

108
Yo‘g‘on kabel bilan ulangan tarmoq adapteri tashqi 15 kontaktli
AUI razyomiga ega bo‘lishi kerak («rozetka» turidagi DIX razyomi,
DB–15S). Bu razyom kontaktlarining vazifalari 6.1-jadvalda
keltirilgan. Aloqa uchun ekranlangan uchta juft differensial signaldan
foydalaniladi: adapter uzatadigan axborot (ÒX+, ÒX– va ÒX ekran
RX ekran), va shuningdek, kolliziya mavjudligi haqidagi signal
(CD+, CD va CD ekran). Òashqi yo‘naltirishlarni kamaytirish uchun
manba simi ham ekranlanadi. Bu holatda galvanik ajratish transiver
ichida amalga oshiriladi. Abonentlar o‘rtasidagi himoya 5 kilovoltgacha
yetishi mumkin.
6.1-jadval
DB 15 razyom AUI kontaktlarining vazifasi
Agarda, tarmoq adapterida ishlash tartibini o‘zgartirish mos-
lamasi (ïåðåìè÷êà) mavjud bo‘lsa (Ethernet–Cheapernet), u holda
uni Ethernet ishlash tartibiga (ya’ni 10 BASE5) o‘rnatish kerak.
Yo‘g‘on kabelli tarmoq qismidagi kompyuterlarni ulash chizmasi
6.3-rasmda ko‘rsatilgan.
t
k
a
t
n
o
K
i
s
a
fi
z
a
V
t
k
a
t
n
o
K
i
s
a
fi
z
a
V
1
2
3
4
5
6
7
8
n
a
r
k
e
D
C
+
D
C
+
X
T
n
a
r
k
e
X
R
+
X
R
r
e
Y
i
d
y
a
m
li
t
a
l
h
s
I
i
d
y
a
m
li
t
a
l
h
s
I
9
0
1
1
1
2
1
3
1
4
1
5
1
–
D
C
–
X
T
n
a
r
k
e
X
T
–
X
R
)
V
2
1
+
(
a
b
n
a
M
i
n
a
r
k
e
a
b
n
a
M
i
d
y
a
m
li
t
a
l
h
s
I
Adapter
6.3-rasm. Òarmoq kompyuterini yo‘g‘on kabel orqali ulash.
Adapter
Adapter

109
Butun tarmoqni faqat yo‘g‘on koaksial kabelda yig‘ilgan taqdirda
tarmoq qismlari (segment) beshtadan oshmasligi kerak (tarmoqning
umumiy uzunligi – 2,5 km). Buning uchun to‘rtta repiter kerak
bo‘ladi. Ya’ni yo‘g‘on kabelga ulangan kompyuterlarning umumiy
soni 500 dan osha olmaydi.
Bir segmentli yo‘g‘on kabelda hosil qilingan tarmoqning
minimal uskunalar to‘plami quyidagi elementlarni o‘z ichiga oladi:
• AUI razyomli tarmoq adapteri (tarmoqqa ulangan kompyu-
terlar soniga qarab);
• uchlarida N turidagi razyomli yo‘g‘on kabelning umumiy
uzunligi tarmoqdagi hamma kompyuterlarni ulash uchun yetarli
bo‘lishi kerak;
• kompyuterdan yo‘g‘on kabelgacha bo‘lgan, uchlarida 15 kontaktli
AUI razyomli transiver kabeli (tarmoq adapterlari soniga teng);
• transiverlar (tarmoq adapterlari soniga teng);
• kabel uchlariga terminator ulash uchun ikkita N turidagi
Barrel – konnektorlari;
• bitta N– terminator (yerga ulash moslamasiz);
• bitta yerga ulash moslamali N–terminator.
Hozirgi vaqtda 10 BASE 5 uskunasi deyarli ishlatilmaydi, lekin
ba’zi hollarda uni asosiy tarmoq (Backbone) tashkil qilish uchun
ishlatiladi. AUI razyomli tarmoq adapterlarining ulushi hozir 5 %
dan oshmaydi.
6.2. 10 BASE 2 uskunasi
Ingichka koaksial kabelining yo‘g‘on kabel turidan farqi: ikki
hissa ingichka (diametri 5 mm atrofida), ancha egiluvchan, montajni
amalga oshirish ancha oson, narxi arzon (taxminan uch hissa).
Uning asosidagi tarmoqlar ko‘p tarqalganligi taajjubli emas, albatta.
Ingichka kabelning ham to‘lqin qarshiligi 50 Om va 50 Om.li
moslashishni talab qiladi. Agarda, yo‘g‘on kabelni, albatta, devorga
yoki polga puxta mahkamlash kerak bo‘lsa, ingichka kabelni osma
montaj qilish mumkin, sababi bir xona chegarasida kompyuterlar
joyini bemalol o‘zgartirish imkonini beradi.
Ingichka kabelning eng katta kamchiligi tarmoq qismi (segment)
uzunligining kamligidir (185 metrgacha). Ba’zi hollarda tarmoq
adapterini ishlab chiqaruvchilar segment uzunligini 200 m yoki
300 metr qilib ko‘rsatadi. Bunday tarmoq adapterlarini boshqa

110
turdagi tarmoq adapterlari bilan ulab bo‘lmaydi, sababi – bu
vaziyatda standart bo‘lmagan signallar ishlatiladi. RG-58A/U —
ingichka koaksial kabel turi eng ko‘p tarqalgandir.
Ingichka kabelda ishlatiladigan uskunalar (6.4-rasm) yo‘g‘on
kabel uskunalariga nisbatan ancha sodda. Òarmoq adapteridan
tashqari, kerakli uzunlikdagi kabel, razyomlar, Җkonnektorlar
va terminatorlardan (bittasi yerga ulanadigan turi) iborat. Har bir
juft abonent o‘rtasida ikki uchida BNC turdagi razyomli alohida
kabel bo‘lagi o‘tkaziladi. Bu kabel bo‘lagining eng kam uzunligi
(abonentlar o‘rtasidagi minimal masofa) — 0,5 metr. Kabel
bo‘laklarini o‘zaro ulash uchun ruxsat etilmasa ham BNCI —
konnektori (Barrel–konnektor) yordamida ulashni amalga oshiriladi.
Razyomlarni kabelga kavsharlash usuli bilan ham ulanadi, lekin
ko‘pincha maxsus siqish orqali ulaydigan asbob yordamida kabelni
razyomga ulash amalga oshiriladi, ammo e’tibor qilish kerakki,
siqish asbobi razyom turiga mos ravishda tanlanishi kerak.
6.4-rasm. 10 BASE 2 uskunasi.
Adapter platasida BNC razyomi bo‘lishi kerak, unga BNC Ò
konsentratori ulanadi, bu esa adapter platasi ikki bo‘lak kabel bilan
ulanishini amalga oshiradi (6.5-rasm). Òarmoq adapteri tarkibida
kerakli tartibga o‘rnatish moslamasi bo‘lsa «Ethernet–Cheapernet»,
Barrel–konnektor
T–konnektor
BNC razyomli
ingichka kabel
Yerga ulanadigan
terminator
Yerga ulanmaydigan
terminator

111
u holda adapterni «Cheapernet» tartibiga (bu 10 BASE 2 segment
nomining tarqalgan va shuningdek, ingichka koaksial kabelning
ham nomidir) o‘rnatish lozim. Galvanik ajratishni adapterning
o‘zi amalga oshiradi, himoya (izolatsiya) kuchlanishi 100 V. ni
tashkil qiladi, yo‘g‘on kabel holatiga nisbatan ancha kam.
Kimgadir adapter razyomi bilan BNC җ konnektor o‘rtasiga
kabel bo‘lagini ulab, adapter va kompyuterdan ulangan tugunni
(җ konnektor va ikkita BNC razyomini) uzoqroq joylashtirish
qulaydek tuyuladi. Bunday qilish mumkin, albatta, lekin standart
tomonidan bu uzunlik 4 sm.dan oshmasligi ta’kidlangan. Bunday
uzunlikdagi kabel bilan hech narsaga erishib bo‘lmaydi, albatta,
shuning uchun 6.5-rasmda ko‘rsatilgani kabi ulanishni amalga
oshirish maqsadga muvofiqdir.
Shuni ta’kidlash kerakki, Rossiyada ishlab chiqariladigin
SR—50 turidagi razyom bilan ham ulashni amalga oshirish mum-
kin, lekin bu holda razyom o‘lchamlaridagi ozgina farq borligi ulash
ishlarida kuch ishlatishga olib keladi, bu esa, adapter platasining
butun qolishiga xavf tug‘diradi. Shuning uchun bir turdagi
razyomlardan foydalanilgan ma’quldir, ayniqsa, razyomlar narxi
hozirda uncha qimmat ham emas (0,5 dollar atrofida).
BNC
T–konnektor
BNC
razyomi
Adapter
6.5-rasm. Adapterni ingichka koaksial kabeliga ulash.

112
Agarda, butun tarmoq ingichka kabel yordamida amalga
oshirilsa, u holda standartga ko‘ra segmentlar soni 5 tadan oshmasligi
kerak. Òarmoqning umumiy uzunligi u holda 925 metrni tashkil
etib, to‘rtta repiter lozim bo‘ladi. Bir segmentda abonentlarning
eng ko‘p soni (repiterlar bilan) 30 tadan oshmasligi kerak. Ya’ni
ingichka kabel yordamida amalga oshirilgan tarmoqda abonentlarning
umumiy soni 150 tadan ortiq bo‘la olmaydi.
Kompyuterlarni tarmoqqa ingichka kabel yordamida ulash 6.6-
rasmda ko‘rsatilgan. Bu yerda ham, yo‘g‘on kabel ishlatilganidek
standart «Shina» topologiyasidan foydalaniladi.
6.6- rasm. Kompyuterlarni tarmoqqa ingichka sim orqali ulash.
Ingichka kabelda hosil qilingan bir segmentli tarmoq uchun
eng kam uskuna va qurilmalar to‘plami quyidagilardan iborat
bo‘ladi:
• tarmoq adapterlari (tarmoqqa o‘rnatilgan kompyuter soni
bilan teng bo‘ladi);
• ikki uchiga ulangan BNC razyomlari bilan kabel bo‘laklari,
ularning umumiy uzunligi tarmoqdagi hamma kompyuterlarni
ulashga yetarli bo‘lishi kerak;
Adapter
Adapter
Adapter
Adapter
Adapter
Adapter

113
• BNC–Ò — konnektorlar (tarmoq adapterlar soni bilan teng);
• bitta yerga ulash moslamasiz BNC terminatori;
• bitta yerga ulash moslamali BNC terminatori.
Agarda, tarmoq bir necha bo‘lakdan tashkil topsa va ularda
repiter hamda konsentratorlardan foydalanilsa, u holda hisobga
olish kerakki, ba’zi bir konsentratorlar tarkibida 50 Om.li termi-
natorlar ham joylashgan bo‘ladi (bu hollarda o‘chirib qo‘yilgan),
bu esa, moslash muammosini hal qilishni osonlashtiradi. Agarda,
bunday terminatorlar bo‘lmasa, u holda tashqi terminatorlardan
foydalanish kerak. Bu qurilma segmentning ikki uchiga o‘rna-
tilganligi uchun, har bir segmentlar uchlariga bunday qurilma
kerak bo‘ladi.
Yaqin vaqtgacha 10 BASE 2 uskunasi eng taniqli va keng
tarqalgan edi. Kabellar, razyomlar, adapterlar ular uchun juda
ko‘p ishlab chiqaruvchilar tomonidan ishlab chiqarilar edi, bu
hol uskunalar doimiy narxining tushib turishini ta’minlardi.
Hozirda esa 10 BASE-Ò uskunasi uni siqib chiqarmoqda, ko‘pchilik
hollarda bu asoslanmagan ravishda ro‘y bermoqda. Katta bo‘lmagan
tarmoqlar uchun 10 BASE 2 uskunalari eng qulay va arzon yechim.
Qachonki, «Shina» qulay bo‘lib, «Passiv yulduz» qulay bo‘l-
magan vaziyatlarda, 10 BASE 2 uskuna qismlarini bir necha
konsentratorlar ishlatilgan murakkab tarmoq tarkibiga ham
qo‘shish maqsadga muvofiqdir.
6.3. 10 BASE-Ò uskunasi
1990-yildan buyon o‘ralgan juftlik asosidagi Ethernet tarmog‘i
rivojlanib kelmoqda va tanilib, keng ko‘lamda ishlatilmoqda. Bu
ko‘pchilik holda moda bo‘lganligi uchun tarqalgan, balki o‘ralgan
juftlik afzalliklari uchun emas. 10 BASE 2 ga nisbatan 10 BASE-Ò
qurilma va moslamalarining narxi ancha qimmat. Lekin haqiqatan
ham 10 BASE-Ò ning afzalligi mavjud, bulardan eng muhimi
silliq Fast Ethernet ga o‘tish imkoniyatini yaratadi, koaksial kabel
segmentlari bunday imkoniyatni ta’minlab bera olmaydi. Kabellardan
biri shikastlansa, butun tarmoqning ish faoliyatini to‘xtatishga
olib kelmaydi. Qurilmalardagi buzilishlarni ajratish oson. O‘ralgan
juftlikdagi tarmoqning montaj ishlarini amalga oshirish ancha
osondir. Qulaylikning yana biri – kompyuterlarga faqat bitta kabel
keladi (10 BASE 2 kabi ikkita kabel emas).

114
10 BASE-Ò tarmoq bo‘lagida ikkita o‘ralgan juftlik orqali
signallar uzatilishi amalga oshiriladi. Ulardan har biri faqat bir
tarafga signal uzatadi (bir juftlik — uzatuvchi, ikkinchi juftlik —
qabul qiluvchi). Bunday juft o‘ralgan juftlik ishlatilgan kabel tarmoq
abonentlari konsentratorlarga (xab) ulanadi, ularning ishlatilishi
avvalgi ko‘rilgan holatlarga nisbatan shart. Konsentrator abonentdan
kelayotgan signalni suradi, sababi CSMA/CD ega bo‘lish usulini
hosil qilish uchun, ya’ni bu holda «Passiv yulduz» topologiyasi
hosil qilinadi (6.7-rasm), u esa, aytib o‘tilganidek «Shina» topo-
logiyasi kabidir.
6.7-rasm. O‘ralgan juftlik yordamida abonentni tarmoqqa ulash.
Adapter va konsentratorlarni ulovchi kabel uzunligi 100 metr-
dan oshmasligi kerak, bu vaziyat ko‘pincha kompyuterlarni
joylashtirishni keskin chegaralab qo‘yadi. 6 mm diametrli egiluvchan
kabel ishlatiladi. Kabel tarkibiga kirgan to‘rtta o‘ralgan juftlikdan
faqat ikkitasidan foydalaniladi. Eng ko‘p tarqalib, ishlatiladigan
kabel turi bu — 3-toifadagi EIA/TIA kabelidir. Lekin hozirgi vaqtda
ancha yuqori sifatli 5-toifadagi (yoki undan ham yuqori toifadagi)
kabeldan foydalanish tavsiya etiladi. Bu turdagi kabel hech qanday
muammosiz Fast Ethernetga o‘tish imkonini beradi. AWG22-26
turdagi kabel ham taniqli. Hech qachon o‘ralgan juftlik hosil
qilmagan telefon kabellarini ishlatish kerak emas, chunki u tarmoq
ishining buzilishiga olib keladi.
Adapter
Adapter
Konsentrator
8 ta kontaktli
RJ–45 razyomlar

115
6.2 - jadval
RJ–45 razyom kontaktlarining vazifasi
Adapter va konsentratorga kabellar 8-kontaktli RJ—45 (6.8-rasm)
turdagi razyom orqali ulanadi, tashqi ko‘rinishidan oddiy telefon
razyomiga o‘xshash bo‘lib, undagi to‘rtta kontaktgina ishlatiladi.
Kontaktlar vazifasi 6.2-jadvalda keltirilgan.
6.8-rasm. RJ–45 razyomi.
Ekranlanmagan o‘ralgan juftli kabellarni (UTP–kabel) koaksial
kabellarga nisbatan montaj qilish ancha oson, chunki ularda to‘qilgan
simli ekran qobiq yo‘q bo‘lgani uchun. Narxlarini solishtiradigan
bo‘lsak, ingichka koaksial kabelga nisbatan UTP kabeli ikki bara-
var arzonroq turadi. Shuni ham hisobga olish kerakki, «Passiv
yulduz» topologiyasida «Shina» topologiyasiga qaraganda, ancha
ko‘p kabel sarflanadi.
t
k
a
t
n
o
K
i
s
a
fi
z
a
V
i
g
n
a
r
g
n
i
n
m
i
S
1
2
3
4
5
6
7
8
+
X
T
+
X
T
+
X
R
i
d
y
a
m
li
t
a
l
h
s
I
i
d
y
a
m
li
t
a
l
h
s
I
+
X
R
i
d
y
a
m
li
t
a
l
h
s
I
i
d
y
a
m
li
t
a
l
h
s
I
g
n
a
r
q
o
v
o
q
/
q
O
q
o
/
g
n
a
r
q
o
v
o
Q
li
h
s
a
y
/
q
O
q
o
/
li
h
s
a
Y

116
Òarmoqni shovqinlarga chidamlilik ta’sirini oshirish uchun
to‘qilgan juftliklardan differensiallashgan signallar uzatiladi, ya’ni
bu o‘ralgan juftlik simlaridan hech biri yerga ulanmaydi. Koaksial
kabelli segmentlardan farqli o‘laroq, tashqi terminatorlardan
foydalanilmaydi, kabellar yerga ulanmaydi, faqatgina tarmoq
kompyuterlarinigina yerga ulash bilan kifoyalanadi.
10 BASE-Ò tarmoqda kabel simlarini ulashning ikki turidan
foydalaniladi (6.9-rasm). Agarda, tarmoqqa faqat ikkita kompyuter
qo‘shilmoqchi bo‘linsa, konsentratordan foydalanilmasa ham bo‘ladi.
Chorraha kabelini (crossover cable — ïåðåêðåñòíûé êàáåëü)
ishlatish usulidan foydalanib, ya’ni bir razyomning RJ–45 uzatish
kontaktlarini ikkinchi razyomning RJ–45 qabul qilish kontaktlariga
va teskarisiga ulashni amalga oshirish mumkin. Kompyuterlarni
konsentratorlar bilan ulashda, odatda, to‘g‘ri kabeldan (direct
cable — ïðÿìîé êàáåëü) foydalaniladi, ularda ikkala razyomlarning
bir xil kontaktlari bir-biri bilan o‘zaro to‘g‘ri ulanadi. Shunday
to‘g‘ri kabel bilan ulanishga mo‘ljallangan konsentratorlar ko‘p.
Òo‘g‘ri, albatta, hisobga olish kerakki, ba’zi hollarda chorraha
ulanish konsentrator portida amalga oshiriladi (standart bu vaqtda
unday portlarni «X» harfi bilan belgilashni tavsiya etadi), shuning
uchun tarmoqda ulash ishlarini olib borish vaqtida juda ziyraklik
bilan amalga oshirish talab qilinadi.
TX+
TX–
RX+
RX–
Zanjir Kontakt
1
2
3
6
Chorraha
kabel
Zanjir
Kontakt
TX+
TX–
RX+
RX–
1
2
3
6
Zanjir
TX+
TX–
RX+
RX–
Kontakt
1
2
3
6
To‘g‘ri
kabel
Zanjir
Kontakt
TX+
TX–
RX+
RX–
1
2
3
6
6.9-rasm. 10 BASE-Ò segmenti to‘g‘ri va chorraha kabel simlarining ulanishi.

117
Yana shuni hisobga olish kerakki, ikkita konsentratorni oddiy
portlar orqali ulanganida, kabel chorraha ulanishli bo‘lishi kerak.
Bir konsentratorning maxsus kengaytirish portini (UpLink) boshqa
bir konsentratorning oddiy porti bilan ulanishi lozim bo‘lgan holda
to‘g‘ri kabel yordamida amalga oshirilishi kerak.
Yana shuni ta’kidlash kerakki, o‘ralgan juftlik kabellari bilan
ulanadigan adapter va konsentratorning maxsus xususiyati
mavjuddir, ya’ni ularda o‘rnatilgan tarmoqqa to‘g‘ri ulanganligini
nazorat qilish vositasi mavjud. Axborot uzatish to‘xtagan hollarda
davriy ravishda test impulsi uzatilib turadi (NLP–Normal Link
Pulse), kabelning qabul qilish tarafida ularning mavjudligiga qarab
kabelning butunligi aniqlanadi. Òo‘g‘ri ulanganligini ko‘z bilan
ko‘rib nazorat qilish uchun maxsus yorituvchi diodli moslama
«Link» mavjuddir, ular uskuna to‘g‘ri ulangan holatdagina
yonadilar. Bu imkoniyat 10 BASE-Ò segmentini juda yaxshi afzallik
bilan qolgan 10 BASE 2 va 10 BASE 5 segmentlaridan farqlab
turadi. 10 BASE 2 va 10 BASE 5 segmentlari shina strukturali
bo‘lganligi sababli yuqoridagi xususiyat mavjud bo‘la olmaydi.
O‘ralgan juftlik tarmoq qurilmalarining eng kam to‘plamining
elementlari quyidagilardan tashkil topgan:
• RJ–45 UTP – razyomli tarmoq adapteri (tarmoqqa birlash-
tirilgan kompyuterlar soniga teng);
• ikki uchida RJ–45 razyomli kabel bo‘lagi (ulangan kompyu-
terlar soniga qarab);
Konsentrator
6.10-rasm. Kompyuterlarni 10 BASE-Ò tarmog‘iga ulash.
Adapter
Adapter
Adapter
Adapter

118
• bitta konsentrator, qancha kompyuterlarni UTP–port RJ–45
razyomi orqali birlashtira olsa.
• 10 BASE-Ò standarti yordamida o‘ralgan juftlik kabelidan
foydalanib kompyuter tarmog‘ini ulashga misol 6.10-rasmda
keltirilgan.
6.4. 10 BASE-FL uskunasi
Nisbatan yaqindan boshlab Ethernetda shisha tolali kabeldan
keng foydalana boshlandi. Undan foydalanish natijasida tarmoq
qismining ruxsat etilgan uzunligi sezilarli darajada oshirildi va axbo-
rot uzatishning shovqinga chidamliligi ham keskin oshdi. Òarmoq
kompyuterlarining to‘liq galvanik ajratilishi ham katta ahamiyatga
ega, bu afzallik hech qanday qurilma ishlatilmasdan, uzatish
muhitining xususiyatlaridan kelib chiqadi. Shisha tolali kabellarning
yana bir afzalligi, Fast Ethernetga silliq o‘tish imkoniyati borligida,
chunki shisha tolaning o‘tkazish xususiyati 100 Mbit/s.ga yetishgina
emas, undan ham ortiq tezlikda uzata olishidir.
Bu holatda axborot uzatish ikkita shisha tolali kabel orqali amalga
oshiriladi, signallarni turli tomonga uzatiladi (10 BASE-T
uskunasidagidek). Ba’zi hollarda bir tashqi qoplama ichida joylashgan
ikki shisha tolali kabellardan foydalaniladi, lekin ko‘pincha ikkita
alohida bittali shisha tolali kabellardan foydalaniladi. Shisha tolali
kabellar narxi uncha baland emas (uning narxi deyarli ingichka
koaksial kabel narxi bilan barobar). Butunlay olib qaralganda,
haqiqatan qurilma va uskunalar narxi sezilarli darajada qimmat,
chunki qimmat shisha tolali transiverdan foydalanishga to‘g‘ri keladi.
10 BASE-FL uskunasining 10 BASE 5 uskunasi bilan o‘xshashlik
tomonlari mavjud (bu yerda ham tashqi transiver ishlatilib, adapter
bilan transiver kabel orqali ulanadi). Xuddi shuningdek, 10 BASE-Ò
uskunasi bilan ham o‘xshashlik tomoni mavjud (bu yerda ham
ikkita turli tomonga yo‘naltirilgan kabel ishlatilib, «Passiv yulduz»
topologiyasi qo‘llanilgan). Òarmoq adapteri bilan konsentratorning
ulanish chizmasi 6.11-rasmda ko‘rsatilgan.
Shisha tolali transiver FOMAU deb nomlanadi (Fiber Optic
MAU). U ham oddiy (MAU) transiverining hamma vazifalarini
bajaradi, lekin undan tashqari uzatish uchun elektr signalini optik
signalga o‘zgartiradi va teskarisiga o‘zgartirishni signalni qabul qilish
jarayonida amalga oshiradi. FOMAU ham aloqa yo‘lining butunligini
nazorat qiluvchi signal ishlab chiqaradi va nazorat qiladi (axborot

119
uzatilish to‘xtagan vaqtlarda). 10 BASE-Ò uskunasidagidek aloqa
yo‘lining butunligini yorug‘lik tarqatuvchi diodlar «Link» yordamida
nazorat qilish (ko‘rish) mumkin. Òransiverni adapterga ulash uchun
10 BASE 5 uskunasidagidek AUI standart kabeli ishlatiladi, lekin
uning uzunligi 25 metrdan oshmasligi kerak.
Òransiver va konsentratorlarni ulash uchun ishlatiladigan shisha
tolali kabellarning uzunligini hech qanday signallarni qayta hosil
qilish qurilmasini ishlatmasdan 2 km.gacha yetkazish mumkin.
Shunday qilib, mahalliy tarmoqqa turli binolarda joylashgan
kompyuterlarni ham ulash imkoniyati paydo bo‘ladi.
Dastlabki vaqtlarda shisha tolali aloqa repiterlar o‘rtasidagi aloqani
hosil qilishga ishlatilgan. Shuning uchun birinchi standart FOIRL
(Fiber Optic Inter-Repeater Link) 1980-yillarning boshida ishlab
chiqilgan bo‘lib, u 1000 metr masofadagi ikki repiter oralig‘idagi
aloqani amalga oshirish uchun mo‘ljallangan. Shundan so‘ng shisha
tolali transiver ishlab chiqildi, uning yordamida repiterga alohida
kompyuterlarni ulash amalga oshiriladi va 10 BASE-F standarti
ham qabul qilindi, u o‘z tarkibiga uch turdagi segmentni qabul
qilgan:
• 10 BASE-FL uskunasi FOIRL eski standart o‘rnini egalladi.
U hozirgi vaqtda eng ko‘p tarqalgan. U ikkita kompyuter o‘rtasidagi
Shisha tolali
konsentrator
Shisha tolali kabellar
15 ta kontaktli
AUI razyomlar
Ethernet
adapteri
FOMAU
6.11-rasm. 10 BASE-FL ga adapter va konsentratorlarni ulash.
TX
RX
Transiverli kabel
TX RX TX RX TX RX

120
aloqani amalga oshiradi, shuningdek, ikki repiterlar o‘rtasidagi
aloqani yoki kompyuter va repiter o‘rtasidagi aloqani amalga
oshiradi. Maksimal masofa 2000 metrgacha;
• 10 BASE-FV tarmoq bo‘lagi repiterli taqsimlangan asos tizim
hosil qilish maqsadida bir necha repiterlar o‘rtasida axborotni
sinxron almashish uchun foydalaniladi, maksimal uzunligi 2000
metr, bu uskuna keng miqyosda tarqala olmadi;
• 10 BASE-FR tarmoq bo‘lagi 33 tagacha kompyuterni repiter
ishlatmasdan «Passiv yulduz» topologiyasiga birlashtirish uchun
mo‘ljallangan (buning uchun maxsus optik taqsimlagichlar
6.12-rasm. Shisha tolali kabel uchun ST razyomi.
6.13-rasm. Shisha tolali kabel uchun SC razyomi (ikkitali).

121
(ðàçâåòâèòåëü) ishlatiladi). Kompyuterdan taqsimlagichgacha
bo‘lgan eng uzun masofa 500 m. Ruxsat etilgan uzunlikning
bunchalik kamayish sababi — signalning taqsimlagichda kuchli
so‘nishidir. Bu tarmoq bo‘lagining turi ham keng tarqala olmadi.
10 BASE-FL standart shisha tolali kabel ikkala uchida shisha tola
uchun mo‘ljallangan abonentli SÒ razyomi bo‘lishi kerak (6.12-
rasmda ko‘rsatilgan BFOS/2.5 standartli). Bu razyomni transiver
yoki konsentratorga ulash 10 BASE 2 tarmog‘idagi BNC razyomini
ulashdan murakkab emas, shuningdek, RJ–45 razyomi singari
foydalaniladigan SC razyomi ishlatiladi. SC razyomi, odatda, ikkita
kabel uchun mo‘ljallab, ikkitadan mahkamlangan bo‘ladi
(6.13-rasm). SC razyomlariga o‘xshash o‘rnatiladigan MIC FDDI
razyomlari ham mavjud. Qurilmalar xarid qilinganda, albatta, kabel
tomonidagi razyomlarning transiver yoki konsentratorlarda o‘rna-
tilgan razyomlarga mos tushishiga e’tiborni qaratish lozim.
Standartga binoan 10 BASE-FL uskunasida multimodli kabel
va 850 nm to‘lqin uzunlikdagi yorug‘lik ishlatiladi, lekin yaqin
kelajakda bir modli kabelga o‘tish ehtimoli yo‘q emas. Segmentda
(kabel va razyomlarda) jami optik yo‘qotish 12,5 dB. dan oshmasligi
kerak. Bunda kabelning 1 km qismiga yo‘qolish 4–5 dB atrofida
bo‘ladi , razyomdagi yo‘qolish esa, 0,5 dan 2,0 dB atrofida bo‘ladi
(bu kattalik razyom o‘rnatilishiga juda ham bog‘liqdir). Yo‘qotishning
faqat shu kattaliklarida aloqani ravon ta’minlashga kafolat beriladi.
6.14-rasm. 10 BASE-FL standarti yordamida kompyuterlarni tarmoqqa ulash.
Konsentrator
(shisha tolali)
TX RX TX RX TX RX
Adapter
FOMAU
FOMAU
FOMAU TX
RX
TX
RX
RX
TX
Adapter
Adapter

122
Amalda tavakkal qilmaslik uchun kabel uzunligini ruxsat etilgan
uzunligidan 10 % kam olib ishlatish yaxshi natija beradi.
6.14-rasmda kompyuterlarni «Passiv yulduz» topologiyasida
shisha tolali kabel yordamida ulashga misol keltirilgan.
Ikkita kompyuterni shisha tolali kabel yordamida ulanganda,
eng kam qurilmalar to‘plami o‘z ichiga quyidagi elementlarni oladi:
• transiver razyomlari bilan ikkita tarmoq adapterini;
• ikkita optik tolali transiverni (FOMAU);
• SÒ razyomli ikkita shisha tolali kabelni (yoki SÑ yoki MIC
razyomli).
Agarda, kompyuterlar soni ikkitadan ko‘p bo‘lsa, shisha tolali
portlari bo‘lgan konsentratorlarni ishlatish kerak. Har bir kompyuter
transiver hamda transiver kabeli bilan va shuningdek, tegishli
razyomli ikkita shisha tolali kabellar bilan ta’minlangan bo‘ladi.
6.5. 100 BASE-TX uskunasi
Kompyuterlarni 100 BASE-TX tarmog‘iga ulash amaliy jihatdan
10 BASE-T tarmog‘iga ulash sistemasidan hech farq qilmaydi
(6.15-rasm). Lekin bu holda ekranlashtirilmagan o‘ralgan juftlik
(UTP) 5 yoki undan yuqori toifadagi kabellardan foydalanish
zarur.
Konsentrator
6.15-rasm. 10 BASE-Ò standarti yordamida kompyuterlarni
birlashtirish chizmasi.
Adapter
Adapter
Adapter
Adapter

123
Kabellarni ulash uchun 10 BASE-T holidagidek 8 kontaktli
RJ–45 turidagi razyomlardan foydalaniladi. Lekin bu razyomlar
(5-toifadagi) 3-toifadagi razyomlardan biroz farq qiladi. Xuddi
10 BASE-T kabi, kabel uzunligi 100 metrdan osha olmaydi,
markazida konsentratori bo‘lgan «Passiv yulduz» topologiyasi
ishlatiladi. Faqat Fast Ethernet tarmoq adapterlari bo‘lishi kerak va
konsentrator 100 BASE-TX segmentini ulash uchun hisoblangan
bo‘lishi kerak. Shuning uchun 10 BASE-T tarmog‘ini o‘rnati-
layotganda bir vaqtning o‘zida 5-toifadagi kabelni ham o‘tkazishga
maslahat beriladi. Òarmoq adapterlari va kabellar o‘rtasiga tashqariga
chiqarilgan transiverlar o‘rnatilishi mumkin.
Vaholanki, 10 BASE-T kabelning va 100 BASE-TX kabelning
ham maksimal uzunligi 100 metr bo‘lsa ham, bu uzunliklarni
cheklash sabablari ikki tarmoq uchun turlichadir.
10 BASE-T kabeli uzunligining 100 metrgacha chegaralani-
shining sababi, kabelning sifati yomonligida (aniqrog‘i, undagi
signalning so‘nishi). Lekin 150 metrgacha kabel uzunligini oshirish
mumkin, agarda, sifatli va ko‘rsatkichlari yaxshi kabel ishlatilsa.
100 BASE-TX kabeli uzunligining 100 metr bilan chegaralanishi-
ning sababi, axborot aloqasining vaqt talablariga ko‘ra o‘rnatilgani
(signalning aloqa yo‘lidan ikki marotaba o‘tish vaqtiga qo‘yilgan
chegara) va hech qanday shart bilan ham uzunlikni o‘zgartirib
bo‘lmasligi. Standart aytib o‘tilgan ko‘rsatkichni ta’minlash uchun
segment uzunligini 90 metr bilan chegaralashni talab qiladi
(10 % li zaxiraga ega bo‘lish uchun).
RJ–45 razyomining 8 ta kontaktidan faqat 4 tasigina ishlatiladi
(6.3-jadval): ikkitasi (ÒX+ va ÒX–) axborotni uzatish uchun va
ikkitasi (ÒX+ va ÒX–) axborotni qabul qilish uchun. Uzatish
t
k
a
t
n
o
K
i
s
a
fi
z
a
V
i
g
n
a
r
g
n
i
n
m
i
S
1
2
3
4
5
6
7
8
+
X
T
+
X
T
+
X
R
i
d
y
a
m
li
t
a
l
h
s
I
i
d
y
a
m
li
t
a
l
h
s
I
+
X
R
i
d
y
a
m
li
t
a
l
h
s
I
i
d
y
a
m
li
t
a
l
h
s
I
g
n
a
r
q
o
v
o
q
/
q
O
q
o
/
g
n
a
r
q
o
v
o
Q
li
h
s
a
y
/
q
O
q
o
/
li
h
s
a
Y
6.3-jadval
RJ–45 turidagi razyom kontaktlarining taqsimlanishi

124
differensial signallar yordamida amalga oshiriladi. Standartda,
shuningdek, ekranlangan ikkita o‘ralgan juftlik kabelidan ham
foydalanish hisobga olingan (to‘lqin qarshiligi 150 Om). Bu holda
9 kontaktli ekranlangan DB–9 razyomi ishlatiladi, bu razyomni
STP IBM 1 tur razyomi deb ham yuritiladi (6.16-rasm), Token–
Ring tarmog‘idagi kabi. Razyom kontaktlarining vazifalari 6.4-jad-
valda keltirilgan.
6.4-jadval
DB–9 razyomi kontaktlarining taqsimlanishi
100 BASE-TX tarmog‘ida ham 10 BASE-T tarmog‘idagi kabi
ikkita kabel turi ishlatilishi mumkin: to‘g‘ri va chorraha (6.17-rasm).
Ikkita kompyuterni konsentratorsiz ulash uchun standart chorraha
(crossover – ïåðåêð¸ñòíûé) kabelidan foydalaniladi. Kompyuterni
konsentratorga ulash uchun to‘g‘ri (direct – ïðÿìîé) kabel
ishlatiladi, razyomlarining bir xil kontaktlari ikkinchi razyomning
shu turdagi kontaktlari bilan ulangan bo‘lishi kerak. Agarda, chorraha
ulanish konsentrator ichiga olingan bo‘lsa, tegishli porti «X» harfi
bilan belgilab qo‘yilgan bo‘lishi kerak. Ko‘rinib turibdiki, bu yerda
ham xuddi 10 BASE-T kabidir.
t
k
a
t
n
o
K
i
s
a
fi
z
a
V
i
g
n
a
r
g
n
i
n
m
i
S
1
2
3
4
5
6
7
8
+
X
R
i
d
y
a
m
li
t
a
l
h
s
I
i
d
y
a
m
li
t
a
l
h
s
I
+
X
T
–
X
R
i
d
y
a
m
li
t
a
l
h
s
I
i
d
y
a
m
li
t
a
l
h
s
I
–
X
T
g
n
a
r
q
o
v
o
O
li
z
i
Q
a
r
o
Q
li
h
s
a
Y
6.16-rasm. DB–9 razyomi.

125
100BASE-TX tarmog‘ida tarmoqning ishga layoqatliligini
tekshirish uchun ikki paketlarning orasidagi vaqt davomida maxsus
signallar (FLP–Fast Link Pulse) uzatilishi ko‘zda tutilgan va ular
shuningdek, qurilmalarning tezligini avtomatik ravishda moslash
vazifasini ham bajaradilar (Avto – Negotation — àâòîìàòè÷åñêîå
ñîãëàñîâàíèe).
6.6. 100 BASE-T4 uskunasi
100 BASE-T4 uskunasining 100 BASE-TX uskunasidan asosiy
farqi axborot uzatilishi ikkita juftlikdan emas, balki ekran-
lashtirilmagan to‘rtta o‘ralgan juftliklar orqali amalga oshirilishida.
Kabel 100 BASE-TX holatiga qaraganda ancha sifati past bo‘lishi
ham mumkin (3, 4 yoki 5-toifadagi). 100 BASE-T4 tizimidagi
qabul qilingan signallarni kodlashtirish usuli har qanday kabel
toifasidan foydalanilganda ham 100 Mbit/s tezlikni ta’minlay oladi,
vaholanki, standart tomonidan imkoniyat bo‘lsa 5-toifadagi kabel
ishlatilishi tavsiya etiladi.
100 BASE-T4 uskunasida kompyuterlarni tarmoqqa birlashtirish,
100 BASE-TX dan hech farq qilmaydi (6.15-rasm). Kompyuterlar
konsentratorlarga «Passiv yulduz» sxemasi bo‘yicha ulanadi. Kabel
uzunliklari ham shuningdek, 100 metrdan oshishi mumkin emas
(standart bu holda ham 90 metrni tavsiya etadi, 10 % li zaxirani
TX+
TX–
RX+
RX–
Zanjir Kontakt
1
2
3
6
Chorraha
kabel
Zanjir
Kontakt
TX+
TX–
RX+
RX–
1
2
3
6
Zanjir
TX+
TX–
RX+
RX–
Kontakt
1
2
3
6
To‘g‘ri
kabel
Zanjir
Kontakt
TX+
TX–
RX+
RX–
1
2
3
6
6.17-rasm. 100 BASE-TX segmentida ishlatiladigan to‘g‘ri va chorraha kabellar.

126
hisobga olgan holda). Lozim bo‘lgan taqdirda adapterlar bilan
kabellar o‘rtasida alohida ajratilgan transiverlardan foydalanish
mumkin.
100 BASE-TX holidagi kabi, tarmoq kabelini adapterga
(transiverga) va konsentratorga ulash uchun 8 kontaktli RJ–45
razyomi ishlatiladi. Lekin bu vaziyatda razyomning hamma 8 kontak-
tidan foydalaniladi. 6.5-jadvalda razyom kontaktlarining vazifalari
keltirilgan.
t
k
a
t
n
o
K
i
s
a
fi
z
a
V
i
g
n
a
r
g
n
i
n
m
i
S
1
2
3
4
5
6
7
8
+
1
D
–
X
T
–
1
D
–
X
T
+
2
D
–
X
R
+
3
D
–
I
B
–
3
D
–
I
B
–
D
–
X
R
+
4
D
–
I
B
–
4
D
–
I
B
g
n
a
r
q
o
v
o
q
/
q
Q
q
o
/
g
n
a
r
q
o
v
o
Q
li
h
s
a
y
/
q
O
q
o
/
k
‘
o
K
k
‘
o
k
/
q
O
q
o
/
li
h
s
a
Y
g
n
a
r
r
a
g
ij
/
q
O
q
o
/
g
n
a
r
r
a
g
i
J
Kontakt Zanjir
Zanjir Kontakt
Chorraha
kabel
TX+
TX–
RX+
RX–
1
2
3
6
TX+
TX–
RX+
RX–
1
2
3
6
4
5
7
8
BI–D3+
BI–D3–
BI–D4+
BI–D4–
BI–D3+
BI–D3–
BI–D4+
BI–D4–
4
5
7
8
To‘g‘ri
kabel
Kontakt Zanjir
Zanjir Kontakt
1
2
3
6
4
5
7
8
TX+
TX–
RX+
RX–
BI–D3+
BI–D3–
BI–D4+
BI–D4–
BI–D3+
BI–D3–
BI–D4+
BI–D4–
TX+
TX–
RX+
RX–
1
2
3
6
6.18-rasm. 100 BASE-T4 tarmog‘ining to‘g‘ri va chorraha kabeli.
4
5
7
8
6.5-jadval
100 BASE-T4 segmenti uchun RJ–45 turidagi razyom
kontaktlarining taqsimoti (ÒX– axborotlarni uzatish,
RX–axborotlarni qabul qilish, BI– ikki tarafga yo‘nalgan uzatish)

127
Axborot almashinuvi bitta o‘ralgan juftlik orqali uzatish uchun,
ikkinchi o‘ralgan juftlik orqali qabul qilish uchun va yana ikkita
o‘ralgan juftliklardan ikki tomonga uch qiymatli differensial
signallarni uzatish orqali olib boriladi.
Ikkita kompyuterni konsentrator ishtirokisiz ulashni amalga
oshirish uchun chorraha kabellaridan foydalaniladi. Oddiy to‘g‘ri
kabel yordamida kompyuterni konsentratorga ulash amalga
oshiriladi, ulardagi razyomlarning bir xil nomli kontaktlari bir-
biri bilan to‘g‘ri ulanadi. Kabel chizmalari 6.18-rasmda keltirilgan.
Agarda, chorraha ulanish konsentrator ichida amalga oshirilsa,
tegishli port «X» harfi bilan belgilab qo‘yilishi kerak. Ko‘rib
turibmizki, bu yerda ham aynan 100 BASE-TX va 10 BASE-T
kabidir.
100 BASE-T4 segmentida 3-toifadagi kabel yordamida axborot
uzatish tezligini 1000 Mbit/s.ga yetkazish uchun axborotni
kodlashtirishning o‘ziga xos yagona usuli ishlatildi, bu usul 8B/6Ò
nomi bilan yuritiladi. Uning g‘oyasi quyidagidan iborat: uzatilishi
lozim bo‘lgan 8 bitli axborotni 6 ternerli (3 qiymatli –3,5 V, +3,5 V
6.19-rasm. 100 BASE-T4 segmentida 8B/6Ò axborotini kodlash.
80 ns
Uzatiladigan
axborot
Kodlashtirilgan
axborot
40 ns
40 ns
80 ns
7 6 5 4 3
2
1
0
5
4
3
2
1
0
3
4
5
0
1
2

128
va 0 V) signalga o‘zgartiriladi. Ular keyin ikki taktda uchta o‘ralgan
juftlik kabeli orqali uzatiladi. Olti razryadli uch qiymatli kodda
umumiy bo‘lishi mumkin bo‘lgan holatlar soni 3
6
=729 ga teng
bo‘ladi, bu esa 2
8
=256 dan ko‘p, ya’ni razryadlar sonining kamayishi
hech qanday muammoga olib kelmaydi. Natijada, har bir o‘ralgan
juftlikdan 25 Mbit/s tezlikda axborot o‘tadi, ya’ni 12,5 MHz
o‘tkazish yo‘lagi talab qilinadi, xolos (6.19-rasm). Axborot uzatish
uchun bir vaqtning o‘zida ikkita ikki tarafga yo‘nalgan o‘ralgan
juftlik (BI-D3 va BI-D4) va bir tomonga yo‘nalgan (TX–D1 yoki
RX–D2) juftlikdan foydalaniladi. Òo‘rtinchi o‘ralgan juftlik axborot
uzatishda qatnashmaydi (ÒX—DI yoki RX–D2), kolliziya holatini
aniqlash uchun ishlatiladi.
Òarmoq butunligini nazorat qilish uchun 100 BASE-T4 da
ham maxsus FLP signalini tarmoq paketi tugab, keyingisi bosh-
lanish oralig‘ida uzatish ko‘zda tutilgan. Aloqa yo‘li butunligi yorug‘lik
diodlari «Link» yonishi orqali ma’lum bo‘ladi.
6.7. 100 BASE-FX uskunasi
Shisha tolali kabellarning 100 BASE-FX segmentida ishlatilishi
tarmoq uzunligini sezilarli darajada uzaytiradi va shuningdek, elektr
yo‘nalishlardan xoli bo‘lish hamda uzatiladigan axborot maxfiyligini
ta’minlash imkoniyatini beradi.
100 BASE-FX uskunalari 10 BASE-FL uskunasiga juda ham
yaqin. Xuddi shuningdek, bu yerda ham «Passiv yulduz»
topologiyasidan foydalanilgan, ikkita ikki yoqqa yo‘naltirilgan shisha
tolali kabel yordamida kompyuterlarni konsentratorlarga ulash orqali
(6.20-rasm) tarmoq hosil qilinadi.
Òarmoq adapterlari bilan kabellar o‘rtasidagi alohida chiqarilgan
transiver ham o‘rnatilishi mumkin. 10 BASE-FL segmenti kabi, shisha
tolali kabellar adapterga (transiverga) va konsentratorga SC, ST yoki
FDDI razyomlari yordamida ulanadi. ST razyomida bayonetli
mexanizm bor, qolgan SC va FDDI razyomlarining ulanishi oddiy.
Kompyuter bilan konsentrator o‘rtasidagi kabelning maksimal
uzunligi 412 metrni tashkil etadi, lekin bu chegaralanish kabel
sifatiga bog‘liq emas. Kabel uzunligining chegaralanish sababi vaqt
nisbatiga bog‘liq. Standart talabiga ko‘ra, yorug‘lik to‘lqin uzunligi
1,35 mkm bo‘lgan multimodli yoki bir modli kabel qo‘llaniladi.
Segmentda va razyomlarda signal quvvatining yo‘qolishi 11 dB.
dan oshmasligi lozim. Shu jumladan, kabelda 1 kilometr masofaga

129
1–5 dB yo‘qotish, razyomda esa, 0,5–2 dB yo‘qotish bo‘ladi
(razyom sifatli o‘rnatilgan hol uchun).
Fast Ethernetning boshqa segmentlari kabi 100 BASE-FX segmentida
ham tarmoq butunligini nazorat qilish ko‘zda tutilgan. Aloqa yo‘li
butunligi yorug‘lik diodlari «Link» yonishi orqali ma’lum bo‘ladi.
1. 10 BASE 5 uskunasi nimalardan iborat?
2. Adapter yo‘g‘on kabelga qanday ulanadi?
3. Kompyuterlarni qalin kabelli tarmoqqa qanday ulanadi?
4. 10 BASE 2 uskunasi nimalardan iborat?
5. Adapter ingichka koaksial kabelga qanday ulanadi?
6. Ingichka kabelning kamchiliklari nimalardan iborat?
7. Kompyuterlarni ingichka kabelli tarmoqqa qanday ulanadi?
8. 10 BASE-Ò uskunasi qanday uskuna va qaysi hollar uchun qo‘llaniladi?
9. Òarmoq abonentini o‘ralgan juftlik bilan qanday ulanadi?
10. RJ–45 razyomining tuzilishi.
11. 10 BASE-Ò segmenti to‘g‘ri va chorraha kabellarining ulanish sxemasini
chizib bering.
12. 10 BASE-Ò tarmoq kompyuterlari qaysi sxemada ulanadi?
13. 10 BASE-FL uskunasi nima?
14. 10 BASE-FL da adapter va konsentrator qanday ulanadi?
15. 100 BASE-TX standartida kompyuterlarni ulash sxemasini tuzib bering.
16. 100 BASE-T4 ning vazifasi nimadan iborat?
NAZORAT SAVOLLARI
6.20-rasm. 100 BASE-FX tarmog‘iga kompyuterlarni ulash.
Konsentrator
(shisha tolali)
TX RX TX RX TX RX
Adapter
FOMAU
FOMAU
FOMAU TX
RX
TX
RX
RX
TX
Adapter
Adapter

130
7-bob. ETHERNET VA FAST ETHERNET MAHALLIY
HISOBLASH TARMOQ QURILMALARI
Ethernet va Fast Ethernet tarmog‘i hozirgi kunda keng tarqalgan
va uning qurilmalari ko‘p ishlab chiqarilgani tufayli kelajakda uning
mavqeyi yanada oshishi, shuningdek, keng ko‘lamda qo‘llanilishi
kutiladi. Shuning uchun biz bu bobda uning qurilmalarining
xususiyatlari haqida to‘xtalib o‘tamiz. Albatta, bu yerda keltirilgan
ma’lumotlar Ethernetgagina tegishli bo‘lmay, boshqa kam tarqalgan
tarmoq qurilmalariga ham tegishlidir.
7.1. Adapterlar
Adapter ko‘rsatkichlari. Ethernet va Fast Ethernet tarmoq
adapterlari (NIC–Network Interface Card) kompyuterlar bilan
quyidagi standart interfeyslar yordamida ulanishi mumkin:
• ISA shinasi (Industry Standard Architecture);
• PCI shinasi (Peripheral Component Interconnect);
• EISA shinasi (Enhaneed ISA);
• MCA shinasi (Micro Channel Architecture);
• VLB shinasi (VESA Local Bus);
• PC Card shinasi (PCMCIAning o‘zi);
• Centronics parallel port (LTP);
• RS232-C (COM) ketma-ket port.
ISA (magistral) sistema shinasiga mo‘ljallangan adapterlar tez-
tez uchraydi, chunki bu shina hozircha boshqa shinalarga nisbatan
ko‘p tarqalgan, uning kengaytirish razyomlari (sloti) ko‘p kom-
pyuterlarda o‘rnatilgan. Aynan shuning uchun bu turdagi adap-
terlarning narxi eng arzon. ISA shinasiga mo‘ljallangan adapterlar
8 va 16 razryadli qilib ishlab chiqariladi. 8 razryadli adapterlar
arzon, 16 razryadli adapterlarning tezligi yuqori. Òo‘g‘ri ISA
shinasida axborot almashinuv tezligi juda yuqori bo‘la olmaydi
(16 Mbayt/s atrofida, amalda 8 Mbayt/s.dan katta emas).

131
Fast Ethernet adapterlarini bu sistema shinasi uchun deyarli
ishlab chiqarilmaydi, chunki tarmoqda axborot almashinuvini katta
tezlikda olib boriladi. PCI shinasi ISA shinasini siqib chiqarmoqda
va kompyuterlarning kengayishi uchun asosiy shina bo‘lib qolmoqda.
Ular 32 va 64-razryadli axborotlarni uzatishni ta’minlab bera olgan
holda yuqori o‘tkazish qobiliyatiga egadir (nazariy 264 Mbayt/s.
gacha). Bu tezlik, nafaqat, Fast Ethernet talabini, balki yuqori
tezlikka ega Gigabit Ethernet tarmoq talabini ham qondiradi. Asosiysi
PCI shinasi, nafaqat, IBM PC turidagi kompyuterlarda va yana
Pover Mac turidagi kompyuterlarda ham ishlatiladi, shuningdek,
u qurilmalarni avtomatik ravishda tashkil qilish tartibini qo‘llaydi
(Plug-and-Play). PCI shinasining ISA shinasiga nisbatan kamchiligi
kompyuterda kengaytirish razyomlarining (slot) kamligi (odatda,
3 ta razyom).
MCA, EISA va VLB shinalari bir qancha vaqt PCI shinasi bilan
raqobatlashdilar (ularning hammasi 32 razryadli axborot
almashinuvini ta’minlab beradi), lekin raqobatga chidash bera olmay,
tezda ishlatilmay qolib ketayapti. Ammo yangi ishlab chiqarilayotgan
kompyuterlarda u shinalar ishlatilmayapti. Shuning uchun ularga
mo‘ljallangan tarmoq adapterlari ham yo‘q bo‘lib ketayotir. Aytib
o‘tish kerakki, ISA adapterlari EISA razyomlariga to‘liq mos. Lekin
bu hol aytib o‘tilgan adapterlar uchun yagona misol bo‘la oladi.
PC Card shinasi (eski nomi PCMCIA) hozircha faqat kichik
Notebook turidagi kompyuterlarda qo‘llaniladi. Bu kompyuterlarda
ichki PCI shinasi, odatda, tashqariga chiqarilmagan. PC Card
interfeysi orqali kichik kengaytirish platalarini sodda ulash imko-
niyatini beradi, bu platalar bilan axborot almashish yetarli darajada
yuqori. Lekin kichik kompyuterlar tarkibiga tarmoq adapterlarini
ham joylab ishlab chiqara boshlandi, chunki tarmoqqa ulanish
imkoniyati ham kompyuter vazifalarining asosiysidan biri bo‘lib
qolayapti. Bu o‘rnatilgan adapterlar ham PCI ichki shinasiga
ulanadilar.
U yoki bu shinaga mo‘ljallangan tarmoq adapterini tanlashda,
eng avval tarmoqqa ulanadigan kompyuterlarga shina kengaytirish
razyomlarining bo‘shi borligiga ishonch hosil qilish kerak. Shuning-
dek, tanlangan adapterni o‘rnatishga ish hajmini va qiyinchilik daraja-
sini to‘g‘ri baholash hamda tanlangan plata yaqin kelajakda ishlab
chiqarishdan olib tashlanishi ehtimolini ham o‘rganish kerak bo‘ladi.
LPT parallel (printer) porti va COM ketma-ket portlar tarmoq
adapterlarini ulash uchun juda kam holda ishlatiladi. Bunday

132
ulanishning asosiy afzalligi adapter ulash uchun kompyuter
g‘ilofini yechish kerak emas. Bundan tashqari, adapterlar kom-
pyuterning sistema resurslarini band qilmaydi, ya’ni uzilish kanalini
va xotiraga to‘g‘ri ega bo‘lish (PDP) hamda xotira va kiritish/chiqarish
manzillarini. Lekin sistema shinasini ishlatilganga qaraganda, ikki
holatda ham kompyuter bilan ular o‘rtasidagi axborot almashish
tezligi ancha sekin. Shuningdek, ular tarmoq bilan axborot alma-
shishi uchun protsessor vaqtini ko‘p talab qiladi, bu kompyuterning
umumiy ish faoliyatini sekinlatadi. LTP va COM razyomlariga ichki
manbadan sim (o‘tkazgich) chiqarilmaganligi uchun adapterlarda
tashqi manba bo‘lishi kerak, buni ham hisobga olish muhimdir.
Òarmoq adapterlarining eng muhim ko‘rsatkichlarini sanab
o‘tamiz:
• adapter tuzilishini tashkil qilish usuli;
• plataga o‘rnatilgan bufer xotira qurilmasining sig‘imi
(o‘lchami) va u bilan aloqa tartibi;
• plataga masofaviy yuklanish, doimiy xotira qurilmasini
o‘rnatish imkoni (Boot Rom);
• adapterning turli aloqa muhitlariga ulanish imkoniyatlari
mavjudligi (o‘ralgan juftlik, ingichka va yo‘g‘on koaksial kabel,
shisha tolali kabel);
• adapterning tarmoqqa axborot uzatish tezligi va uni o‘zgar-
tirish imkoniyati;
• adapterning to‘liq dupleks axborot almashish tartibida ishlatish
imkoniyatining mavjudligi;
• adapter drayverlarining tarmoqda ishlatiladigan dasturiy vosi-
talari bilan mosligi.
Adapter tuzilishini tashkil qilish (êîíôèãóðèðîâàíèå)
deganda, kompyuterning sistema resurslaridan foydalanishi nazarda
tutiladi (kiritish/chiqarish manzillari, uzilish kanallari, xotiraga
to‘g‘ri ega bo‘lish, bufer xotira manzillari va masofaviy yuklanish
xotirasi). Adapter tuzilishini tashkil qilishi platadagi maxsus
moslamani (djamper) kerakli holatga o‘tkazish bilan amalga oshirish
mumkin yoki adapterga qo‘shib beriladigan DOS – tuzilishni
tashkil qilish dasturi (Jumperless, Software configuration) yor-
damida amalga oshirish mumkin. Bunday dasturni ishlatilganda,
foydalanuvchiga qurilma tuzilishini tashkil qilishni oddiy menyu
yordamida (adapter ko‘rsatkichini tanlash) amalga oshirish taklif
qilinadi. Shu dastur yordamida adapterni testlash ham mumkin.
O‘rnatilgan ko‘rsatkichlar adapterning energiyaga bog‘liq bo‘lmagan

133
xotirasida saqlanadi. Qurilma tuzilishini tashkil qilish jarayonida har
qanday sistema qurilmalari va boshqa kengaytirish uchun qo‘yilgan
platalar bilan konflikt holati kelib chiqishidan saqlanish kerak.
Kompyuter elektr manbayi yoqilganda Plug-and-Play tartibida
avtomatik ravishda qurilma tuzilishini tashkil qilish amalga oshirilishi
mumkin.
Adapterning bufer xotira qurilmasining o‘lchamiga adapterning
ishlash tezligi va yuqori axborot yuklamalarga bardosh berish
ko‘rsatkichlari bog‘liq. Adapter xotirasining o‘lchami, odatda,
8 Kbayt.dan bir necha megabaytgacha bo‘lishi mumkin. Xotira qancha
katta sig‘imli bo‘lsa, shuncha ko‘p tarmoq paketlarini saqlash
mumkin. Ajratilgan serverda ishlatiladigan adapterlar uchun bufer
xotira qurilmasining katta sig‘imga ega bo‘lishi juda ham zarur, chunki
u orqali tarmoqning hamma axborot oqimi o‘tadi. Bayon
etilganidek, agarda, kompyuter sekin ishlasa, tarmoqdan o‘ta-
yotgan axborotni o‘tkazib ulgurmasa, u holda hech qanday katta
sig‘imli bufer xotira qurilmasi ham yordam bera olmaydi.
Òarmoq adapterlarida tarmoqdagi axborot almashish funksiya-
larining hammasini, odatda, bitta maxsus integral sxema yoki ko‘p
bo‘lmagan mikrosxemalar to‘plami (2—3 ta) bajaradi. Shu bilan
adapterlarning narxi pastligini tushuntirish mumkin. Bunday
mikrosxema to‘plamlarini yetkazib beruvchilar ko‘p bo‘lmagani
uchun, ko‘p adapterlar bir xil mikrosxema to‘plamida yig‘iladi.
Lekin kompyuter shinasining adapter bilan tashkil qilinishi turli
xil bo‘lishi mumkin, shuning uchun adapterning ish unumdorligi
va ishonchliligi, ayniqsa, ekstremal holatlarda turlichadir.
Fast Ethernet adapterlari bir tezlikli (100 Mbit/s), shuningdek,
ikki tezlikli (10 Mbit/s va 100 Mbit/s) qilib ishlab chiqariladi.
Ikki tezlikli platalar (ularni, odatda, «10/100» deb belgilashadi)
narxi birmuncha qimmat bo‘ladi, shunga yarasha, ular hech
qanday muammosiz har qanday tarmoqda (Ethernet/ Fast Ethernet)
ishlashlari mumkin.
Hamma tarmoq adapterlari sertifikatsiyalangan bo‘lishi kerak.
FCC A klassidagi sertifikat adapterlarni biznesda ishlatish huquqini
beradi, FCC B klassidagi sertifikat adapterlarni uy sharoitida
ishlatishga huquq beradi. Standart tarmoq adapterining xavfsiz
elektromagnit nurlanishini hisobga olgan.
Adapter tanlashda eng muhimi, diqqatni uning drayveri bilan
tarmoq dasturiy ta’minotining mos tushishiga qaratish kerak. Òarmoq
dasturiy vositalarining hamma ishlab chiqaruvchilari (Novell, Microsoft

134
va boshqalar) drayverlarni sertifikatsiyalash bo‘yicha ish olib boradi.
Agarda, shunday sertifikat bo‘lsa, xavotirga o‘rin qolmaydi, chunki
mos tutish muammosi bo‘lmaydi. Boshqa tomondan, hamma tarmoq
dasturiy vositalar drayverga testlangan to‘plam holda xaridorga
yetkaziladi. Agarda, xarid qilingan plata drayveri shu to‘plamga kirsa,
u holda ham moslik bo‘yicha muammo bo‘lmasligi kerak.
Adapterlarning unumdorligi haqida biroz so‘z yuritamiz.
Òarmoqda axborot almashish tezligining haqiqiy qiymati o‘rtacha
keltirilgan ko‘rsatkichlarga kiradi. U faqat adapterga bog‘liq emas,
kompyuterga ham (protsessor va disk tezligiga, xotira sig‘imiga),
axborot uzatish muhitiga, dasturiy vositalarga, tarmoq yuklanganlik
darajasiga bog‘liqdir. Shuning uchun eng tez ishlaydigan (va qimmat)
adapterni tanlangan holda ham axborot almashuvida sezilarli tezlikka
erishmaslik mumkin. Masalan, 8 razryadli ISA adapteridan 16
razryadligiga o‘tilsa yoki ISA adapteridan 32 razryadli PCI adapteriga
o‘tilsa, amalda tezlik oshmasligi ham mumkin. Shunga qaramay,
sistemada adapter tezlik ko‘rsatkichi bo‘yicha eng nozik qism bo‘lib
qolish hollari ham kam emas va uni almashtirish ish unumdorligini
keskin oshirishga sabab bo‘lishi mumkin. Qaysi adapter o‘z
funksiyalarini protsessor ishtirokisiz, o‘z resurslari yordamida
amalga oshirsa, o‘sha adapter tez ishlaydi.
Ish unumdorligining haqiqiy ko‘rsatkichlarini butun tarmoqni
testlash natijasida bilish mumkin. Buning uchun qator testlash
dasturlari mavjud, ulardan taniqlilari Novell firmasining Perform 3
mahsuloti va Ziff-Davis firmasining Netbench 3.0 mahsuloti. Har
qanday testlash dasturlari ham tarmoqdagi aniq vaziyatga baho
bera olmaydi, lekin turli tarmoq adapterlarini real holda o‘zaro
taqqoslash imkoniyatini beradi, albatta.
Òashqi transiverli adapterlar. Fast Ethernet adapterlari
transiverning tashqi alohida moduli sifatida ishlab chiqarilishi mum-
kin va ular uzatish muhitiga (PHY) ulanish uchun mo‘ljallangan.
Bu holda transiverning tashqi modulini adapterga ulash uchun
MII (Media –Independent Interface) interfeysi ishlatiladi, kompyuter
SCSI – interfeys razyomiga o‘xshash 40 kontaktli razyomni
ishlatishga mo‘ljallangan. Òransiverning alohida moduli to‘g‘ri
adapter platasiga o‘rnatilishi mumkin (platadagi maxsus ajratilgan
joyga), lekin adapter platasiga 0,5 metr uzunlikdagi tashqi kabel
yordamida ham ulanishi mumkin (7.1 va 7.2-rasmlar). Òarmoqdagi
to‘liq ulanish vaqtini hisoblashda bu transiver kabelidagi kechikish
vaqtini ham hisobga olish kerak.

135
Òransiver platasida uzatish va qabul qilish qurilma mikrosxemasi
joylashgan va uzatish muhitiga bog‘liq (MDI – Medium Dependent
Interface) razyom ham joylashgan, masalan, RJ–45 o‘ralgan juftlik
uchun. Shunday qilib, bitta adapter nisbatan arzon transiverni
almashtirib, xohlagan aloqa muhit turi bilan aloqani amalga oshirishi
mumkin. Òushunarli, umuman olganda, oddiy adapterga qara-
ganda, bu adapter turi qimmat, albatta, lekin ko‘pincha ularni
ishlatish o‘zini oqlaydi, agarda, uzatish muhitini sekin shisha
tolali muhitga o‘zgartiriladigan bo‘lsa.
7.2. Repiterlar va konsentratorlar
Ethernet tarmog‘ida repiter va konsentratorlarni ishlatish shart
emas. 10 BASE 2 va 10 BASE 5 segmentlari asosidagi katta bo‘lmagan
tarmoqlar ularsiz ishlay oladi. Bunday segmentlarni bir nechtasini
7.2-rasm. Plataga o‘rnatiluvchi tashqi transiverli tarmoq adapteri.
7.1-rasm. MII kabelli tashqi transiverli tarmoq adapteri.
Transiver
MII razyomlari
Tarmoq adapteri
MDI
razyomi
0,5 m
MII razyomi
Transiver
Tarmoq adapteri
MDI razyomi

136
o‘z ichiga olgan tarmoq uchun sodda repiterlar zarur. Uzatish muhiti
sifatida o‘ralgan juftlik yoki shisha tolali kabel tanlansa, albatta,
konsentratorlar (agarda, albatta tarmoqqa ikkita emas, loaqal uchta
kompyuter ulansa) zarur. Fast Ethernet tarmog‘i uchun konsen-
trator so‘zsiz zarurdir.
Repiter va repiterli konsentratorlarning vazifasi. Repiterlar
(ïîâòoðèòåë薠takrorlovchilar), yuqorida aytib o‘tilganidek, ularga
kelgan (portlariga kelgan) signallarni qaytadan tiklaydi,
amplitudasini va shaklini avvalgi holiga keltirib tiklaydi, bu esa,
tarmoqning uzunligini oshirish imkonini beradi. Xuddi shunday
ishni oddiy repiterli konsentratorlar ham amalga oshiradi. Ethernet
va Fast Ethernet konsentratorlari bu asosiy vazifasidan tashqari,
yana qator vazifalarni, ya’ni tarmoqdagi oddiy xatoliklarni aniqlash
va bartaraf qilish vazifasini ham bajaradi. Bu xatoliklarga quyidagilar
kiradi:
• yolg‘on o‘tkazish (FCE – False Carrier Event — ëîæíàÿ
íåñóùàÿ);
• ko‘p turdagi kolliziyalar (ECE – Excessive Collision Error
— ìíîæåñòâåííûå êîëëèçèè);
• cho‘zilib ketgan uzatish (Jabber — çàòÿíóâøàÿñÿ ïåðåäà÷à).
Ko‘rsatilgan xatoliklarning hammasi abonent qurilmalarining
nosozligidan kelib chiqadi, ya’ni xalalning yuqori darajasidan va
kabeldagi to‘siqlardan, razyom kontaktlarida yaxshi ulanish
bo‘lmasligidan va hokazolar.
Yolg‘on o‘tkazish holati konsentrator o‘z portlarining biri
(abonent yoki segment) dan axborot oqimining boshlanishini
chegaralovchi ma’lumoti bo‘lmagan axborotlarni qabul qila
boshlagan vaziyatda hosil bo‘lgan bo‘ladi (ya’ni kadr boshlan-
ganligi haqidagi belgi). Agarda, uzatilish boshlangandan so‘ng
ma’lum vaqt oralig‘ida kadr kelmasa (Fast Ethernet uchun 5 mks,
Ethernet uchun 50 mks), u holatda konsentrator kafolatlangan
kolliziya holatini aniqlashlari uchun qolgan hamma portlarga
«tiqilish» (probka) signalini jo‘natadi. Bu signalning davri ham,
shuningdek, 5 yoki 50 mks ni tashkil qiladi. Aniqlangan portni «Aloqa
turg‘un emas» (Link Unstable — ñâÿçü íåóñòîé÷èâà) holatiga
o‘tkazib va uni uzib qo‘yiladi, qaytadan bu portni konsentrator
tomonidan yoqib qo‘yish faqat to‘g‘ri, to‘liq va yolg‘on o‘tkazish
holatisiz paket kela boshlagandan keyingina amalga oshiriladi.

137
Bir portda 60 dan ziyod kolliziya holati ketma-ket aniqlan-
gandan so‘nggina shu portda ko‘p turli kolliziya holati qayd qilinadi.
Konsentrator har bir portda kolliziya holatini sanab boradi,
kolliziyasiz paket olinganida esa, sanoq qurilmaning qiymatini
kamaytiradi. Ko‘p turli kolliziya qayd qilingan port o‘chirib qo‘yiladi
va unda berilgan vaqt oralig‘ida (5 mks Fast Ethernetda, Ethernet
uchun 50 mks) kolliziya holati qayd qilinmasa, yana konsentrator
tomonidan ulab qo‘yiladi.
Cho‘zilib ketgan uzatish holati, Fast Ethernetda 400 mks.dan
yoki Ethernetda 4000 mks.dan ortiq holatda qayd qilinadi. Bu vaqt
paketning uzatilishi mumkin bo‘lgan uzunligidan uch hissa ko‘pdir.
Bunday cho‘zilib ketish holati qayd qilingan port o‘chirib qo‘yiladi
va u holat tamom bo‘lgandan so‘nggina qaytadan ulanadi.
Konsentrator ko‘rib chiqilgan vazifalardan tashqari yana
tarmoqda har qanday kolliziya holatlarini aniqlashga imkon yaratadi.
Konsentrator portlariga «probka» signalini uzatish 32 bitli oraliqda
uzatish bilan kuchaytiradi. Natijada, hamma segmentning, paket
uzatayotgan hamma abonentlari, albatta, kolliziya holatini qayd
qiladi va o‘z uzatishlarini to‘xtatadi.
Shunday qilib, eng oddiy repiterli konsentrator ham ancha
murakkab qurilmadan iborat, chunki unda avtomatik ravishda ba’zi
buzilishlar va vaqtinchalik hosil bo‘lgan nosozliklarni tiklash
imkoniyati mavjud. Ya’ni konsentrator faqat tarmoq kabellarini
ulash joyi bo‘lib qolmay, u axborot almashish sharoitini yaxshi-
lash, tarmoq unumdorligini vaqt-vaqti bilan nosoz yoki ravon
ishlamayotgan tarmoq qismlarini o‘chirib qo‘yish orqali oshirishda
aktiv ishtirok etadi.
Xuddi tarmoq adapterlari singari konsentratorlar va repiterlar
ham bir va ikki tezlikli bo‘lishi mumkin. Òarmoqda katta erkinlik bo‘li-
shi uchun aynan loyihalash davrida ikki tezlikka ega (10/100 Mbit/s)
konsentrator va repiter tanlash kerak.
Odatda, ko‘pincha repiter va konsentratorlar alohida blok
ko‘rinishida ishlab chiqariladi, ularda elektr manbayi ichki yoki tashqi
bo‘lishi mumkin. Ba’zi konsentratorlar oldindan belgilangan turidagi
aniq sonli tarmoq segmentlarini ulashga hisoblangan (masalan,
10 BASE 2 ning to‘rtta segmentiga yoki 10 BASE-T ning sakkizta
segmentiga mo‘ljallangan). Ancha narxi qimmat boshqa konsentratorlar
esa, kengaytirish imkoniyati mavjud, deb yuritiluvchi (Stackable
– íàðàùèâàåìûå), tarmoqning berilgan tuzilishiga erkin moslasha
oladigan modul tuzilishida bo‘ladilar. Bu holda konsentrator karkasiga

138
(stek) joylanadigan bir necha modullar (odatda, 8 ta) o‘rnatilgan
bo‘lishi mumkin, ularning har biri bir yoki bir nechasiga qaysidir
razyom turiga mo‘ljallab tanlangan tegishli kabel turini ulashga
moslangan razyom o‘rnatilgan bo‘ladi (masalan, BNC, AUI, RJ–45,
ST razyomlari). Odatda, ulanadigan segmentlar soni (konsentrator
portlari) to‘rtga bo‘linadigan qilib olinadi: 4; 8; 12; 16; 20; 24,
ya’ni tarmoq segmentlar sonini oshirish imkoniyati bor
konsentrator, masalan, 192 ta porti bilan aloqa o‘rnata oladi (sakkizta
modulning har biri 24 ta segmentga mo‘ljallangan). Shunday
konsentratorning tuzilish chizmasi 7.3-rasmda keltirilgan.
Bir shassi asosidagi eng murakkab konsentratorlar (7.4-rasm)
orqa panelidagi kontaktlarni ulab, aloqani tegishli tashkil qilish
hisobiga murakkab tarmoq hosil qilishi imkonini yaratadi. Masalan,
ularda bir vaqtda bir necha turdagi tarmoqni qo‘llab turish (Token –
Ring, Ethernet va FDDI) va modulli repiterli konsentratorlardan
tashqari, yana yo‘naltirgich va kommutar modullarini ham ulash
imkoni mavjud. Bunday konsentrator yordamida bir vaqtda, bir
necha bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan bir turdagi tarmoq tashkil qilish
mumkin (masalan, Ethernet). Bu usulda tarmoqni tashkil qilish
tarmoq yuklamasini kamaytirishga va tarmoq qismlarining o‘rtasida
axborot oqimini taqsimlashga imkon yaratadi.
7.3-rasm. Konsentratorning ko‘paytirish strukturasi.
Portlar
Modullar
Ichki
aloqalar

139
7.4-rasm. Shassi asosli konsentrator.
Odatda, shassi asosidagi konsentratorlar ancha murakkab
almashinishlarni boshqarish imkoniyati borligi bilan ajralib turadi.
Bunday konsentratorlarda portlar soni 288 gacha yetishi mumkin.
Òo‘g‘ri bunday konsentratorlarni portga nisbatan hisoblanganda ancha
qimmatga tushadi. Ularni qo‘llash iqtisodiy jihatdan ko‘p portlarni
ulash lozim bo‘lganda (100 atrofida) o‘zini oqlaydi, deb hisoblanadi.
Juda sodda va eng arzon repiter va konsentratorlar ham mavjud,
ular bitta platada bajarilgan bo‘lib, kompyuterning ISA sistema
shinasining razyomiga o‘rnatiladi (bu holda kompyuterning elektr
manbayiga ulanadi). Bunday yechimning kamchiligi, repiter (kon-
sentrator) platasi ulangan kompyuter har doim elektr manbayiga
ulangan va yoqiq bo‘lishi shart (ideal holda kunu tun). Bu
kompyuter manbayidan uzilsa, tarmoq orqali aloqani davom
ettirish mumkin bo‘lmay qoladi.
7.2.1. I va II klass konsentratorlari
IEEE 802.3 standarti repiterli konsentratorlarni ikki klassga
ajratadi, ular bir-biridan ishlatilish sohalari va bajaradigan vazifalari
bilan ajralib turadi. Har bir konsentrator o‘z klassining belgisi
Konsentrator modullari
Ortki kontakt paneli
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11 12

140
bilan belgilab qo‘yiladi, ya’ni I va II rim raqamlaridan tegishlisini
aylana ichiga olingan belgi bilan belgilanadi.
II klass konsentratorlari (repiterlari) – keng tarqalgan taniqli
konsentratorlar, Ethernet tarmog‘i ishlab chiqarilgandan beri
ulardan foydalaniladi. Shuning uchun ham ulardan Fast Ethernet
tarmog‘ida foydalanishga ruxsat etilgan. Bu konsentratorlar
segmentdan kelgan signallarni aynan o‘zidek qilib, boshqa segmentga
hech qanday o‘zgartirmasdan uzatishi bilan ajralib turadi (ya’ni
tarmoq signallarini kodlash usulida o‘zgartirib bera olmaydi). Shuning
uchun bu konsentratorlarga faqat bir turdagi signal ishlatuvchi
segmentlarni ulash mumkin. Masalan, bu konsentratorlarga faqat
10 BASE-T yoki 100 BASE-TX bir xil tarmoq segmentlarini ulash
mumkin. Òo‘g‘ri, ularga turli, masalan, 10 BASE-T va 10 BASE-FL
yoki 100 BASE-TX va 100 BASE-FX segmentlarini ham ulash
mumkin, lekin ular bu holda bir xil uzatish kodidan foydalanishlari
kerak. Ammo bu konsentratorlar turli kodlashtirish tizimli
segmentlarni birlashtira olmaydi, masalan, 100 BASE-TX va
100 BASE-T4.
II klass konsentratorlarida signalning ushlanishi I klass
konsentratorlariga nisbatan kam. Standartga ko‘ra, signal ushlanishi
46 bit oraliq vaqtidan (100 BASE-TX/FX uchun) 67 bit oraliq
vaqtigacha bo‘ladi (100 BASE-T4 uchun). Shu holatdan bu turdagi
konsentratorlarda kengaytirish imkoni va ularning portlar sonining
chegarasi kelib chiqadi (odatda, ular soni 24 tadan oshmaydi).
Lekin konsentratorlarning kam ushlanish vaqti uzun kabellardan
foydalanish imkonini beradi, chunki tarmoq ish faoliyatiga
tarmoqdagi umumiy ushlanish vaqti ta’sir qiladi (konsentratordagi
va kabeldagi ushlanish).
II klass konsentratorlarini o‘zaro ulash uchun maxsus kengay-
tirish portlari (UpLink port — ïîðò ðàññøèðåíèÿ) ishlatiladi.
Buning uchun har bir konsentrator shu porti bilan boshqa bir
konsentratorning oddiy portlaridan biriga ulanadi (7.5-rasm). II
klass konsentratorlarini ishlab chiqarish I klass konsentratorlariga
nisbatan ancha murakkab, chunki ularga vaqt bo‘yicha qo‘yilgan
qattiq talablar mavjud. Shu bilan bir qatorda, ularning imkoniyat-
lari kam, shuning uchun ularni sekin-asta I klass konsentratorlari
siqib chiqarmoqda.
I klass konsentratorlari (repiterlari) – bu turdagi konsentra-
torlar segmentga kelayotgan signallarni raqamli ko‘rinishga
o‘zgartiradi, so‘ng boshqa segmentlarga uzatadilar. II klass

141
konsentratorlaridan farqi, turli segmentlarda ishlatiladigan kod-
larni o‘zgartirish imkoni bor, shuning uchun ularga bir vaqtda
turli xil segmentlarni ulash mumkin, masalan, 100 BASE-TX,
100 BASE-T4 va 100 BASE-FX turdagi segmentlarni. Lekin signalni
o‘zgartirish jarayoni vaqt talab qiladi, shuning uchun bu turdagi
konsentratorlar sekin ishlaydi (standart bo‘yicha ulardagi ushlanish
140 bit oralig‘idan ko‘p bo‘lishi kerak emas).
I klass konsentratorlari ancha erkin, ular kengayish bo‘yicha
ancha keng imkoniyatlarga ega. Aynan shular shassi asosidagi
murakkab konsentratorlar hosil qilishda ishlatiladi. Shuningdek, ularda
ichki raqamli signallar shinasi mavjud bo‘lganligi uchun masofaviy
ish stansiyalaridan boshqarish imkoniyati hosil bo‘ladi. Ya’ni tarmoq
yuklamasini va portlar holatini, tarmoqdagi xatoliklarni qaytarish
chastotasini nazorat qilish va shuningdek, nosoz segmentni avtomatik
ravishda o‘chirish ishlarini masofadan amalga oshirish mumkin bo‘ladi.
Bu holda boshqarish stansiyasi bilan aloqa qilish uchun maxsus
loyihalashtirilgan aloqa protokoli SNMP (Simple Network
Management Protocol – ïðîñòîé ïðîòîêîë óïðàâëåíèÿ ñåòüþ)
ishlatiladi. Bunday masofaviy boshqarilish imkoniyati bor
konsentratorni idrokli konsentrator, deb ataladi (Intelligent Hub –
èíòåëëåêòóàëüíûé – idrokli). 1988-yili IAB (Internet Activities
Board) komissiyasi tomonidan SNMP protokoli taklif qilingan. U
RFC1067, RFC1098, RFC1157 hujjatlarida bayon qilingan. SNMP
protokoli amaliy bosqichga tegishli bo‘lib, IP va IPX protokollari
bilan ishlaydi. U tarmoq haqida axborot yig‘ishi va shuningdek, tar-
moq qurilmalarini ham boshqarishi mumkin.
Kengaytirish porti
Oddiy portlar
II
I
7.5-rasm. Ikkita II klass konsentratorlarini ulash.

142
SNMP protokoli ASN1 formatida matn fayllari ko‘rinishida
tarmoq qurilmalari haqidagi axborotni saqlaydi, deb hisoblanadi,
ulardan har biri MIB (Management Information Base — áàçà
óïðàâëÿþùåé èíôîðìàöèè — boshqarish axborotlar bazasi)
nomi bilan ataladi. Masalan, idrokli konsentratorlar bo‘lgan holda
ulardan har bir portdan uzatilgan va qabul qilingan paketlar sonini
o‘qish mumkin va shuningdek, har bir portni aloqadan uzib va
yana ulash mumkin. Bular SNMP yordamida amalga oshirilishi
mumkin bo‘lgan ishlarning hammasi emas.
Òarmoq qurilmalarini boshqarish uchun, bu qurilma kontrolyori
SNMP agentining dasturini bajarishi kerak. Agent dasturi qo‘yilgan
sistemadagi tarmoq haqidagi axborotni yig‘adi va bu sistema
obyektlarini boshqaradi. Òarmoqni boshqaradigan ishchi stansiya
(NMS — Network Management Station) – bu tarmoqqa ulangan
kompyuterlardan biri bo‘lib, bu kompyuterga maxsus amaliy dastur
paketi joylashtirilgan va qulay grafik ko‘rinishda tarmoq qurilmalarining
holatini aks ettirib turadi hamda ularni boshqarish imkonini beradi.
SNMP protokoli uch turdagi buyruqlarni qo‘llaydi:
• GET buyrug‘i erkin tartibda axborot obyektlari qurilmasining
qiymatlarini o‘qiydi (MIBdan);
• GET NEXT buyrug‘i tartib bo‘yicha keyingi axborot obyekti
qurilmasining qiymatlarini o‘qiydi;
• SET buyrug‘i axborot obyekt qurilmasining qiymatini
o‘zgartirish uchun ishlatiladi.
SNMP protokolining buyruqlari deytogramma tarkibidagi
(PDU – Protocol Data Unit) axborotlar moduli yordamida uzatiladi.
Shuningdek, protokolda MIB kodlashtirish tipi haqidagi axborotni
ham uzatishi ko‘zda tutilgan, shuning uchun turli qurilmalarda
MIB turli formatga ega bo‘lishi mumkin. Qator firma va standart
MIB formatlari mavjud, ularni SNMP tarmoq adapterlari uchun
(MIB-II), konsentratorlar, ko‘priklar va butun tarmoq uchun
(RMON MIB) qo‘llaydi.
7.3. Ulovchi konsentratorlar
Ulovchi konsentratorlar (Switched Hubs – êîììóòèðóþùèå
êîíñåíòðàòîðû) ularni yana ulovchilar deb ham ataladi va
yana oddiy, juda tezkor ko‘prik ham, deb qarash mumkin. Ular
tarmoq uzunligini ixchamlashtirish uchun, yaxlit tarmoqni bir

143
necha kichik tarmoqlarga ajratishda ishlatiladi yoki tarmoqning alohida
qismlaridagi yuklamani (trafika) kamaytirishda foydalaniladi.
Ulovchi konsentratorlar kelayotgan paketlarni qabul qilmaydi,
faqat ularni tarmoqning bir qismidan ikkinchi qismiga uzatadi,
albatta, bu uzatishga zarurat bo‘lganda. Ular bitlar kelayotgan
oqimni to‘xtatmay qabul qiluvchi qurilmaning manzilini aniqlab,
bu paketni jo‘natish haqida qaror qabul qiladi, agar paket
jo‘natiladigan bo‘lsa, kimgaligini ham aniqlaydi. Paketlarga hech
qanday ishlov berilmaydi, shuning uchun konsentratorlar amalda
tarmoqdagi axborot almashinuvini sekinlatmaydi, lekin ular paket
va tarmoq protokollarining formatlarini o‘zgartira olmaydi. Chunki
kommutatorlar kadr ichidagi axborotlar bilan ishlaydilar, ko‘pin-
cha ular xuddi repiterli konsentratorlar kabi kadrlarni qayta tiklaydi,
paketlarni emas, deb hisoblanadi.
Kolliziya holati kommutator tomonidan tarqatilmaydi, bu esa,
ancha sodda repiterli konsentratorga nisbatan afzalligi yuqori ekanidan
dalolat beradi. Kommutatorning mantiqiy tuzilishi ancha sodda.
Ular o‘z tarkibiga chorraha matritsasini (crossbar matrix –
ïåðåêðåñòíàÿ ìàòðèöà) oladi, matritsaning hamma kesishish
nuqtalarida paket uzatish vaqtida aloqa o‘rnatish mumkin. Natijada,
xohlagan bir segmentdan uzatilayotgan paket xohlagan boshqa
segmentga uzatilishi mumkin (7.6-rasm) yoki hamma segmentlarga
bir vaqtning o‘zida uzatilishni tashkil qilish mumkin (7.7-rasm).
7.6-rasm. Kommutatorning mantiqiy chizmasi.
Qabul qiluvchi Chorraha matritsasi Aloqalar
taraf
Uzatuvchi
taraf
1
2
3
4
5
6
1
2
3
4
5
6

144
Kommutatorlar turlicha portlar soniga mo‘ljallab ishlab chiqa-
riladi. Ko‘pincha 6, 8, 12, 16 va 24 portli kommutatorlar uchrab
turadi. Aytib o‘tish kerakki, ko‘priklar kam holda 4 tadan ortiq
portni qo‘llab tura oladi. Ba’zi bir kommutatorlarda portlarni
guruhlash imkoni mavjud, ular bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan holda
ishlay oladi, ya’ni bir kommutatordan ikki va uchta kommutator
kabi foydalanish imkonini beradi.
Kommutatorlarning ish unumdorligi ikki ko‘rsatkich bilan
xarakterlanadi: maksimal va jamlangan paketni qaytadan uzatish
tezliklari. Qaytadan uzatishning maksimal tezligini paketlarni bir
portdan ikkinchi portga uzatilganda o‘lchanadi, o‘lchash davrida
qolgan hamma portlar o‘chiq bo‘lishi kerak. Jamlangan tezlikni
hamma portlar aktiv ishlab turgan holda o‘lchanadi. Jamlangan
tezlik maksimal tezlikdan kattadir, lekin maksimal tezlik hamma
portlarda bir vaqtning o‘zida ta’minlana olmaydi, vaholanki,
kommutatorlar bir vaqtning o‘zida bir necha paketlarga ishlov
bera oladi (ko‘priklarda bunday imkon yo‘q).
Òarmoqlarni qismlarga kommutator yordamida bo‘lishda amal
qilinadigan eng asosiy qoida «80/20 qoida», deb nomlanadi. Faqat
shu qoidaga rioya qilinganda kommutator unumli ishlaydi. Bu qoidaga
Qabul qiluvchi 
Chorraha matritsasi
taraf
Aloqalar
Uzatuvchi
taraf
6
5
4
3
2
1
6
5
4
3
2
7.7-rasm. Keng miqyosda uzatiladigan paketni qayta tiklash.
1

145
binoan, tarmoqning bir qismidagi hamma uzatishlarning 80 %
bir segmentga to‘g‘ri kelishini ta’minlash kerak. Faqat hamma
uzatishlarning 20 % tarmog‘i qolgan segmentlar o‘rtasida bo‘lishi
kerak, ya’ni 20 % uzatishlar kommutator orqali o‘tadi. Amalda,
odatda, server va u bilan aktiv ishlovchi ish stansiyalarini (mijoz)
bitta segmentga joylashtirish orqali 80/20 qoidasini amalga oshiriladi.
Bu qoidani ko‘priklarga ham qo‘llash mumkin.
Kommutatorlarning ikki toifasi mavjud, ular bir-biridan
intellekt darajasi va ulash usuli bilan farqlanadi:
• jamlovchi va qayta tiklovchi kommutatorlar (Store-and-
Forward, SAF);
• sodda va tez ishlovchi kommutator (Cut-Trough).
Qisqacha ularning xususiyatini ko‘rib chiqamiz.
7.3.1. Kommutatorlar
Cut-Trough kommutatorlari eng oddiy va tez ishlovchi bo‘lib,
paketlarni buferlashtirmaydilar hamda hech qachon tanlov olib
bormaydi. Ular paketning faqat bosh qismidagi qabul qilish
qurilmasining 6 baytli manzilini o‘qib va ulash haqida qaror qabul
qiladi. Bu ish uchun ba’zi bir kommutatorlar 10 bit oralig‘idagi
vaqt sarflaydi. Natijada, kommutatordagi ushlanish buferlashtirish
vaqti va shuningdek, ulanish vaqti bilan birgalikda 150 bitli oraliqni
tashkil qilishi mumkin. Albatta, bu vaqt repiterli konsentratorlar
vaqtidan katta, lekin har qanday ko‘priklardagi qayta tiklashdagi
ushlanish vaqtidan ancha kamdir.
Bu turdagi kommutatorning kamchiligi har qanday paketni
qaytadan tiklab uzatib yuboradi, hattoki, xato paketlarni ham
uzatib yuboradi, bu esa, tarmoq ish unumini kamaytiradi. Bir
tarmoq qismidagi xatolik tarmoqning boshqa qismiga qayta tiklab
uzatib yuboriladi. Yana bir kamchiligi tez yuklama oshishiga olib
keladi va yuklama oshgan holda qayta ishlov berishni yomon olib
boradi. Shuning uchun Cut-Trough kommutatorini sekin-asta ancha
yuqori darajada ishlovchi Interim Cut-Trough Switching (ICS)
kommutatorlari siqib chiqarmoqda. Bu turdagi kommutatorlarda
kichik (karlik) kadrlarni uzatmaslik imkoniyati mavjud, lekin Cut-
Trough kommutatorining kamchiliklari bu kommutatorda ham
saqlanib qolgan.
Store-and-Forward kommutatorlari eng qimmat, murakkab va
bu turdagi qurilmalar orasida mukammali. Ular ko‘priklarga ancha

146
yaqin va Cut-Trough kommutatorlarida mavjud kamchiliklardan
xolidir. Ularning asosiy afzalliklari qayta tiklanayotgan paketlarni
ichki bufer xotira FIFOga to‘liq saqlab qo‘yishdan iborat. Bu holda
bufer o‘lchami paketning maksimal uzunligidan kam bo‘lmasligi
kerak. Òabiiyki, ulash vaqtining uzayishi sezilarli oshadi, u 12000
bit oralig‘idan kam bo‘lmaydi. Xato va kichik kadrlar bu turdagi
kommutatorlarda filtrlanadi. Yuklanishlar esa, kam hosil bo‘ladi. Xotira
qurilmasining sig‘imi qancha katta bo‘lsa, kommutator yuklanish
holatlarini shuncha yaxshi yenga oladi. Lekin xotira hajmi oshgan
sari, qurilma narxi ham oshib boradi. Ba’zi hollarda kommutator
tarkibida protsessor ham bo‘ladi, lekin ko‘pincha kommutatorni
tezligi katta bo‘lgan maxsus integral sxemalarda hosil qilinadi. Ular
faqat paketlarni ulash vazifasiga ixtisoslashtirilgan bo‘ladi.
SAF kommutatorlari boshqa kommutator turlariga nisbatan
bir vaqtning o‘zida turli tezlikda uzatishni qo‘llashlari mumkin
(10 Mbit/s va 100 Mbit/s). Paketni to‘liq buferlashtirish uni qa-
bul qilingan tezlikdan boshqa tezlikda uzatishga imkon beradi.
Natijada, kommutator portlarining bir qismi Ethernet tarmog‘i
bilan, qolgan ikkinchi qismi esa Fast Ethernet tarmog‘i bilan ishlashi
mumkin. Ba’zi bir kommutatorlar o‘z portlarini avtomatik ravishda
portga ulangan segmentning uzatish tezligiga moslaydi. Shuning
uchun SAF kommutatorlari Ethernetdan Fast Ethernetga o‘tishni
sezilarli ravishda yengillashtiradi. Gigabit Ethernet bilan 1000 Mbit/s
tezlikda aloqani tashkil qiluvchi kommutatorlar ham mavjud.
Ko‘priklardan farqli kommutatorlarda paket formati yo‘q, shuning
uchun turli formatli tarmoqlarni ular yordamida birlashtirib
bo‘lmaydi.
Shuningdek, moslashuvchi (àäàïòèâíûå yoki ãèáðèäíûå)
deb nomlangan kommutatorlar ham ishlab chiqariladi, ular
avtomatik ravishda Cut-Trough ish tartibidan SAF ish tartibiga va
teskarisiga o‘ta oladilar. Kam yuklama bo‘lgan holatida va xatoliklar
darajasi kam bo‘lgan hollarda ular xuddi tez ishlovchi Cut-Trough
kommutatorlaridek ishlaydi, tarmoqda xatoliklar ko‘p bo‘lib, katta
yuklama bo‘lgan holatida ular sekin ishlash tartibiga o‘tib, SAF
kommutatorlari singari sifatli ish bajaradi.
Nihoyat, repiterli kommutatorlarga nisbatan yana bir muhim
afzalligi shundan iboratki, ular aloqaning to‘liq dupleks ish tarti-
bini qo‘llay oladi. Òa’kidlab o‘tilganidek, bu ish tartibida tarmoqda
axborot almashinuvi keskin soddalashadi, uzatish tezligi esa, ideal
holda ikki hissaga oshadi (20 Mbit/s Ethernet uchun, 200 Mbit/s
Fast Ethernet uchun).

147
Òo‘liq dupleks ish tartibining afzalliklari va kamchiliklariga biroz
to‘xtalib o‘tamiz. O‘ralgan juftlik va shisha tolali kabellar ishlatilgan
segmentda har qanday holda ham ikkita aloqa yo‘li ishlatilishi kerak,
ulardan biri axborotni bir tarafga uzatsa, ikkinchisi boshqa tarafga
uzatadi. (Bu 100 BASE-T4 segmentiga taalluqli emas, unda ikki
tomonga yo‘nalgan o‘ralgan juftlik ikki tomonga navbat bilan axborot
uzatadi). Lekin standartlashtirilgan yarim dupleksli ish tartibida
axborot bu aloqa yo‘llaridan bir vaqtning o‘zida amalga oshirilmaydi.
Ammo bu aloqa yo‘li orqali ulangan adapter va kommutatorlar
to‘liq dupleks ish tartibini qo‘llasa, u holda axborotni bir vaqtning
o‘zida uzatish mumkin bo‘ladi. Òabiiyki, adapter va kommutator
apparaturasi bu holda tarmoqdan kelayotgan paketni qabul qilishni
va o‘zining paketini bir vaqtning o‘zida uzatishini ta’minlashi kerak,
albatta.
Òo‘liq dupleksli ish tartibi har qanday kolliziya holatiga o‘rin
qoldirmaydi va SCMA/CD murakkab almashinuvni boshqarish
algoritmidan foydalanishga hojat qoldirmaydi. Abonentlardan har
biri (adapter va kommutator) bu holatda xohlagan vaqtda
tarmoqning bo‘shashini kutib turmasdan axborot uzatishi mumkin.
Natijada, tarmoq 100 % yuklamaga yaqin bo‘lgan taqdirda ham
o‘z vazifasini bemalol bajaradi (yarim dupleks ish tartibida 30–40 %
dan ko‘p emas). Ayniqsa, bu ish tartibi yuqori tezlikda ishlovchi
server va yuqori unumli ish stansiyalari uchun qulay sharoit
yaratadi.
Bundan tashqari, SCMA/CD usulidan voz kechishlik avtomatik
ravishda tarmoq o‘lchamiga qo‘yiladigan chegaralash shartlarini
olib tashlaydi. Bu esa, Fast Ethernet va Gigabit Ethernet tarmoqlari
uchun muhimdir.
Òo‘liq dupleks ish rejimida axborot almashinuvi olib borishda,
har qanday tarmoq uzunligiga chegara qo‘yish faqat signalning
aloqa muhitida so‘nishigagina bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun,
masalan, Fast Ethernet va Gigabit Ethernet tarmoqlarida shisha tolali
segmentlarning uzunligi 2 km va undan ham ko‘p bo‘lishi mumkin.
Standart yarim dupleks ish tartibida va SCMA/CD usuli qo‘llangan
holda amaliy jihatdan bu ko‘rsatkichga erishib bo‘lmaydi, chunki
signalning ikki hissa tarqalish vaqti Fast Ethernet uchun 5,12 mks.dan
oshmasligi kerak, Gigabit Ethernet uchun esa 0,512 mks.dan
oshmasligi lozim (eng kam paket uzunligi holatida esa, 512 bayt –
4,096 mks).

148
Òo‘liq dupleks ish tartibini «Aktiv yulduz» topologiyasiga
yaqinlashishdek ko‘rish mumkin. Xuddi «Aktiv yulduz»dagidek,
bu holda ham mojarolar bo‘lishi mumkin emas, lekin markazga
bo‘lgan talab (tezligi va ishonchliligiga) nihoyatda qattiq. Xuddi
«Aktiv yulduz»dagi kabi, ko‘p abonentli tarmoq qurish masalasi
ancha qiyin, chunki ko‘p markaz hosil qilish masalasi mavjud
(bizning holda kommutatorlar). Xuddi «Aktiv yulduz»dagi kabi,
qurilmalarning narxi ancha yuqori, chunki tarmoq adapteri va
ulash kabellaridan tashqari yana tez ishlovchi va qimmat
kommutatorlar ham bo‘lishi kerak. Lekin bu axborot almashinuvini
yuqori tezlikda olib borish uchun to‘lanadigan majburiy haq bo‘lsa
kerak, albatta.
Shunday qilib, hozirgi vaqtda ulovchi konsentratorlar (kom-
mutator) an’anaviy ko‘priklar bajaradigan vazifalarni ham ko‘proq
bajarmoqda. Shuning uchun bir tarmoq doirasida yoki bir xil
o‘lchamli paket ishlatiladigan bir turdagi tarmoqlarda (Ethernet va
Fast Ethernet) kommutatorlar ko‘pincha ko‘priklarni siqib chiqar-
moqda, chunki ular ancha arzon va tezligi yuqoridir. Ko‘priklarning
vazifasi faqat turli turdagi tarmoqlarni ulashgina bo‘lib qolmoqda,
bunday hol ko‘p uchramaydi. Bunday an’ana elektronikaning boshqa
sohalarida ham ko‘rinmoqda: tor masalaga yo‘naltirilgan tezligi yuqori
qurilmalar, tezligi kam, lekin universal qurilmalarni siqib
chiqarmoqda. Universal qurilmalar (kompyuterlar, universal
kontrolyorlar), asosan, murakkab ishlov berish algoritmli masala-
larni va bu masalalar aniq obyektlarning shartlari asosida o‘zgaradigan
masalalarni hal qilishda saqlanib qolmoqda. Bu qurilmalarning yana
muhim afzalliklari, masala o‘zgarishi bilan dasturiy moslashish va
apparat moslashish imkoniyati yuqori darajada (san’at darajasida)
bo‘lganligi uchun ichki qurilmalarida o‘zgartirishlar lozim emas.
7.4. Ko‘priklar va marshrutizatorlar
Ko‘pchilik hollarda ko‘prik va marshrutizatorlar tarmoqda ishlatilib,
kompyuterlar asosida yaratilgan bo‘ladi, tarmoqda maxsus vazifani
bajaradi, ya’ni tarmoqning ikki va undan ko‘p qismini birlashtiradi.
Vaholanki, boshqacha ko‘prik va marshrutizatorlar ham mavjud,
ular faqat bir vazifani bajarishga ixtisoslashtirilgan. Bir qator firmalar
tomonidan ishlab chiqariladigan modul ko‘rinishli marshrutizatorlar
shassi asosida qurilgan konsentratorlarga o‘rnatish uchun moslangan.

149
Modul shaklida ishlab chiqarilgan marshrutizatorlar narxi kom-
pyuter asosidagisiga qaraganda ancha arzon bo‘ladi.
Ko‘priklarning vazifasi. Yaqingacha ko‘priklar tarmoqlarni
qismlarga ajratishda asosiy qurilma vazifasini bajarar edi. Ularning
narxi marshrutizatorlarning narxiga qaraganda arzon, tezligi yuqori,
shuningdek, OSI modelining ikkinchi bosqich protokollari uchun
shaffofdir. Abonentlar tarmoqda ko‘prik borligini bilmasliklari ham
mumkin va ularning hamma paketlari tarmoqdagi kerakli manzilga
hech qanday muammosiz yetkaziladi.
Ko‘prik, odatda, kompyuterga ikkitadan to‘rttagacha tarmoq
adapteri o‘rnatilgan qurilma bo‘ladi. Bu adapterlarning har biri
tarmoq qismining bittasiga ulangan bo‘ladi. Ko‘prik ishlatilgan tar-
moq tuzilishi (konfiguratsiya) ancha murakkab bo‘lishi mumkin
(7.8-rasm), lekin ularda tutashgan yo‘nalishlar (petlya) bo‘lishi
kerak emas va paketlarning o‘tadigan yo‘li yagona bo‘lishi shart
(7.9-rasm). Aks holda, tutashgan yo‘nalishdan keng o‘tkazish
(øèðîêîâåùàòåëüíûõ) paketlarining ko‘p marotaba o‘tishi
natijasida tarmoqda yuklama oshishi hosil bo‘ladi va boshqa
muammolar kelib chiqishi mumkin. Bunday holat yuzaga kelmasligi
uchun ko‘priklarda asosiy daraxt (Spanning tree – îñíîâíîå
äåðåâî) algoritmidan foydalanish ko‘zda tutilgan. Bu algoritm
mavjud ko‘priklar o‘rtasida muloqot olib borish natijasida, tutash-
gan yo‘nalish hosil qiluvchi ko‘prik portlarini o‘chirib qo‘yadi
(masalan, 7.9-rasmdagi ikkinchi ko‘prikning ikkala portini o‘chirib
qo‘yadi). Bu xususiyat sharofati bilan ko‘priklar yordamida tarmoq
qismlarining ulanishini takrorlash mumkin (ya’ni tugun hosil
qilish), sababi, agarda, biror aloqa yo‘li ishdan chiqqan taqdirda
tarmoqning yaxlitligini takroran ulangan (alternativ yo‘lni ulab)
aloqa yo‘lini avtomatik ravishda ulash orqali tiklash mumkin bo‘ladi.
Bu algoritm ba’zi bir kommutatorlarda ham ishlatiladi, chunki
ular ham tugunli tarmoqlarda ishlay olmaydi.
Ko‘prik bir vaqtning o‘zida bitta paketga ishlov (signalni qayta
tiklash) bera oladi, kommutator kabi bir necha paketga ishlov
bera olmaydi. Portlardan biriga kelgan har qanday paketga quyidagicha
ishlov beriladi:
1. Ko‘prik paketni jo‘natgan abonent manzilini ajratadi va
abonentlar manzillar jadvalidan uni qidiradi. Agarda, bu manzil

150
jadvalda bo‘lmasa, u holda jadvalga kiritib qo‘yadi. Shunday qilib,
har bir tarmoq qismining ko‘prik portlariga ulangan abonentlar
manzil jadvali avtomatik ravishda hosil bo‘ladi.
2. Ko‘prik paketni qabul qiluvchining manzilini ajratadi va hamma
portlarga tegishli bo‘lgan manzillar jadvalidan uni qidiradi. Agarda,
paket o‘zi kelgan segmentidagi abonentga manzillangan bo‘lsa, u
qayta tiklanmaydi. Agarda, paket tarmoq abonentlarining hammasiga
manzillangan bo‘lsa yoki ko‘p punktli bo‘lsa, u holda qabul qilingan
qurilmadan tashqari, hamma portlarga qayta tiklab uzatiladi. Agarda
paket bitta abonentga tegishli bo‘lsa, u holda shu abonent tarmoqning
qaysi bo‘lagida joylashgan bo‘lsa, faqat o‘sha portga jo‘natiladi.
Nihoyat, qabul qilinishi kerak bo‘lgan qurilma manzili hech bir
manzillar jadvalidan topilmasa, u holda paket qabul qilingan
portdan tashqari tarmoqdagi barcha portlarga uzatiladi.
Ko‘prik
Ko‘prik
1
7.8-rasm. Ko‘prikli tarmoq.
2

151
Abonentlar manzilining jadval o‘lchami chegaralangan bo‘ladi,
shuning uchun ulardagi axborotni avtomatik ravishda yangilab turish
imkoni bilan hosil qilinadi. Uzoq vaqt paket uzatilmagan abonentlar
manzili ma’lum vaqtdan so‘ng (odatda, 5 minut) jadvaldan o‘chirib
yuboriladi. Bu esa, tarmoqda o‘chirib qo‘yilgan abonent yoki
tarmoqning boshqa qismiga o‘tkazilgan abonent manzilining jadvalda
ortiqcha joy egallab turmasligini kafolatlaydi.
Chunki ko‘prik va, shuningdek, kommutator ham kadr ichidagi
axborotni tahlil qiladi (jismoniy manzillarni, MAC manzillarni),
ko‘pincha u paketlarni emas, kadrlarni qayta uzatadi, deb aytishadi.
Kommutator holati kabi, ko‘prikning unumli ishlashi uchun
ko‘rib o‘tilgan «80/20 qoidasi»ni bajarish kerak, ya’ni uzatish-
larning ko‘p (80 % dan kam bo‘lmagan) qismi tarmoq qismining
ichida amalga oshishi kerak, tarmoq bo‘lagidan tashqarida emas.
An’anaviy ko‘priklar ichki va tashqi turlarga ajratiladi. Ichki
ko‘priklar kompyuter-server asosida amalga oshiriladi, buning
uchun ularga, odatda, to‘rttagacha tarmoq adapterlari o‘rnatiladi
Ko‘prik
Ko‘prik
Ko‘prik
1
3
7.9-rasm. Ko‘prikli tarmoqda tugun.
2

152
Deytogrammaga tarmoq manzillari kiradi, oddiy ko‘p tarmoq-
lardan iborat bo‘lgan, marshrutizatsiyalanadigan tarmoqda
abonentlarni aniqlaydi. Masalan, IRX deytogrammasining tarmoq
manzili 10 baytdan iborat bo‘lib (7.13-rasm), o‘z tarkibiga tarmoq
maydon nomerini (4 bayt), abonentning qaytariluvchi jismoniy
manzilini (MAC manzil) oladi. Marshrutizator aynan qabul
qiluvchi abonentning tarmoq manzilidagi tarmoq maydon nomeriga
ishlov beradi. Bu holatda faqat ko‘priklar, kommutatorlar va repiterli
konsentratorlar bilan bo‘lingan bir nomerga ega bo‘lgan tarmoq
yaxlit tarmoq hisoblanadi.
Har bir abonent (uzel) paket jo‘natishdan avval, paketni
qabul qiluvchiga to‘g‘ri jo‘nata oladimi yoki u marshrutizator
xizmatidan foydalanishi kerakmi, degan masalani aniqlashtirib oladi.
Agarda, uzatuvchi abonent tarmog‘ining shaxsiy nomeri bilan
paket uzatilishi kerak bo‘lgan abonentning tarmoq nomeri mos
kelsa, u holda paket to‘g‘ri marshrutizatsiya qilinmasdan uzatiladi.
Agarda, manzil boshqa tarmoqda bo‘lsa, u holda uzatiladigan
deytogramma marshrutizatorga jo‘natilishi kerak, shundan so‘ng
marshrutizator kerakli tarmoqqa paketni uzatib yuboradi. Bu holda
paket, asosan, marshrutizatorga manzillangandek bo‘ladi (xuddi
o‘z tarmog‘ining biror abonenti kabi), paketga joylangan
deytogramma boshqa tarmoq abonentiga manzillangan, ya’ni
uzatuvchining tarmoq manzil maydoniga. Har qanday holda ham
abonentning uzatish qurilmasining tarmoq manzil maydoniga
o‘zining tarmoq nomerini joylagan bo‘ladi (4 bit) va o‘zining MAC
manzilini ham (6 bayt) joylaydi.
. Kompyuter bilan tarmoq adapterlari qaysi standart interfeyslar orqali
ulanadi?
2. Òarmoq adapterlarining asosiy ko‘rsatkichlarini sanab bering.
3. Adapterning bufer xotira sig‘imi nimalarga bog‘liq?
4. Adapterlarning ish unumdorligi haqida nimalarni bilasiz?
5. Òarmoqlarni testlash dastur nomlarini aytib bering.
6. Òarmoq adapteri transiver bilan qanday ulanadi?
7. Repiterlarning vazifalari nimalardan iborat?
8. Konsentratorlar tarmoqdagi qanday oddiy xatoliklarni aniqlaydilar?
9. II klass konsentratorlar vazifalari nimalardan iborat?
10. I klass konsentratorlar vazifalarini sanab bering.
11. II klass konsentratorlari o‘zaro qanday ulanadi?
12. Kommutatorning mantiqiy chizmasini tushuntirib bering.

153
13. Store-and-Forward kommutator vazifasini bayon eting.
14. Ko‘priklar vazifasi nimadan iborat?
15. Marshrutizatorlar bajaradigan vazifalarni izohlang.
16. IRX tarmoq manzilining formati qanday?
8-bob. «O‘RALGAN JUFÒ» KABELIDAN
FOYDALANIB ÒARMOQNI QURISH
Òarmoq qurishda «o‘ralgan juft» kabelidan foydalanish keng
tarqalgan bo‘lib, kichik va katta mahalliy tarmoqlarni qurishda ishla-
tiladi. Xususan, uy sharoitida tarmoqni tashkil etish ommalashib
borayotgan bir vaqtda bunday tarmoqda bir necha integrallashgan
tarmoq adapterlari va keraklicha uzunlikdagi kabellardan foydala-
niladi.
«O‘ralgan juft» kabeli yordamida qurilgan mahalliy tarmoqlar-
ning ommalashib ketishiga asosiy sabab, unda ma’lumotlarni uza-
tish juda tez va tizimli platadagi tarmoq ATX standarti mavjudli-
gidir. Shu bilan birgalikda «o‘ralgan juft» kabelidan foydalanilganda
tarmoq adapterida aynan bitta standartdan, ya’ni 100Base-TX yoki
1000Base-TX standartidan foydalanish nazarda tutiladi.
8.1. Segment uzunligini chegaralash
«O‘ralgan juft» kabelidan qurilgan tarmoqda:
• segment uzunligi 100 m.dan oshmasligi;
• tarmoqqa ulanuvchi kompyuterlar soni 1024 tadan oshmasligi;
• tarmoqda repiterlar soni 3 tadan oshmasligi kerak.
Nima uchun segmentlar uzunligi 100 m.dan oshmasligi kerak?
Hammasi oddiy. Misol uchun ikki kompyuter va bitta repiterdan
tashkil topgan tarmoqda ma’lumotning bir kompyuterdan boshqa
bir kompyuterga jo‘natilishida jo‘natuvchidan kerakli manzilga
signalni yetkazishdagi asosiy omil quyidagicha bo‘ladi:
• jo‘natuvchi tarmoq kartasi. Ma’lumotlar paketini shakllan-
tirish, kerakli xizmatchi axborotlarni ta’minlash. Shundan keyin
signal kabel orqali yuboriladi, bu yerdagi qarshilik bilan tarmoq
kartasi chiqishidagi qarshilik ideal munosabatda bo‘ladi. Ikkala holatda
ham u 50 Om.ni tashkil qiladi. Bu holda birinchi ushlanish tarmoq
kartasi orqali amalga oshiriladi va signalni tashkil qilish uchun

154
Marshrutizator
Marshrutizator
Marshrutizator
1
3
2
7.10-rasm. Marshrutizatorli ustunsimon tarmoq.
7.11-rasm. FDDI asosidagi marshrutlanuvchi tarmoq.
Mahalliy
tarmoq
Mahalliy
tarmoq
Mahalliy
tarmoq
Mahalliy
tarmoq
Mahalliy
tarmoq
Mahalliy
tarmoq
Mahalliy
tarmoq
Mahalliy
tarmoq
Mahalliy
tarmoq
Marshrutizatorlar
FDDI
tarmog‘i

155
kerak bo‘ladigan vaqt 0,25 mks.dan iborat bo‘ladi;
• jo‘natuvchi tarmoq kartasidan birinchi repitergacha maso-
fani o‘tishda signal kabel orqali yuboriladi. Signalni qabul qiluvchi
kabel qarshiligi 0,55 mks.ni tashkil qilishini nazarda tutib, ikkinchi
ushlanib qolish hisobga olinadi;
• signal repiter orqali o‘tadi. Repiter bir qancha vazifani baja-
radi, ulardan biri signalni qayta tiklash uchun xizmat qiladi, ya’ni
signalni yangitdan shakllantiradi. Eng oddiy holatda u qabul qilgan
repiter portidan tashqari barcha repiterlarga jo‘natadi. Bu holatda
0,35 mks.dan 0,7 mks.gacha bo‘lgan uchinchi ushlanish vaqti
hosil bo‘ladi. Berilgan ketma-ketlikda jo‘natuvchining tarmoq
kartasidan o‘tuvchi signal faqat yo‘lning yarmida tasvirlanadi. Signal-
ning qolgan yarmi qabul qiluvchining tarmoq kartasi va kabelning
qolgan qismi orqali signalni yetkazishga sarflanadi.
Ma’lumotlarni uzatishda qo‘yilgan talablarga binoan umumiy
ushlanish tezligi 100 Mbit/s bo‘lgan tarmoqda ushlanish 5,12 mks.
dan ko‘p bo‘lmasligi kerak. Bundan quyidagi formula hosil bo‘ladi:
2* birinchi ushlanish + 2*X* uchinchi ushlanish < 5,12 mks
Òarmoqda nechta repiterdan foydalanish mumkinligini bilish
uchun noma’lum birlik (X) kiritiladi. Agar repiterlar soni belgilan-
gandan oshib ketsa signallar kuchsizlanib qoladi.
Òarmoqni yaratishda ikkita topologik modeldan biri tanlanadi.
Lokal
tarmoq
Lokal
tarmoq
Lokal
tarmoq
Lokal
tarmoq
Lokal
tarmoq
Lokal
tarmoq
Lokal
tarmoq
Lokal
tarmoq
7.12-rasm. Marshrutlovchi bulut.
Lokal
tarmoq

156
q
o
m
r
a
T
b
it
r
a
t
i
m
a
q
a
r
)
t
y
a
b
4
(
)
il
i
z
n
a
m
(
i
r
o
t
a
k
if
it
n
e
d
i
t
n
e
n
o
b
A
)
t
y
a
b
6
(
7.13-rasm. IPX tarmoq adapterining o‘lchami.
MAC
Birinchi modelning mohiyati shundan iboratki signalning tutilib
qolishini qaytadan hisoblashda, u tarmoq kartasi, kabel va konsen-
tratorlardan o‘tishda ko‘p ushlanishi mumkin.
Ikkinchi modelda haqiqiy ushlanishni hisoblash nazarda tutiladi.
Bundan ko‘p uzunlikdagi segmentdan foydalanishga erishish mumkin.
Birinchi modelda ikkita holat yuz berish ehtimoli bor:
• faqat bitta repiterdan foydalanish (har bir segment uzunligi
100 m.dan oshmasligi kerak);
• ikkita repiterdan foydalanish (repiterlarni bir-biriga ulashda
kabel uzunligi 5 m uzunlikda bo‘lishi kerak).
8.2. Òarmoq kabelini o‘tkazish qoidalari
Òarmoq xatolarsiz ishlashida tarmoq kabellarini o‘tkazishning
oddiy qoidalarini bilish kerak:
1. Kabelni o‘tkazishni to‘g‘ri tanlash. Òasodifan kabelni bosib
olishdan kabel yaroqsiz holga kelishi va deformatsiyalanishi yoki
uzilishi mumkin. Bundan tashqari, kabelning ustiga og‘ir narsalarni
qo‘yish mumkin emas.
2. Kabelning cho‘zilib qolgan qismini olib tashlash. Kabelni
konnektorga ulashdan oldin uning cho‘zilgan qismini qirqib tashlash,
ikki uyda bitta tarmoq hosil qilish uchun ikki uy oralig‘ida kabel
tortilishi kerak bo‘lgan joydan metall sim tortish kerak va tarmoq
kabelini ushbu metall simga mahkamlab chiqish lozim. Bunday
usuldan foydalanish kabel cho‘zilib ketishining oldini oladi.
3. Kabelning to‘planib qolgan qismini olib tashlash. Kabel bir
joyda to‘planib, o‘ralib qolgan bo‘lsa uni olib tashlash yoki bo‘lmasa
kabel segmentlari shikastlanmaganligini bilish uchun uni elektr
asbobi yordamida tekshirib ko‘rish mumkin.
NAZORAT SAVOLLARI

157
4. Kabelni qayirish qoidasiga amal qilish. Òarmoq kabellari qirqib
o‘tkazish vaqtida ertami-kechmi qayrilib, qiyshayishi mumkin.
Chunki, tarmoqni loyihalashtirish vaqtida kabel bir qancha joylarni
aylanib o‘tishi kerak. «O‘ralgan juft» kabelini qayirishda, qayrilish
aylana radiusi 4—5 sm.dan kam bo‘lmasligi kerak.
5. Òarmoq kabelini elektr to‘siq oldidan chetga olib o‘tkazish
lozim. Kabelni elektr tarmog‘i va elektr to‘siqlar oldidan o‘tkazish
vaqtida kabelda elektr oqimi vujudga kelishi mumkin. Bu esa kabelda
ma’lumotlarning o‘tishiga xalaqit berishi tabiiy.
Òarmoq qurishda ushbu oddiy qoidalarga amal qilish kerak.
Dastlab tarmoq kabellarini yaxshilab nazoratdan o‘tkazib, so‘ngra
uni konnektorga qisish va tarmoqda ishlatish uchun foydalanish
mumkin.
8.3. Karoblarni o‘tkazish va montaj qilish
Plastik karobdan foydalanish — majburiy chora, lekin u
mahalliy tarmoqni ancha himoyalaydi. Buning sababi standart talabi
bo‘lib, har bir ish joyi alohida kabel bilan ulanishi kerak. Bu esa,
karobsiz nazoratga olib bo‘lmaydigan kabel chigalliklari va yig‘ilishlari
hosil bo‘lishiga sababdir, bu holat xona dizayniga hech ham to‘g‘ri
kelmaydi, albatta.
Agarda ko‘p sonli ish joyiga tarmoq yaratish rejalashtirilayotgan
bo‘lsa, karoblardan foydalanishni chetga surib qo‘yib, kabel o‘rna-
tishning boshqa usulidan foydalaniladi. Uy sharoitida ikki
kompyuterni ulashda karoblardan deyarli foydalanilmaydi.
E s l a t m a . Ko‘p hollarda foydalanuvchilar uylarida tarmoq
yaratishni rejalashtirsalar, uyni ta’mirlash davrida kabelni o‘tkazib
ketadilar.
Agarda karoblardan foydalanishga qaror qilingan bo‘lsa, u holda
ularni o‘rnatishni tarmoq loyihasiga amal qilgan holda bajarish
kerak, aks holda tarmoqning narxi ko‘zda tutilgan narxdan oshib
ketishi mumkin.
Yuqorida aytib o‘tilganidek, katta mahalliy tarmoqlarni yaratish-
ni, odatda, o‘z ishining ustalariga ishonib topshirish kerak bo‘ladi,
bu ish esa o‘zini oqlaydi. Sababi, unday tashkilotlarda nafaqat

158
tegishli tajriba, eng asosiysi kerakli asbob, uskunalar mavjud. Bu
uskunalar yordamida bo‘lajak tarmoq magistral yo‘llarini o‘rganib
chiqish va turli simlar o‘tkazilganligini aniqlash mumkin bo‘ladi.
Katta bo‘lmagan ofis sharoitida hatto maxsus qurilma yordamisiz
ish olib borish mumkin. «O‘ralgan juft» kabelining montajini amalga
oshirishda turli ichki sig‘imga ega bo‘lgan karoblar talab qilinadi. Katta
ichki sig‘imli karoblar markaziy boshqarish uzeli yaqinidan montaj
ishlarini amalga oshirishda, kichik ichki sig‘imli karoblar esa
kompyuterga yaqin bo‘lgan joylarda ishlatiladi. Markaziy uzeldan
qancha uzoqroq masofaga borilgan sari, karobning sig‘imi kamrog‘i
ishlatilib boriladi, bu hol «Yulduz» topologiyasining xususiyatidir.
Karoblarni devorga mahkamlashda amalda har doim shurup-
lardan foydalaniladi, bu holat karob og‘irligi va hajmiga ta’sir etadi.
Karob qancha katta bo‘lsa, shuruplar orasi shuncha yaqin bo‘lishi
kerak yoki kattaroq o‘lchamdagi shurupdan foydalanish lozim.
Karobni montaj qilishdan avval, har bir tarmoq qismida qanday
o‘lchamli karob bo‘lishi kerakligini aniqlashtirib olish lozim. Agarda
loyiha jarayonida bunday tahlil amalga oshirilgan bo‘lsa, uning
ma’lumotlaridan foydalanish, aks holda shunday tahlilni bajarish
kerak bo‘ladi.
Karoblar uzunligi chegaralanganligi sababli, kerakli o‘lcham
hosil qilish uchun kichik qirqilgan karoblardan ham foydalaniladi.
Burilgan va bir-biri bilan tutashgan qismlarni diqqat va sinchkovlik
bilan montaj qilish va mahkamlash joylarini ko‘proq bajarish kerak.
Karob qopqog‘ini o‘rnatish vaqtida qiyinchilik yuzaga kelmasligi
uchun turli o‘lchamdagi karoblar birlashadigan joylarda maxsus
moslamalarni hisobga olish kerak.
8.4. Kabel o‘tkazish
Agarda katta mahalliy tarmoq montaji haqida gap yuritilsa,
kabelni alohida olingan ish joyiga o‘tkazish ishlari ko‘pincha qator
muammolar bilan bog‘liq bo‘ladi. Bu muammolar xonalararo
o‘tish joylari va teshiklar tufayli hosil bo‘ladi, ulardan keraklicha
sondagi kabellarni o‘tkazish ancha og‘ir masala. Shu sababli hamma
segment kabellari birdaniga o‘tkaziladi, albatta bu kamchilik (kabel
ko‘p ishlatiladi).
Har qanday holda ham kabelni o‘tkazish prinsiði markaziy
uzeldan boshlab oxirigacha hamma xususiyatlarni hisobga olgan
holda amalga oshirishga kelib taqaladi. Albatta qandaydir kabel

159
uzunligida ortiqcha zaxira qoldirish kerak bo‘ladi, so‘ng markaziy
uzeldan osongina olib tashlash mumkin. Kabelning ortiqcha
qoldirilgan qismi tarmoq rozetkalarini yoki konnektorlarni
o‘rnatish uchun kerak bo‘ladi.
Kabel o‘tkazishda biror segmentni qoldirib ketmaslik uchun
belgilash tizimidan foydalanish kerak. Buning uchun kabelning
ikkala uchiga ish joyining nomeri bilan marker yopishtiriladi yoki
rozetka ishlatilsa uning nomeri yoziladi.
Mablag‘ni tejash uchun marker o‘rniga kichik qog‘oz parcha-
sini skotch bilan kabel uchlariga mahkamlash ham mumkin
(8.1-rasm).
8.5. Òarmoq rozetkalarining montaji
Yuqorida aytib o‘tilganidek, tarmoq rozetkalarini katta mahalliy
tarmoqlarni yaratishda rejalashtiriladi. Lekin bundan kichik ofis
tarmoqlarida tarmoq rozetkalarini qo‘llash kerak emas degan xulosa
chiqarilmaslik lozim.
Mavjud talablarga asosan tarmoq rozetkalari turli bosqichdagi
ishlar xavfsizligini ta’minlaydi, shu sababli, murakkabligi va kon-
struksiyasida farq mavjud bo‘ladi.
Amalda, agar gap jiddiy xavfsizlik talablari bilan davlat tash-
kilotlari haqida ketmayotgan bo‘lsa, qimmat bo‘lmagan tarmoq
rozetkalaridan foydalanish mumkin.
Misol tariqasida shuruplar yordamida mahkamlanadigan tarmoq
rozetka montajini ko‘rib chiqaylik. Òarmoq rozetkasi uch qismdan
iborat: asos, qopqoq va kontakt guruhlar platasidan (8.2-rasm).
Bunday rozetka bilan ishlashda, odatda, quyidagi ketma-
ketlikdagi ishlar bajariladi:
1. Rozetkaning asosini ajratib olish uchun tarkibiy qismlarga
ajratiladi.
2. Rozetka o‘rnatilishi kerak bo‘lgan joyga, ajratib olingan ro-
zetkaning asosi mahkamlanadi.
3. Plataning kontakt guruh-lariga o‘tkazgichlarni siqish
bajariladi.
4. Plata asosga mahkamlanadi, buning uchun maxsus usul mavjud.
5. Rozetkaning qopqog‘i yopiladi.
Odatda, rozetka qulflar tizimida foydalaniladi, uni qismlarga

160
ajratish uchun ish quroli kerak emas. So‘ng qolgan ish rozetka-
ning tuzilishiga bog‘liq, agar platani mahkamlash uchun vint-
lardan foydalanilgan bo‘lsa, u holda otvertka ishlatib platani olinadi.
Kontakt maydonli plata e’tiborga loyiq. Odatda, kontakt maydoni
yoniga mavjud standart talabiga ko‘ra qisish sxemasi joylashtiriladi,
masalan Ò568A. Bunda berilgan sxemaning to‘g‘riligi tekshiriladi,
chunki ko‘pincha ularda xato mavjud bo‘ladi (ayniqsa, arzon rozet-
kalarda). Bu muhim ish, sababi «o‘ralgan juft» kabellari yordamida
qurilgan mahalliy tarmoqning to‘g‘ri ishlashi uchun simlarni
siqishning bir xil standarti tarmoqning hamma qismlarida bir xil
ishlatilishi kerak: markaziy uzelda, tarmoq rozetkalarida, patch-
kordda va hokazo.
Kontakt maydonchadagi mahkamlash tizimi bir juftlikdagi
simlar turli kontaktlarga mahkamlanishi hisobga olingan holda
joylashtirilgan. Bu tadbir bekorga emas, chunki standart juft
simlarni 12,5 mm.dan ko‘p bo‘lmagan holda o‘ramidan chiqarishni
talab etadi. Shu sababli simlarni mahkamlashda bu mavjud qoidaga
amal qilish kerak.
Simlarni rozetkada mahkamlash uchun maxsus pichoqdan
foydalaniladi. Simlarni o‘z kontaklariga joylashtirilgandan so‘ng
ularning har biriga pichoqni bosib mahkamlanadi. Mahkamlash
sifatini ko‘zdan kechirib nazorat qilinganidan so‘ng, ortiqcha sim
uchlari kesib tashlanadi. Bu ishlarni bajarib bo‘lgachgina keyingi
rozetkadagi ishlar bajariladi.
8.6. Kross-panelning montaji
Òarmoq rozetkasi kabi, kross-panel ham kabel nima maqsad
bo‘yicha ishlatilishidan qati’ nazar, kabelni ulashning qulay vosi-
tasidir. Kross-panel bo‘lgan holda, kabelni markaziy boshqarish
uzelidagi kross-panel porti bilan, masalan, kommutatorni ulashda
foydalaniladi. «O‘ralgan juft» kabellarini montaj qilish uchun ham
kontakt maydonchalaridan foydaniladi, ularning soni kross-
paneldagi portlar soniga bog‘liqdir.
Kontakt maydonchalarining tashqi ko‘rinishi va u bilan ish-
lash usuli amalda tarmoq rozetkasi bilan bir xil bo‘ladi. Farq faqat
kontakt maydonining o‘lchamida va tashqi ko‘rinishida hamda
kabelni mahkamlash usulida bo‘lishi mumkin.
Simlarni ulash uchun siqishda tarmoq rozetkalari va konnek-

161
torlarni ulash uchun siqish
tartibini takrorlash kerak.
Faqat birgina holatga e’tibor
berish talab etiladi, u ham bo‘lsa
ishni tartib bilan bajarish:
navbatdagi kabelni siqishdan
so‘ng albatta kontakt platasiga
kabel mahkamlanadi.
Kross-panelidagi hamma
portlar siqib bo‘lingandan so‘ng,
barcha kabel tizimi bu ishga
mo‘ljallangan mexanizm bilan mahkamlab qo‘yiladi, u mexanizm
kross-panel ortiga joylashgan bo‘ladi.
8.7. Kabelni siqish
Mahalliy tarmoq o‘lchamiga va uni loyihalashtirishga yonda-
shish usuliga qarab «o‘ralgan juft» kabelidan foydalanilgan bo‘lsa,
uni siqish jarayoni oxirgi bosqich va so‘ngisi bo‘ladi. Chunki, ma-
halliy tarmoq kam xarajat bilan yaratilgan bo‘lsa, kerakli uzun-
likdagi kabel bo‘laklarini siqish tarmoq yaratish uchun zarur
bo‘lgan bitta operatsiya bo‘ladi.
Agarda gap yetarli darajada katta mahalliy tarmoq haqida bo‘lsa,
u holda birinchi navbatda montaj shkafi, karoblar montaji, tarmoq
rozetkalarining va kross-panelni o‘rnatish hamda shundan so‘ng
kabellarni siqish ishlari amalga oshiriladi.
Aytib o‘tish kerakki, katta bo‘lmagan ofis yoki uy tarmoqlarini
yaratish davrida kabellarni siqishga zarurat bo‘ladi. Katta o‘lchamli
tarmoqlar uchun esa tayyor patch-kordlar va kross-kordlardan
foydalanish nazarda tutiladi. Shunga qaramay siqish qoidalarini
bilish va bu yo‘nalishda malaka orttirish zarur, chunki ertami-
kechmi qo‘shimcha qurilmalarni ulash uchun qo‘shimcha kabel
o‘tkazishga to‘g‘ri keladi. Shu sababli bu jarayonni batafsil patch-
kord yaratish misoli orqali ko‘rib chiqamiz. «O‘ralgan juft» kabelini
siqish uchun RJ—45 konnektoridan foydalaniladi, bu esa mavjud
tarmoq standartlari tomonidan belgilab berilgan va bu kabel
o‘tkazish muhiti sifatida ishlatiladi. Konnektordagi kontaktlar 8.4-
rasmda keltirilgandek nomerlanadi.
Kabelni siqishda mavjud ma’lum qoidalarga rioya qilish talab
etiladi. Ishlatilayotgan standartdan qat’i nazar, simlarni ulashdagi
maxsus tartibga rioya qilish, bu tartibga ishning hamma bosqich-
8.1-rasm. Marker yordamida kabelni
nomerlash.

162
larida amal qilish kerak.
Amaliyotda siqish yoki qisish
sxemasining ikki usulidan foy-
daniladi (8.1-jadval).
8.1-jadval
Simlarni Ò568A va Ò568B sxemasi
bo‘yicha joylashtirish
Ikkala sxema o‘rtasida keskin tafovut yo‘q, shuning uchun qaysi
biri ma’qul bo‘lsa, o‘sha sxemadan foydalanish mumkin.
Kabelni siqish vaqtida quyidagi algoritmga rioya qilish mumkin:
1. Kabel uchiga izolatsiya qopqog‘ining keng uchini kabel uchiga
ishlov beriladigan tarafiga qaratilib kiygizish kerak (8.5-rasm).
2. Kabel uchini ehtiyotlik bilan qirqish kerak, bu ishni siquvchi
ish quroli kesuvchi mexanizmidan foydalanib bajarish yoki oddiy
qaychi bilan ham amalga oshirish mumkin. Simga ziyon yetkaz-
may, kabelning tashqi g‘ilofidan 20 mm olib tashlanadi. Bu ishni
siquvchi ish quroli yoki pichoqda bajarsa bo‘ladi.
3. Juft simlarni bir-biridan ajratib, o‘ramlari ochiladi va sim-
lar bir tekis holatga keltiriladi hamda biroz tashqi g‘ilofdan tortib
qo‘yiladi. So‘ng kabel uchini qo‘lga olib va bosh hamda ko‘rsatkich
barmoqlar orasida siqiladi, o‘tkazgichlarni bitta standartga muvofiq,
masalan Ò568A, 8.6-rasmda ko‘rsatilganidek, panjalar orasida
joylashtiriladi.
4. Sim uchlarini 12 mm.dan kam bo‘lmagan uzunlikda qoldirib
qirqiladi.
5. Boshqa qo‘lga RJ-45 konnektorini olib, uni shunday burib
to‘g‘rilanadiki, undagi razyom darchasi ko‘z qarshisida, plastmassali
8.2-rasm. Òarmoq rozetkasining
qismlari.

163
qisqich esa konnektor pastida bo‘ladi.
6. Qo‘lni ohista harakatlantirib sim uchlarini razyom darchasiga
kirgiziladi, bu jarayonda razyomning eni bo‘yicha simlar bir tekisda
joylashtirilishi nazorat qilinadi (8.7-rasm).
7. O‘tkazgichlarni konnektor
ichkarisiga simlar o‘z holatini
bir-biriga 
nisbatan
o‘zgartirmasligini nazorat qilgan
holda kirgiziladi.
8. O‘tkazgichlarni konnektor
ichiga taqalguncha joylashtirib,
yana bir marotaba joylashishi
tanlangan 
standartga
muvofiqligiga ishonch hosil
qilinadi.
9. Konnektor siquvchi ish
qurolining maxsus joyiga
o‘rnatiladi va ish qurolining
dastaklari kuch bilan siqiladi (8.8-rasm).
10. Siqilgan konnektorga himoya qopqog‘ini tortib kiygizib
qo‘yiladi (8.9-rasm). Xuddi shu tartibda kabelning ikkinchi uchi
ham siqiladi.
1. Òarmoqda signallarning kuchsizlanib qolishiga sabab nima?
2. Òarmoqda repiter nima uchun ishlatiladi?
3. Òarmoqda kabellarni o‘tkazishda qanday qoidalarga rioya qilish kerak?
8.3-rasm. Kontakt maydonlarida
o‘tkazgichlarni mahkamlash.

164
4. Òarmoqda nechta repiterdan foydalanish kerakligini qanday bilish
mumkin?
5. Kross-panelning vazifasi nimadan iborat?
6. Kabelni siqish deganda nimani tushunasiz?
7. RJ-45 konnektor kontaktlarini nomerlash tartibi qanday?
8. Ò568A va Ò568B sxema bo‘yicha o‘tkazgichlarning joylashishi qanday?
9. Kabel siqilish algoritmining ketma-ketligini bayon qiling.
9-bob. SIMSIZ ÒARMOQNI QURISH
9.1. Simsiz tarmoqning ishini
tashkil qilish
Simsiz tarmoqni tashkil qilish
har qanday boshqa tarmoqning
biror-bir variantini tashkil
qilishdan oson, chunki axborot
o‘tkazish muhiti tayyor va
montaj ishlarini olib borishga
zarurat yo‘q. Faqat simsiz
tarmoqni tashkil qilishda
bog‘lanish nuqtasini o‘rnatish
uchun joy tanlashga to‘g‘ri keladi. Unga shunday hisobdan joy
tanlash kerakki, signal hamma simsiz ish stansiyalarini qabul
qilishi uchun bir xil bo‘lsin. Simsiz tarmoqni loyihalashda bog‘-
lanish nuqtasini o‘rnatish joyi tanlangan bo‘lsa, u holda loyiha
jarayonida asoslangan va optimal deb hisoblangan joyiga o‘rnatib
amalda to‘g‘ri ekanligi tekshiriladi. Buni amalga oshirish oson:
joylashishi bo‘yicha qarama-qarshi bo‘lgan bir necha kompyuter-
larni ishga tushiriladi va bog‘lanish nuqtasi bilan aloqani sozlashga
harakat qilinadi. Agarda birinchi urinishda aloqa o‘rnatilsa, demak
simsiz tarmoqni loyihalashtirish muvaffaqiyatli o‘tgan hisoblanadi.
Agarda aloqa o‘rnatishda uzilishlar sodir bo‘lishi kuzatilsa, u holda
bog‘lanish nuqtasini ish joylariga yaqinroq joylashtirish kerak
bo‘ladi va qo‘shimcha bog‘lanish nuqtasini o‘rnatiladi, u qolgan
kompyuterlarni ham signal bilan qoplab beradi. Qo‘shimcha
i
m
a
q
a
r
t
k
a
t
n
o
K
A
8
6
5
T
B
8
6
5
T
1
li
h
s
a
y
/
q
o
q
i
r
a
s
q
‘
o
t
/
q
o
2
li
h
s
a
y
q
i
r
a
s
q
‘
o
t
3
q
i
r
a
s
q
‘
o
t
/
q
o
li
h
s
a
y
/
q
o
4
k
‘
o
k
k
‘
o
k
5
k
‘
o
k
/
q
o
k
‘
o
k
/
q
o
6
q
i
r
a
s
q
‘
o
t
li
h
s
a
y
7
a
ll
a
m
/
q
o
a
ll
a
m
/
q
o
8
a
ll
a
m
a
ll
a
m
8.4-rasm. RJ—45 konnektorida
kontaktlarning nomerlanishi.

165
bog‘lanish nuqtasi o‘rnatilgan
taqdirda ham aloqa yaxshi o‘rna-
tilmasa, yana bir usuldan
foydalanish mumkin: bog‘lanish
nuqtalarini «o‘ralgan juft» kabeli
yordamida ulashni amalga oshirish
kerak. Bu tadbir ularni maksimal
qoplash radiusi ta’minlangan joyga
o‘rnatish imkonini yaratadi va bir
vaqtning o‘zida bog‘lanish nuqtalari
o‘rtasida maksimal tezlikda axborot
uzatish hosil qilinadi. Simsiz tarmoq yaratishda maksimal tezlikka
bog‘lanish uchun quyidagi tavsiyalarga rioya qilish kerak bo‘ladi:
• signalning ko‘rsatkichlari va tarmoqning ishlash tezligi ish
joyining bog‘lanish nuqtasidan qancha masofada joylashganligiga
bog‘liq. Shu sababli axborotni maksimal uzatish tezligi bog‘lanish
nuqtasi bilan kompyuterlar o‘rtasidagi masofa iloji boricha kam
bo‘lishi kerak;
• to‘siqlar qancha kam bo‘lsa, signal shunchalik kuchli bo‘ladi.
Kompyuterlarni bog‘lanish nuqtasi bilan to‘g‘ri ko‘rinish hududiga
joylashtirish kerak;
• turli standartlarga mansub qurilmalardan foydalanmaslik zarur.
Bir standartga tegishli qurilmalardan foydalanilganda nazariy
jihatdan maksimal ishlash tezligiga erishish ehtimoli hosil bo‘ladi;
• turli ishlab chiqaruvchilarning qurilmalaridan foydalanish
ham tavsiya etilmaydi. Bir ishlab chiqaruvchining qurilmalaridan
foydalanilganda, masalan, axborotlarni uzatish tezligini oshirish
imkoni hosil bo‘ladi;
• bir necha bog‘lanish nuqtalaridan foydalanilgan taqdirda,
8.5-rasm. Kabelga kiygizilgan
qopqoq.
8.6-rasm. Simni to‘g‘rilab
kesish.
8.7-rasm. O‘tkazgichlarni
konnektorga joylashtirish.

166
axborotlarni uzatishning umumiy tezligi pasayib ketadi, ayniqsa,
eng uzoqda joylashgan tarmoq segmenti o‘rtasida. Shu sababli
quvvati yuqori bo‘lgan bog‘lanish nuqtasidan foydalanish yoki
ularni kabel yordamida o‘zaro ulashdan foydalanish kerak.
9.2. Simsiz tarmoqdan foydalanishning huquqiy masalalari
Simsiz tarmoqdan foydalanishning yana bir e’tiborsiz qoldirib
bo‘lmaydigan muhim masalasi mavjud. Bu masala o‘tkazish muhiti
bilan bog‘liqdir. Radio to‘lqinlaridan o‘tkazish muhiti sifatida ama-
liyotda ancha vaqtdan beri foydalanib kelinmoqda. Radio to‘lqinlaridan
nafaqat uy sharoitida, masalan, radiotelefonlar yoki mobil aloqa
uchun, balki turli davlat tashkilotlaridagi turli ishlarni tashkillashtirish
uchun (militsiya, tibbiyot tashkilotlari, harbiy, xavfsizlik xizmatlari
va h.k.) ham foydalaniladi. Agarda simsiz tarmoq muhim davlat
tashkilotlaridagi biror qurilma faoliyatining ishdan chiqishiga sabab
bo‘lib qolsa, u holda tuzatib bo‘lmas oqibatlar ro‘y berishi mumkin.
Bu masalaning muhimligi tufayli har bir davlatda radio to‘lqin-
laridan foydalanishni nazorat qiluvchi tashkilot tuzilgan. Ular
foydalanilayotgan simsiz tarmoqlarni ro‘yhatga oladilar va yangi
tarmoq ish faoliyatini boshlashiga ruxsat yoki taqiqlash masalala-
rini ko‘rib chiqadilar. Afsuski radio to‘lqinlaridan foydalanishning
umumiy va yagona qoidalari mavjud emas, shuning uchun simsiz
tarmoq yaratish masalasidan oldin bu jarayonni tashkillashtirish-
ning me’yoriy va huquqiy hujjatlari bilan tanishib chiqish zarur.
O‘zbekiston Respublikasida radio to‘lqinlaridan foydalanishni
nazorat qilish vazifasi radio to‘lqinlar bo‘yicha Davlat komis-
siyasiga yuklatilgan.
Shunday qilib, simsiz tarmoqni qurishda quyidagi qoidalarga
amal qilish zarur:
• simsiz tarmoq bino ichida, yopiq ombor binosida yoki ishlab
chiqarish korxonasi hududidaligi;
• 2400 – 2483,5 MHz chastota oralig‘ida ishlovchi qurilmadan
foydalanilayotganligi;
NAZORAT SAVOLLARI
8.8-rasm. Ish quroli yordamida
konnektorni siqish.
8.9-rasm. Himoya qopqoqni
kiygizish.

167
• qurilma O‘zbekiston Respublikasi hududida ishlatilishiga
sertifikati borligi;
• bog‘lanish nuqtasidagi nurlanish quvvati 100 mW.dan osh-
masligi;
• faqat standart antennalardan foydalanish, boshqa antennaga
ulanish imkoni bo‘lmasligi lozim yoki qurilmani ishlab chiqaruvchi
taklif etgan antennadan foydalanish kerak.
1. Simsiz tarmoq yaratishda yuqori tezlikka erishish uchun qanday
tavsiyalarni bajarish kerak?
2. Qo‘shimcha bog‘lanish nuqtalarini qaysi usul bilan ulash tavsiya
etilgan?
3. Ish joyi bilan bog‘lanish nuqtasi o‘rtasidagi masofaga tarmoqning
qaysi ko‘rsatkichi bog‘liq?
4. Radio to‘lqinlaridan qaysi korxonalar foydalanadi va nima maqsadda?
5. Radio to‘lqin chastotalarida ishlash uchun qaysi davlat korxonasidan
ruxsat olish kerak?
6. Simsiz aloqani tarmoq uchun tashkil qilishda qanday qoidalarga rioya
qilish kerak?
10-bob. ÒARMOQNI ÒESÒLASH
VA ÒASHXISLASH
Mahalliy tarmoq kabel tizimining montaj jarayoni turli
xususiyatlarni inobatga olgan holda oldindan tarmoq segmentlarining
hammasi 100% li kafolat bilan ishlay oladi deb bo‘lmaydi. Bu
ko‘p sonli mexanik operatsiyalardan foydalanish lozimligi va u
jarayonni ma’lum sabablarga ko‘ra avtomatlashtirib bo‘lmasligi
tufaylidir. Aynan shu sababli mahalliy tarmoqning montaj jarayoni
har doim doimiy testlash jarayoni bilan birgalikda olib boriladi.
Mahalliy tarmoqning montaj ishlari to‘liq tamomlangandan so‘ng,
tarmoq ishga layoqatliligining to‘liq nazorati tegishli texnik hujjatlarni
tayyorlash bilan birga amalga oshiriladi. Har qanday holatda ham
tarmoqning o‘z vazifasini bexato bajarayotganligini tekshirishning
aniq usuli mavjud va uning yordamida montaj bosqichida hamda
undan so‘ng ham hosil bo‘lgan nosozliklarni tuzatish mumkin.
10.1. Òesterlardan foydalanish

168
Mahalliy tarmoqning hamma xususiyatlarini tekshirishning
obyektiv va sodda usuli — tester yordamida testlashdan foydalanishdir.
Ular testlash jarayonini maksimal ravishda avtomatlashtirish va
soddalashtirish imkonini beradi. Bunday imkon bo‘lgan taqdirda
aynan shu usulni qo‘llash maqsadga muvofiqdir.
Òestlashning turli variantlari mavjud. Testlash usuli, turli testlar
soni va, shuningdek, natijalarni chiqarib berish usullari farqlanadi.
Òestlash qurilmalarining narxi yuqorida sanab o‘tilgan vazifalarga
to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liq. Bozorda testlovchi qurilmalarning turli
ishlab chiqaruvchilar tomonidan taklif etiladigan ko‘p qurilmalari
mavjud. Ma’lum sabablarga ko‘ra, qimmat narxdagi testlash
qurilmalari kabel tizimining montajini sifatli bajaruvchi katta
firmalar amalga oshira oladilar. Amalda esa, yaratilayotgan 30–50
ta kompyuterlardan iborat bo‘lgan mahalliy tarmoqlarning
ko‘pchiligini testlashda oddiy testerlardan foydalaniladi va ular kabel
tizimining holatinigina tekshira oladi hamda u 90 % holatda yetarli
hisoblanadi. Òesterlar ikki turga bo‘linadi: kabel tizimini testlovchi
va tarmoq analizatorlari. Eng ko‘p tarqalgan testerlar kabel tizimini
testlovchi testerlardir, uning ko‘p tarqalish sababi arzonligidir.
Bunday tester kabel segmentidagi jismoniy bosqichda buzilishni
aniqlaydi, hatto kabelning uzilgan joyini aniq ko‘rsatadi. Undan
tashqari, u kabel segmentining to‘lqin qarshiligini yoki axborot
uzatish tezligini o‘lchashi mumkin. Bu esa tarmoqda foydala-
nilayotgan standartni yoki boshqa biror standartga mosligini aniq-
lash imkonini beradi. Bunday testerni kichik korxonalar ham sotib
olishlari mumkin va mahalliy tarmoqlardan foydalanish jarayonida
buzilishlarni aniqlash va bartaraf etishda foydalana oladilar.
Òarmoq analizatorlari — qimmat qurilma, uning yordamida
nafaqat kabel tizimi ko‘rsatkichlarini tadqiq qilish mumkin, balki
tarmoqning xohlagan qismidan va xohlagan qurilmasiga signalning
o‘tayotgan jarayoni haqida to‘liq axborot olish va muammoli seg-
ment hamda «nozik joy» ni aniqlash ham mumkin. Bundan tashqari,
tarmoqning yaqin kelajakdagi holati haqida bashorat qilish va
muammoni hal qilish yoki bo‘lajak muammolarning oldini olish
mumkin.10.1-rasmda har qanday uzunlikdagi kabel tizimida
jismoniy butunlikni baholash imkonini beruvchi testerlarning tashqi
ko‘rinishi keltirilgan.
Yaxshi tester kabel parametrlarining maksimal sonini baholash

169
imkoniga bog‘lanishi kerak. Shuning uchun tester majmuasida turli
qo‘shimcha vositalar hamda ish qurollari mavjud. Masalan, turli
moslamalar yordamida koaksial kabel segmentini va «o‘ralgan juft»
kabel segmentini tekshirish amalga oshiriladi.
Òurli razyomlarga ulash jamlanmasi bilan kabelni testlash
mumkin bo‘ladi. Shisha tolali kabelni esa maxsus ancha murakkab
bo‘lgan qurilma orqali testlanadi va u faqat shisha tolali kabel
ko‘rsatkichlarini o‘lchashga moslashtirilgan bo‘ladi.
Kabel segmentini testlashning turli usullari bor, biror usulni
tanlash esa kabelga ulanish imkoniga bog‘liqdir. Usullardan biri
quyidagicha: kabelning konnektor o‘rnatilgan bir uchiga tester
razyomi ulanib, ikkinchi uchiga maxsus qopqoq o‘rnatiladi. Natijada
tester har bir simning qarshiligini tekshira oladi va ulanishning
biror-bir standartga mosligini aniqlaydi. Kabel qarshiligi haqidagi
olingan ma’lumot orqali esa kabelning texnik ko‘rsatkichi, shu-
ningdek, uzulish nuqtasigacha bo‘lgan masofani aniqlaydi.
1. Òesterlarning necha turini bilasiz?
2. Òestlashning qanday usullari mavjud?
3. Mahalliy tarmoq qachon testlanadi?
4. Mahalliy tarmoq 30—50 ta kompyuterdan tashkil topgan holda qanday
testerlardan foydalaniladi?
5. Òesterlar kabel tizimining qaysi ko‘rsatkichlarini o‘lchaydi?
NAZORAT SAVOLLARI

170
6. Qachon dasturiy vositadan foydalanib mahalliy tarmoq testlanadi?
7. Dasturiy vosita yordamida testlash usuli nimaga asoslangan?
8. Ping tizim utiliti qanday vazifani bajaradi?
9. Patch-kord turidagi kabelni testlash uchun nima qilish kerak?
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Ã.À. Åìåëüÿíîâ, Â.Î.Øâàðöìàí. Ïåðåäà÷à äèñêðåòíîé èíôîðìàöèè.
Ó÷åáíèê äëÿ âóçîâ. M., «Ðàäèî è ñâÿçü», 1982.
2. Èíòåðôåéñû ñèñòåì îáðàáîòêè äàííûõ. Ñïðàâî÷íèê. M., «Ðàäèî
è ñâÿçü», 1989.
3. Â.Â. Îâ÷èííèêîâ, È.È. Ðûáêèí. Òåõíè÷åñêàÿ áàçà èíòåðôåéñîâ
ëîêàëüíûõ âû÷èñëèòåëüíûõ ñåòåé. M., «Ðàäèî è ñâÿçü», 1989.
4. Ô. Äæåííèíãñ. Ïðàêòè÷åñêàÿ ïåðåäà÷à äàííûõ. Ìîäåìû, ñåòè è
ïðîòîêîëû. M., «Ìèð», 1989.
5. Þ.Áëåê. Ñåòè ÝÂÌ. Ïðîòîêîëû, ñòàíäàðòû, èíòåðôåéñû. Ïåð. ñ
àíãë. Ì., «Ìèð», 1990.
6. Á.Â. Øåâêîïëÿñ. Ìèêðîïðîöåññîðíûå ñòðóêòóðû. Èíæåíåðíûå
ðåøåíèÿ. Ñïðàâî÷íèê. M., «Ðàäèî è ñâÿçü», 1990.
7. Ïåðåäà÷à äèñêðåòíûõ ñîîáùåíèé. Ó÷åáíèê äëÿ âóçîâ. M., «Ðàäèî
è ñâÿçü», 1990.
8. Á. Íàíñ. Êîìïüþòåðíûå ñåòè. Ïåð. ñ àíãë. M., «Áèíîì», 1996.
9. M. Ãóê. Ëîêàëüíûå ñåòè Novell. Êàðìàííàÿ ýíöèêëîïåäèÿ. ÑÏá.,
288 ñ.
10. Ä.Äæ. Íåññåð. Îïòèìèçàöèÿ è ïîèñê íåèñïðàâíîñòåé â ñåòÿõ.
Ïåð. ñ àíãë. K., «Äèàëåêòèêà», 1996.
11. Êîìïüþòåðíûå ñåòè. Ó÷åáíûé êóðñ. Èçäàòåëüñêèé îòäåë
«Ðóññêàÿ ðåäàêöèÿ» ÒÎÎ «Channel Trading Ltd.», 1997.
12. Þ.Â. Íîâèêîâ, Ä.Ã. Êàðïåíêî. Àïïàðàòóðà ëîêàëüíûõ ñåòåé.
Ôóíêöèè, âûáîð, ðàçðàáîòêà. M., ÝKOM, 1998.
13. Þ.Â. Íîâèêîâ, Ñ.Â.Êîíäðàòåíêî. Ëîêàëüíûå ñåòè. M., ÝKOM,
2001.
14. M. Ãóê. Àïïàðàòíûå ñðåäñòâà IBM PC. Ýíöèêëîïåäèÿ. ÑÏá.,
Ïèòåð Êîì, 1999.
15. http:// www.wiley / com / combooks / fastethernet.
16. http:// www.gigadit-ethernet.org.
MUNDARIJA

171
Kirish ............................................................................................................... 3
1-bob. KOMPYUTER TARMOQLARI TA’RIFI VA
ULARNING TOPOLOGIYASI
1.1. Kompyuter tarmoqlarining o‘rni va vazifasi ............................................. 4
1.2. Mahalliy hisoblash tarmoq topologiyasi .................................................... 8
1.2.1. «Shina» topologiyasi ........................................................................ 10
1.2.2. «Yulduz» topologiyasi ...................................................................... 12
1.2.3. «Halqa» topologiyasi ........................................................................ 15
1.2.4. Boshqa topologiyalar ......................................................................... 16
1.3. Òopologiya tushunchasining ko‘p ma’noliligi .......................................... 18
2-bob. AXBOROT UZATISH MUHITI
2.1. O‘ralgan juftlik asosidagi kabellar ............................................................. 23
2.2. Koaksial kabellar ....................................................................................... 30
2.3. Shisha tolali kabellar .................................................................................. 32
2.4. Kabelsiz aloqa ............................................................................................ 36
2.5. Aloqa yo‘llarining texnologik ko‘rsatkichlarini moslash ............................ 38
2.6. Axborotlarni kodlashtirish ........................................................................ 43
3-bob. PROTOKOLLAR VA AXBOROT ALMASHINUVINI
BOSHQARISH USULLARI
3.1. Paketlar va ularning tuzilishi .................................................................... 52
3.2. Paketlarni manzillash ............................................................................... 57
3.3. Axborot almashinuvining boshqarish usullari......................................... 60
3.3.1. «Yulduz» topologiyali tarmoqda axborot almashinuvini boshqarish .... 61
10.1-rasm. Òarmoq testerlarining tashqi ko‘rinishi.

172
NAZORAT SAVOLLARI
3.3.2. «Shina» topologiyali tarmoqda axborot almashinuvini boshqarish .. 63
3.3.3. «Halqa» topologiyali tarmoqda axborot almashinuvini boshqarish ... 68
4-bob. ÒARMOQ ARXITEKTURASI
4.1. Muloqot etalon modeli ............................................................................. 72
4.2. Mahalliy hisoblash tarmog‘ining apparat ta’minoti ................................ 75
4.3. Òarmoq protokollari ................................................................................. 81
5-bob. MAHALLIY HISOBLASH TARMOQ TURLARI
5.1. Ethernet va Fast Ethernet tarmog‘i ........................................................... 91
5.2. Token – Ring tarmog‘i ............................................................................. 96
6-bob. ETHERNET VA FAST ETHERNET MAHALLIY
HISOBLASH TARMOG‘INING USKUNALARI
6.1. 10 BASE 5 uskunasi ................................................................................ 105
6.2. 10 BASE 2 uskunasi ................................................................................ 109
6.3. 10 BASE-T uskunasi ............................................................................... 113
6.4. 10 BASE-FL uskunasi ............................................................................. 118
6.5. 100 BASE-TX uskunasi .......................................................................... 122
6.6. 100 BASE-T4 uskunasi ............................................................................ 125
6.7. 100 BASE-FX uskunasi .......................................................................... 128
7-bob. ETHERNET VA FAST ETHERNET MAHALLIY
HISOBLASH TARMOQ QURILMALARI
7.1. Adapterlar ............................................................................................... 130
7.2. Repiterlar va konsentratorlar .................................................................. 135
7.2.1. I va II klass konsentratorlari ........................................................... 139
7.3. Ulovchi konsentratorlar .......................................................................... 142
7.3.1. Kommutatorlar .............................................................................. 145
7.4. Ko‘priklar va marshrutizatorlar ............................................................. 148
8-bob. «O‘RALGAN JUFÒ» KABELIDAN FOYDALANIB
ÒARMOQNI QURISH

173
8.1. Segment uzunligini chegaralash ............................................................ 157
8.2. Òarmoq kabelini o‘tkazish qoidalari ..................................................... 158
8.3. Karoblarni o‘tkazish va montaj qilish.................................................... 159
8.4. Kabel o‘tkazish....................................................................................... 160
8.5. Òarmoq rozetkalarining montaji ........................................................... 161
8.6. Kross-panelning montaji ....................................................................... 163
8.7. Kabelni siqish ........................................................................................ 163
9-bob. SIMSIZ ÒARMOQNI QURISH
9.1. Simsiz tarmoqning ishini tashkil qilish ................................................ 167
9.2. Simsiz tarmoqdan foydalanishning huquqiy masalalari ...................... 168
10-bob. ÒARMOQNI ÒESÒLASH VA ÒASHXISLASH
10.1. Òesterlardan foydalanish ...................................................................... 170
Foydalanilgan adabiyotlar ................................................................... 173
MUHAMMADJON MAHMUDOVICH MUSAYEV,
A’LOXON ABROROVICH QAHHOROV,
MAJID MALIKOVICH KARIMOV
KOMPYUTER
TARMOQLARINI YIG‘ISH
• Arxitekturasi • Qurilmalari • Uskunalari
Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma
Qayta ishlangan va to‘ldirilgan 3-nashri
Òoshkent — «ILM ZIYO» — 2011

174
Muharrir I. Usmonov
Rassom Sh. Qahhorov
Òexnik muharrir F. Samadov
Musahhih M. Ibrohimova
Noshirlik litsenziyasi AI ¹ 166 23.12.2009-yil.
2011-yil 26-avgustda chop etishga ruxsat berildi. Bichimi 60x90
1
/
16
.
«Òayms» harfida terilib, ofset usulida chop etildi. Bosma tabog‘i 11,0.
Nashr tabog‘i 10,0. 523 nusxa. Buyurtma ¹
Bahosi shartnoma asosida.
«ILM ZIYO» nashriyot uyi. Òoshkent, Navoiy ko‘chasi, 30-uy.
Shartnoma ¹ 38—2011.

175

Musayev M.M. va boshqalar. Kompyuter tarmoqlarini
yig‘ish. (Qayta ishlangan va to‘ldirilgan 3-nashri)
Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv
qo‘llanma. T.: «ILM ZIYO», 2011. –176 b.
ÓÄÊ 004.588(075)
BBK 32.973.202.4ya722
ISBN 978–9943–303–02–7
M90
«PAPER MAX» xususiy korxonasida chop etildi.
Toshkent, Navoiy ko‘chasi, 30-uy.