O‘zbekisTOn Respublikasi Oliy va O‘RTa maxsus Ta’lim vaziRligi

O‘zbekisTOn Respublikasi Oliy va O‘RTa maxsus Ta’lim vaziRligi
O‘RTa maxsus, kasb-HunaR Ta’limi maRkazi
a. imomnazarov
sanOaT kORxOnalaRiDa elekTR 
JiHOzlaRiga
xizmaT kO‘RsaTisH
va Ta’miRlasH
kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma
TOsHkenT
«TuROn-iQbOl»
2006 

2
T a q r i z c h i l a r :
TDTu «elektrotexnika, elektromexanika va elektrotexno logiyalari» 
kafedrasining dotsenti, texnika fanlari nomzodi n.s. savriddinov
TDTu «energetika sohasi kasb ta’limi va umumiy elektro texnika» 
kafedrasining dotsenti, texnika fanlari nomzodi s.s. saidahmedov
O‘quv qo‘llanma sanoat korxonalarida qo‘llaniladigan kuchlanishi 1000 v gacha bo‘lgan 
kommutatsiyalovchi, boshqaruv va himoya elektr apparatlariga, yoritish vositalariga, quvvati 
100 kvt gacha bo‘lgan elektr mashinalarga, kuch transformator lariga xizmat ko‘rsatish va 
shuningdek bu elektr jihozlarini ta’mirlashni tashkil etishning tashkiliy va texnologik asoslari 
ko‘rib chiqilgan. Ta’mirlash ishlarini bajarishda takelaj ishlarini uyushtirish va xizmatchilar 
uchun xavfsiz sharoitlarni yaratish vositalari va usullari bayon qilingan. 
Qo‘llanma sanoat korxonalari texnologik qurilma va majmualari elektr jihozlariga xizmat 
ko‘rsatish va ularni ta’mirlash bo‘yicha elektromexanik ixtisosligi bo‘yicha ta’lim olayotgan 
kasb-hunar kollejlari o‘quvchilariga mo‘ljallangan; undan ishlab chiqarishda ishchilarga 
kasb o‘rgatishda ham foydalanish mumkin.
© «Turon-iqbol» nashriyoti, 2006-y.

3
kiRisH
Ta’lim sohasida O‘zbekistonda «kadrlar tayyorlash bo‘yicha milliy 
dastur» ning qabul qilinishi (1997-y.) sanoat, qishloq xo‘jaligi, transport, 
xizmat ko‘rsatish va boshqa barcha ishlab chiqarish va noishlab chiqarish 
sohalari uchun bozor iqtisodiyotidan kelib chiqqan holda yetuk va malakali 
kadrlar tayyorlashga qonuniy asos bo‘ldi. milliy dastur — kadrlar tayyorlash 
va ta’lim sohalaridagi davlat siyosatini amalga oshirishning strategik negizi 
bo‘lib, turli darajadagi yuqori malakali, raqobatbardosh mutaxassislarni 
tayyorlash tizimini rivojlantirishga ma’naviy boy, erkin, ijodiy va har 
tomonlama barkamol shaxsni shakllantirishga qaratilgan.
Fan va texnika tezkor rivojlanib borayotgan hozirgi paytda sanoat 
korxonalaridagi zamonaviy texnologik qurilma va majmualarni ishga 
tushirishga va ularning texnologik jarayonlarni boshqarishga xizmat 
qiluvchi elektr jihozlari turlichadir. elektr jihozlarning asosini elektr 
mashinalar, kuch transformatorlari, boshqarish va nazorat elektr apparatlari 
va elektr o‘lchov asboblari tashkil etadi.
sanoat korxonalari elektr jihozlarini yetarli texnik darajada, bir maromda 
ishlab turishini ta’minlashda, bu elektr jihozlarga xizmat ko‘rsatishni 
tashkil etish va o‘z vaqtida nosozliklarini bartaraf etuvchi ta’mirlash 
ishlarini olib borish juda muhim ahamiyatga egadir. elektr jihozlarning 
turlari va soni tinmay oshib borayotganligi ularni ta’mirlashda istiqbolli, 
yangi texnologiyalarni qo‘llash va takomillash tirilib borilishini, ta’mirlash 
muddatlarini qisqartirishni va elektro mexaniklarning malakasini oshirib 
borilishini talab etadi.
Darslik tuzilishi jihatdan to‘qqiz bobdan iborat. birinchi bobda elektr 
jihozlarni ta’mirlash asoslari bayon etilgan bo‘lib, elektr jihozlarda sodir 
bo‘ladigan nosozliklarning turlari va ularni bartaraf etishning tashkiliy 
yo‘llari ko‘rib chiqilgan. elektr o‘lchov asboblariga xizmat ko‘rsatish va 
ularni ta’mirlash masalalari ikkinchi bobda qaralgan. sanoat korxonalari 
va boshqa obyektlarni yoritishda qo‘llaniladigan yoritkichlarning turlari, 
ularni montaj qilish va ularga xizmat ko‘rsatish turlari uchinchi bobda 

4
keltirilgan. To‘rtinchi bobda esa elektr qurilmalarni montaj qilish asoslari 
va montaj ishlari uchun zarur bo‘ladigan izolatsion materiallar, kabellar va 
simlar hamda ularni biriktirish usullari yoritilgan. nominal kuchlanishi 1000 
v gacha bo‘lgan ishga tushiruvchi, rostlovchi va nazorat elektr apparatlariga 
xizmat ko‘rsatish va ularni ta’mirlash ishlarini amalga oshirish beshinchi 
bobda ko‘rib chiqilgan. Oltinchi bobda elektr jihozlarni ta’mirlash vaqtida 
foydalaniladigan ko‘tarish mexanizm larining turlari va bajaradigan ishlari 
haqidagi ma’lumotlar berilgan. elektr jihozlarning buzilmasdan ishlashini 
ta’minlash, ularga xizmat ko‘rsatish va ta’mirlash, shuningdek, xizmat 
ko‘rsatish va ta’mirlash jarayonida xavfsizlikni ta’minlash tadbirlari yettinchi 
bobda o‘z aksini topgan. elektr mashinalar va kuch transformatorlariga 
xizmat ko‘rsatish va ularni ta’mirlash bilan bog‘liq ishlab chiqarish jarayonlari 
sakkizinchi va to‘qqizinchi boblarda har tomonlama yoritilgan. 
mazkur o‘quv qo‘llanma sanoat korxonalari texnologik qurilma va 
majmualarining elektr jihozlariga xizmat ko‘rsatish va ta’mirlash bo‘yicha 
yetuk elektromexaniklarni tayyorlash, shuningdek, malakali ta’mirchi-
ishchilarning bilimi va tushunchalarini oshirishni o‘z oldiga maqsad qilib 
qo‘ygan. 

5
1-bob 
elekTR JiHOzlaRni Ta’miRlasH
isHlaRi asOslaRi
1.1. elekTR JiHOzlaRning nOsOzligi
va uning sabablaRi
elektr jihozlar ishlatilishi davomida asta yedirilib ishdan chiqib boradi. 
elektr jihozlarning ishdan chiqib borishi, ya’ni yemirilishini o‘z tavsifiga ko‘ra 
shartli ravishda mexanik, elektr va ma’naviy turlarga bo‘lish mumkin. 
elektr jihozlarning mexanik yemirilishi deb, jihozning uzoq vaqt 
ishlatilishi davomida, uning mexanik harakatda bo‘ladigan ba’zi qismlari 
doimiy mexanik ta’sirlar ostida bo‘lishi sababli, o‘z o‘lcham lari yoki sifat 
ko‘rsatkichlarini eng birinchi holatdagidan farqli bo‘lishiga olib kelishiga 
aytiladi. masalan, o‘zgarmas tok elektr mashinalarining kollektorlariga 
uzoq vaqt davomida cho‘tkaning mexa nik ta’siri natijasida ularning cho‘tka 
bilan kontaktda bo‘lgan yuzalarida chuqur ariqchalar paydo bo‘ladi va 
bu kollektorlarninig yemirilishiga olib keladi. kollektorlarning yeyilishini 
tezlashtirishga, bundan tashqari, elektr erroziya ham sabab bo‘lishi 
mumkin. 
elektr apparatlar kontaktlarining sidirilishi va eng avvalgi holatidan farqli 
bo‘lishiga olib kelishi, mexanizm prujinasining bo‘shashib ketishi va h.k. 
mexanik yemirilishga misol bo‘ladi. elektr motorlarda mexanik ishqalanish 
natijasida asosan vallarining bo‘yinlari, pod shipniklar, faza chulg‘amli 
rotorlarning kontaktli halqalari yeyiladi.
elektr yemirilish deb, elektr jihozlari elektr izolatsion materiallari ning 
izolatsion xususiyatlari tiklanmaydigan darajada yo‘qolishiga aytiladi. 
masalan, elektr motorlar chulg‘amlari izolatsiyasi, elektr mashinalari stator 
ariqchalari izolatsiyasi, apparatlarning izolatsiya lovchi detallari va h.k. ning 
elektr yemirilishlarini keltirish mumkin. elektr yemirilish elektr jihozlarning 
davriy ruxsat etilmagan yuklanishlarda ishlashi, atrof-muhit haroratining 
ruxsat etilmagan qiyma tida yoki kimyoviy agressiv muhitda uzoq muddat 
ishlashi natijalarida yuzaga kelib, g‘altaklarda va chulg‘amlarda o‘ramlararo 
qisqa tutashuvlarning yuzaga kelishiga, izolatsiyalarining teshilishiga olib 
kelib va elektr jihozning qismlari orasida xavfli qiymatli potensiallarni 
yuzaga keltiradi va bu esa shunday shikastlanishlarni vujudga keltira diki, 
natijada bu nosozlikni tugatish uchun elektr jihozni kapital ta’mirlash kerak 

6
bo‘ladi.
ma’naviy yemirilish, bu ishga to‘liq yaroqli bo‘lgan zaxiradagi yoki 
ishlab turgan elektr jihozni, shu elektr jihozning vazifasini to‘liq bajaruvchi 
texnik jihatdan mukammal va iqtisodiy samarador turdosh jihoz yaratilishi 
sababli, bundan keyin ishlatish maqsadga muvofiq emasligi tushuniladi. 
elektr jihozlarning ma’naviy yemirilishi qonuniy jarayon bo‘lib, fan va 
texnik taraqqiyotninig uzluksiz rivojlanishi bilan izohlanadi. elektr jihozni 
kapital ta’mirlash jarayonida uning konstruksiyasi va texnik ko‘rsatkichlari 
yangilanib, shu jihoz bajara yotgan vazifani bajaruvchi turdosh eng 
zamonaviy jihoz ko‘rsatkich lariga yaqin bo‘lsagina, ta’mirlangan ma’naviy 
yemirilgan elektr jihoz ni ishlatish iqtisodiy jihatdan o‘zini oqlaydi. 
1.2. elekTR JiHOzlaRni Ta’miRlasH TuRlaRi
va TizimlaRi
korxonalarda elektr jihozlarni ta’mirlash va ularga xizmat ko‘rsa tishning 
kompleks rejali-majburiy ta’mirlash (RmT) tizimi joriy qilingan. elektr 
jihozning ishlatilish sharoiti va ish rejimini, korxonaning uzluksiz ishlashini 
ta’minlanishini hamda xizmat ko‘rsatuvchi xodimlarning xavfsizligini 
hisobga olgan holda RmT bo‘yicha ta’mirlash ishlarining ketma-ketligi, 
davriyligi va hajmi belgilanadi. RmT tizimi rejali tadbirlar tizimi bo‘lib, elektr 
jihozlarning to‘xta masdan avariyasiz ishlashini ta’minlaydi. 
yirik sanoat korxonalarida ixtisoslashgan elektr jihozlarni ta’mirlaydigan 
elektrota’mirlash sex (eTs) larining tashkil etilganligi, elektr jihozlarni 
ta’mirlashda ishlab chiqilgan yuksak texnologiyalar asosida ta’mirlash 
ishlarini olib borish imkonini beradi. yirik metal lurgiya, mashinasozlik va 
boshqa korxonalarda ta’mirlash ishlari markazlashgan, markazlashmagan 
yoki aralash ta’mirlash ishlarini uyushtirish tizimlari qo‘llaniladi. 
markazlashgan ta’mirlash tizimida elektr jihozlarni ta’mirlashni korxona 
bosh energetigiga bo‘ysunuvchi alohida ixtisoslashgan xizmati xodimlari 
bajaradi. ishlab turgan elektr jihozlarga xizmat ko‘rsatish va mayda 
ta’mirlash ishlarini ham bosh energetikka bo‘ysinuvchi xodimlar bajaradi. 
markazlashmagan ta’mirlash tizimida alohida ta’mirlash xizmat lari 
yo‘qligi bilan tavsiflanadi. barcha ta’mirlash ishlari elektrota’mir ustaxonasi 
yoki brigadasi tomonidan amalga oshiriladi va ular ma’mu riy jihatdan ishlab 
chiqarish bo‘limlari boshliqlariga hamda tezkor-texnik jihatdan esa korxona 
bosh energetigiga bo‘ysunadi.
aralash ta’mirlash tizimida hajmi va murakkabligi jihatidan uncha katta 
bo‘lmagan ta’mirlash ishlarini bajaruvchi ishlab chiqarish bo‘limlarining 
elektrota’mir ustaxonalari va brigadalari bo‘lishi bilan bir qatorda, alohida 

7
ixtisoslashgan murakkab va katta hajmdagi ta’mirlash ishlarini bajaradigan 
xizmat turlari ham mavjuddir. katta quvvatli elektr xo‘jaligiga ega bo‘lgan 
yirik sanoat korxonalarida elektr jihozlarni ta’mirlash ishlari markazlashgan 
usulda amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir.
Hozirda RmT tizimi bo‘yicha elektr jihozlarni ta’mirlashni joriy, o‘rtacha 
va kapital turlarga bo‘lish qabul qilingan.
J o r i y t a ’ m i r l a s h d a elektr jihozning kichik detallari almashtiriladi, 
mayda nosozliklar bartaraf qilinadi, mexanizmlari sozlanadi va elektr 
jihozning navbatdagi rejali ta’mirlashigacha normal ishlashi ta’minlanadi. 
shuningdek, joriy ta’mirlashga elektr jihozni tozalash, elektr mashinalarning 
chulg‘amlari izolatsiyasining shikastlangan kichik qismini tiklash, 
saqlagichlarni yangisi bilan almashtirish, apparatlarning kuygan 
kontaktlariga ishlov berish, elektr motorlar podshipniklarini yuvish, 
yedirilgan cho‘tkalarni almashtirish, elektr jihozlarning vintlarini tortib 
qo‘yish va h.k. lar kiradi. Joriy ta’mirlash ishlarini bajarish jarayonida elektr 
mashina va o‘chi ruvchi apparatlarning elektromagnitlari chulg‘amlari 
izolatsiyasi holatini tekshirish, shuningdek, elektr jihozlarda nosozliklarni 
aniq lash va ularni o‘z vaqtida bartaraf etish uchun turli profilaktik 
sinovlar o‘tkaziladi. Joriy ta’mirlashlar sanoat jihozlarini qisqa muddat ga 
to‘xtatilgan paytlarida, elektr jihozlarni alohida qismlarga ajratish amallarini 
bajarmasdan olib boriladi. 
O‘rtacha ta’mirlash deb, elektr jihozlari eng mas’ul qismlarining haddan 
tashqari yemirilishi xavfi yoki avariya holati natijasida ishdan chiqishi xavfini 
oldini olish uchun qilinadigan ta’mirlashga aytiladi. apparatlarning ba’zi bir 
detallarini almashtirish, elektr birikmalarning ishonchlilik darajasini tiklash, 
elektr motorlar chulg‘amlari yon qismlari izolatsiyasidagi nosozliklarni 
tugatish, faza rotorli asinxron motorlarning kontakt halqalarini jilvirlash, 
uzuvchi apparatlarning ishchi yoki yoy so‘ndiruvchi kontaktlarini 
almashtirish, avtomatik uzgich elektromagnit g‘altaklarini almashtirish va 
h.k. lar elektr jihozlarni o‘rtacha ta’mirlash majmuasiga kiradi.
elektr jihozlarni kapital ta’mirlashda ularning alohida asosiy detallari va 
qismlari tiklanadi yoki almashtiriladi. kapital ta’mirlashda quyidagi amallar 
bajariladi: elektr motorlarning stator yoki rotor chulg‘amlari qayta o‘raladi, 
o‘zgarmas tok elektr mashinalari qutblari g‘altaklari yangitdan qayta o‘raladi 
va o‘rnatiladi, elektr motor sirpanuvchi podshipniklari moylanadi, kuch 
transformatori chulg‘amlari yangitdan o‘raladi va o‘rnatiladi, yoy so‘ndi-
ruvchi kameralar yoki yuqori kuchlanishli avtomatik uzgich kontaktlari 
almashtiriladi va h.k.
kapital ta’mirlash vaqtida elektr jihoz to‘liq yoki qisman bo‘laklarga 

8
ajratiladi. ba’zi hollarda, kapital ta’mirlash vaqtida elektr jihozlar tubdan 
o‘zgartiriladi, ya’ni konstruksiyasiga o‘zgartirishlar kiritiladi, ekspluatatsion 
ko‘rsatkichlari yaxshilanadi, ishonchlilik darajasi oshiriladi va h.k. elektr 
jihozlarni tubdan o‘zgartirishdan kutilgan asosiy maqsad, uning texnik 
va iqtisodiy ko‘rsatkichlarini turdosh yangi zamonaviy elektr jihoz 
ko‘rsatkichlariga yaqinlash tirishdan iboratdir.
elektr jihozlarni tubdan o‘zgartirish uchun olib borilgan kapital ta’mirlash 
jarayonida sarf bo‘lgan materiallar, mehnat, mablag‘lar va vaqt ta’mirdan 
so‘ng elektr jihozning yaxshilangan texnik va iqtisodiy ko‘rsatkichlari 
bo‘yicha o‘zini oqlashi kerak. 
1.3. Ta’miRlasH isHlaRini baJaRisH usullaRi
va ulaRni ReJalasHTiRisH
elektr jihozlarni ta’mirlash rejalarini tuzish ta’mirlashlararo orali g‘i, 
ta’mirlash sikllari va ularning tarkiblari asosida amalga oshiriladi.
elektr jihozlarni ta’mirlashlararo oralig‘i deb, navbatdagi ikki ta’mirlash 
ishlari orasidagi davr, masalan, elektr jihozlarning yonma-yon joriy 
ta’mirlashlar yoki joriy ta’mirlash bilan o‘rtacha ta’mirlash lar orasidagi 
davrlar tushuniladi.
Ta’mirlash sikli — elektr jihozning ikki kapital ta’mirlashlar oralig‘idagi yoki 
elektr jihozning ishga tushirish vaqti bilan birinchi kapital ta’mirlashgacha 
bo‘lgan ishlash davri.
Ta’mirlash sikli oralig‘ida bajariladigan joriy va o‘rtacha ta’mirlash 
ishlarining yig‘indisi ta’mirlash siklining tarkibi deb ataladi. 
Ta’mirlashlararo va ta’mirlash sikllari orasi davrlarini aniqlash uchun, 
elektr jihozning berilgan rejimlarda normal ishlash qobiliyati ning 
hisoblangan yoki haqiqiy ishlash vaqtlari xizmat qiladi. bu davrlarni 
belgilovchi omillaridan biri, bu elektr jihozlarning tez yemiriladigan qism 
va detallarining ishlash muddatlaridir.
korxonalarning elektr jihozlarini ta’mirlash rejasi, odatda bir yilga 
tuziladi hamda chorak va oylarga bo‘lib chiqiladi. bunday ta’mir lash rejasi 
joriy ta’mirlash rejasi deb ataladi. elektr jihozlarni ta’mirlashning joriy 
rejalashtirish usuli bilan bir qatorda, tarmoqli grafik lar asosidagi tezkor 
ta’mirlash rejalari ham qo‘llaniladi.
Ta’mirlashning tarmoqli grafigi umumiy yoki cheklangan bo‘lishi 
mumkin. Ta’mirlashning umumiy tarmoqli grafigi ma’lum elektr jihozlar 
majmuasini ta’mirlashni, masalan, alohida elektr qurilmani, nimstansiya 
(ïîäñòàíöèÿ) yoki sex elektr jihozlarini ta’mirlashni qamrab oladi. 

9
Ta’mirlashning cheklangan grafigi alohida katta quvvatli elektr jihozlarni 
ta’mirlashni, masalan, katta quvvatli elektr motor yoki kuch transformatorini 
ta’mirlashni o‘z ichiga oladi. 
Ta’mirlash tarmoq grafigini qanday tuzish kerakligi 1.1-rasmda misol 
tariqasida keltirilgan. Tarmoq grafigi bajariluvchi ishlarni bildiruvchi 
masshtabsiz yo‘nalgan kesmalardan, faoliyatlarni bildiruvchi aylanalardan 
iborat bo‘ladi. bajariladigan ish ma’lum ta’mirlash (yoki ta’mirlash ishlari 
majmuasi) ishlarini anglatib, bu ishlarni bajarish uchun sarf bo‘ladigan vaqt 
va materiallarni, turli asboblar yoki mos lamalarning ishlatilishini bildiradi. 
Faoliyat ta’mirlash texnologiyasida ko‘zda tutilgan va bir yoki bir necha 
ishlarni boshlash uchun zarur bo‘lgan, bir yoki bir necha ishlarning oraliq 
yoki oxirgi natijalarini bildiradi. 
shunday qilib, tarmoq grafigi ta’mirlash jarayonida bajariladigan 
ishlar va tarkibiy qismlarning sxematik tasviri bo‘lib, ularning o‘zaro 
bog‘langanligini hamda ta’mirlash texnologiyasidagi ketma-ketlikning 
bajarilishini anglatadi. elektr jihozlarni ta’mirlashning tarmoq grafigini 
tuzishdan oldin rejalashtirilgan elektr ta’mirlash ishlari bajarilishining 
texnologik ketma-ketligini va ular orasidagi o‘zaro bog‘langanlikni aniqlab 
olinadi. Tarmoq grafiklarini tuzishda, bajariladigan ishni bildiruvchi 
yo‘naltirilgan kesmalar chapdan o‘ngga qarab yo‘nalgan bo‘lishi, ish chiqib 
kelayotgan faoliyatning tartib raqami yo‘nalgan kesma kirib borayotgan 
faoliyat tartib raqamidan kichik bo‘lishi kerak. bir grafikda faoliyatlarning 
qo‘llanilgan tartib raqamlaridan ikki marta foydalanish taqiqlanadi, hamma 
faoliyat larning, yakunlovchi faoliyatdan tashqari, yakunlanmaganligini 
1.1-rasm. Ta’mirlashni tarmoqli rejalashtirish tarmoq modeli grafigi.

10
ang latuvchi yo‘nalgan kesma ko‘rinishdagi davomi bo‘lishi kerak. 
Tarmoq grafigi modelidagi 1 faoliyat a—10, b—3 va D—11 ishlarning 
boshlanishi, 2, 3 va 6 faoliyatlar esa ana shu ishlarning natijalaridir. O‘z 
navbatida 2, 3 va 6 faoliyatlar oldingi ishlar — a—10, b—3 va D—11 larning 
natijalari va e—4, g—9, F-12 va b. ishlarning boshlanishi bo‘ladi.
Tarmoq grafiklarini tuzishda kirish va chiqish ishlarini farqlash kerak 
bo‘ladi. Qaralayotgan grafikda 2 faoliyat uchun b—3 ish kirish bo‘lsa, g—9 
va F—12 ishlab chiqish ishlari bo‘ladi. Tarmoq grafiklarida harfli belgidan 
so‘ng yozilgan raqam ikki faoliyat orasidagi alohida ishlarning kutilishi yoki 
bajarilishi vaqtlarini (oylarda, haftalarda, kunlarda yoki soatlarda) bildiradi. 
Ta’mirlashning tarmoq grafiklarida korxonaning alohida elektr qurilmasi 
yoki sex elektr jihozlarini, alohida katta quvvatli elektr mashinalarni 
kompleks ta’mirlash muddatiga ta’sir etuvchi va muhim ahamiyatga ega 
bo‘lgan asosiy ta’mirlash ishlarining turlari aniq ko‘rsatilgan bo‘ladi. bu 
muddat eng ko‘p davom etadigan ta’mirlash ishlarining boshlanishi va 
tugashi ketma-ketligi bilan aniqlanadi. Ta’mirlash ishlarining ketma-ket 
bajarilishi tarmoqli grafikning asosiy elementi bo‘lib, kritik yo‘l aniqlanadi 
va bu yo‘l tarmoq grafigida yo‘nalgan qalin kesma bilan belgilanadi. kritik 
yo‘lda joylashgan ta’mirlash ishlari vaqtining qisqarishi yoki uzayishi 
ta’mirlash ishlarining umumiy davom etish vaqtini anglatadi. masalan, 
kuch transformatorini alohida bo‘laklarga ajratish faoliyat 1 bo‘lsa, faoliyat 
13 — ta’mirdan so‘ng uni sinashni bildiradi. 
Joriy va tezkor ta’mirlash ishlarini tarmoq grafiklari yordamida amalga 
oshirish ta’mirlovchi xodimlarning imkoniyatlaridan to‘liq foydalanishga 
va ularning mehnat unumdorligini oshirishga imkon beradi. 
korxonalarning elektr jihozlarini o‘z vaqtida va muvaffaqiyatli ta’mirdan 
chiqarishda joriy va tezkor ta’mirlashni rejalashtirish ishlarini eng ilg‘or 
usul bo‘lgan tezkor ta’mirlash bilan birga amalga oshirish yuqori samara 
beradi.
zamonaviy sanoat korxonalarida barcha texnologik jarayonlar chuqur 
elektrlashtirilgan bo‘lib, elektr jihozlarning nosozligi sababli ish maromining 
ozgina buzilishi ham katta iqtisodiy zararlarga olib kelishi mumkin. 
elektr motor yoki kuch transformatori ishdan chiqqanda, odatda, 
zaxirasidagi bilan almashtiriladi. biroq, ko‘pincha zaxiradiga elektr jihozning 
texnik ko‘rsatkichlari yoki konstruktiv o‘lchamlari almashtirilishi kerak 
bo‘lgan elektr jihozniki bilan bekami-ko‘st va to‘liq mos kelmasligi mumkin. 
bunday hollarda tezkor ta’mirlash usuli, ya’ni shikastlangan elektr jihozni 
zaxiradagisi bilan almashtirilmasdan, minimal vaqt ichida ta’mirlanadi.
Tezkor ta’mirlash usulining asosini ketma-ket bo‘g‘inli usul tashkil 
etadi, ya’ni elektr jihozning barcha shikastlangan qismlari ajratib olinib, 

11
ixtisoslashgan ta’mirlash uchastkasida yoki elektrota’mir sexida bir paytda 
ta’mirlanadi. elektr jihozlarni tezkor usulda ta’mirlash, ta’mir talab elektr 
jihozlarni reja bo‘yicha ta’mirini kutib turish hollarini kamaytirishga, ta’mir 
ishlarining sifatini oshirishga, ta’mir amallarini bajarishdagi mehnat sarfini 
kamaytirishga va elektrota’mir sexi texnologik jihozlari va xizmatchilarining 
salt turish holatlarini keskin kamayishiga olib keladi va shuningdek, 
ta’mirdan chiqqan elektr jihozlarning ishonchli va uzoq muddat ta’mirsiz 
ishlashiga asos bo‘ladi.
1.4. elekTROTa’miR sexining TaRkibiy
TuzilisHi va JiHOzlanisHi
elektrota’mir sexining tarkibi va tuzilishi ko‘pgina omillarga, asosan, 
ta’mir ishlarining hajmiga va ta’mirtalab elektr jihozlarning turlariga 
bog‘liq.
O‘rta quvvatli korxonaning ta’mirlash sexi quyidagi ishlab chiqa-
rish bo‘limlaridan iborat bo‘ladi: elektr jihozlarni bo‘laklarga ajratuv-
chi, mexanik ta’mir, chulg‘amlarni ta’mirlovchi, quritish va lok bilan 
shimdirish, komplektlovchi, yig‘uvchi va sinash stansiyasi; alohida elektr 
va gaz payvandlash ishlarini bajaruvchi, ta’mirdan chiqqan elektr jihozlarni 
bo‘yash, elektr mashina va apparatlarni ta’mir lashga bog‘liq boshqa ishlarni 
bajaruvchi alohida ish bajaruvchi joylar ham ta’mir sexida bo‘lishi ko‘zda 
tutilgan.
elektr jihozlarni bo‘laklarga ajratuvchi bo‘limda elektr jihozlarni 
bo‘laklarga ajratishdan oldin tozalanadi, moy to‘ldirilgan jihozlaridan 
moy quyib olinadi, ta’mir oldi zarur sinovlar o‘tkaziladi, elektr jihoz alohida 
qismlarga ajratiladi, nosozlik bayonnomasi tuziladi (ta’mir ishlarining 
kerakli hajmi aniqlanadi, detal va bo‘g‘inlarning yemirilish darajalari va 
holati aniqlanadi va ta’mirlash hujjatlari tayyorlanadi), shikastlangan detal 
va qismlari ta’mirlash bo‘limlariga tarqatiladi, shikastlanmaganlari esa 
komplektlovchi bo‘limga yuboriladi. 
bu bo‘lim kerakli yuk ko‘tarish quvvatiga ega ko‘tarish-transport 
vositalariga, yuvish mashinalariga, gidravlik va vintli ajratkichlarga, elektr 
motordan statori va rotorini chiqarib oluvchi qurilmalarga, elektr motor 
ariqchalaridan chulg‘amlarni chiqarib oluvchi dastgoh larga, avtogen 
va elektr payvand apparatlarga, elektroparmalagich va elektr jihozlarni 
bo‘laklarga ajratishda zarur bo‘lgan asboblar to‘plamiga, nostandart 
yoki alohida maxsus ishlab chiqarilgan elektr mashinalar va apparatlarni 
bo‘laklarga ajratish uchun maxsus jihoz va moslamalarga ega bo‘lishi 
zarur. 

12
mexanik ta’mirlash bo‘limida elektr jihozlarning yangi detallari 
tayyorlanadi va ta’mirlanadi (vallar, kollektorlar, kontakt halqalari, cho‘tka 
mexanizmlari, sirpanish podshipniklari, rotorlarning qisqa tutashtirilgan 
chulg‘amlari), kuch transformatorlari va elektr mashina larning statori 
va rotorlari magnit o‘tkazgichlarining po‘lat listlari qayta zichlanadi va 
shuningdek, ta’mirlanayotgan elektr jihozning turli detallariga mexanik 
ishlovlar beriladi va turli chilangarlik ishlari bajariladi.
mexanik ta’mirlash bo‘limi ko‘tarish-transport vositalari bilan, metallga 
ishlov beruvchi dastgoh (yo‘nuvchi, teshuvchi, tokarlik, frezerlovchi, 
tekislovchi) lar bilan, presslar bilan, metall qirquvchi qaychilar bilan, elektr 
payvandlash va gaz bilan payvandlash apparatlari bilan, elektrlashtirilgan 
asboblar bilan, alohida moslamalar bilan, elektr jihozlarni bo‘laklarga 
ajratuvchi brigada asboblari yig‘malari bilan jihozlangan bo‘lishi kerak. 
Chulg‘amni ta’mirlovchi, quritish va lok bilan shimdirish bo‘lim larida 
elektr motorlarning, kuch transformatorlarining hamda elektro magnit 
g‘altaklari chulg‘amlarining shikastlangan qismlari ta’mirla nadi va 
yangisi tayyorlanadi, shuningdek, ular lok bilan shimdiriladi va quritiladi, 
chulg‘am simlari izolatsiyalari qayta foydalanish uchun tiklanadi. Chulg‘am 
bo‘limi simlarning izolatsyasini sidirib tash laydigan dastgohlar bilan, 
chulg‘amlarni tayyorlash uchun sim o‘rash dastgohlari bilan, izolatsiyani 
kesish uchun gilotina qaychilari bilan, izolatsion detallarni tayyorlash 
uchun formali moslamalar bilan, chulg‘amlarning simlarini biriktirish 
uchun payvandlash va kavshar lash asboblari bilan, elektr mashinalarning 
yakori va rotorlarini bandaj qiladigan dastgohlar bilan, yog‘och ponalar 
tayyorlaydigan dastgohlar bilan va h.k. lar bilan jihozlangan bo‘lishi zarur. 
bundan tashqari bu bo‘limda uncha katta bo‘lmagan sinov qurilmasi 
bo‘lishi kerak, bu qurilmada chulg‘am va g‘altaklari o‘ramlari seksiyalari 
izolatsiyasi tekshiriladi va shuningdek, chulg‘amlarning ulanish sxemalari 
to‘g‘ri ligi ham tekshiriladi. 
Quritish, lok bilan shimdirish bo‘limidagi vannalarda chulg‘amlar lok 
bilan shimdiriladi, quritish shkaflarida chulg‘amlar quritiladi, xavfsizlik 
qoidalaridan kelib chiqqan holda, bir sutkaga yetadigan hajmdagi loklar va 
erituvchilar maxsus baklarda saqlanadi. katta og‘irlikka va yirik o‘lchamga 
ega bo‘lgan chulg‘amlarni tashish uchun ixtisoslashgan qurilma va 
ko‘tarish-tashish vositalari ishlatiladi.
komplektlash bo‘limiga ta’mirdan chiqqan detallar yuboriladi. O‘sha 
yerda ta’mirlanayotgan elektr jihozning yetishmayotgan qism lari bilan 
butlanadi. Detallari va qismlari bilan to‘liq butlangan elektr jihozlar yig‘ish 
bo‘limiga yuboriladi.
komplektlash bo‘limi verstaklar bilan, stellajlar bilan, zarur bo‘lgan 

13
asbob va moslamalar bilan jihozlangan bo‘lishi kerak.
yig‘ish bo‘limida ta’mirlangan elektr jihoz to‘liq yig‘iladi. yig‘ish bo‘limi 
xuddi bo‘laklarga ajratish bo‘limidagi kabi qo‘shimcha moslamalar, elektr 
motorlarning rotori, yakorlarini statik va dinamik balansirovkalash uchun 
zarur asboblar va moslamalar bilan jihoz langan bo‘ladi. 
elektr jihozlarni ta’mirlash vaqtida elektrota’mir sexining boshqa 
1.2-rasm. elektr mashinalarni ta’mirlashning tarkibiy-texnologik sxemasi:
1 — nosoz mashinalarni saqlash omborxonasi; 2 — mashinalarni bo‘laklarga ajratish 
va yuvish uchastkasi; 3 — chulg‘amlarning nosozliklarini aniqlash uchastkasi;
4 — me xanik qismlari nosozliklarini aniqlash uchastkasi; 5 — mexanik qismlarini 
ta’mirlash; 6 — payvandlash; 7 — qismlarni mexanik qayta ishlash; 8 — ta’mirlash 
ishlariaro nazorat; 9 — chulg‘amlarning demontaji; 10 — simlarni tiklash;
11 — chulg‘amlarni o‘rash; 12 — sxemani payvandlash; 13 — bandajlash;
14 — ta’mirlash ishlariaro nazorat; 15 — lok shimdirish va quritish; 16 — ariq chalarni 
tozalash; 17 — ta’mirlash ishlariaro nazorat; 18 — seksiyalarni tayyorlash; 19 — komplektlash; 
20 — mashinani yig‘ish; 21 — sinash stansiyasi; 22 — ta’mir-
dan chiqqan mashinalarni saqlash omborxonasi.

14
bo‘limlarida elektr payvandlash, gaz payvandlash, shtampovka, temirchilik 
va bo‘yash kabi ishlarni bajarishga to‘g‘ri keladi va bu bo‘limlar, albatta, 
zarur jihozlar bilan ta’minlangan bo‘lish kerak. 
sinash stansiyasida elektr jihozlarning shikastlangan qism va detallari 
o‘rniga olingan yangi shu detal va qismlar sinovdan o‘tkaziladi va 
shuningdek, elektr jihoz ta’mirdan keyingi yakuniy elektrik va mexanik 
sinovlardan o‘tkaziladi. sinash stansiyasi yuqori kuchlanishli sinash elektr 
qurilmasi va stendlari, turli o‘lchov asboblari va mos himoya vositalari bilan 
jihozlangan bo‘lishi kerak.
elektrota’mir sexi ta’mirlanuvchi elektr jihozlari og‘irligi va o‘lchamlarini 
hisobga olgan holdagi ishlab chiqarish maydonlariga, ta’mirlash fondini va 
ta’mirlangan elektr jihozlarni saqlash uchun omborxonalarga, asbobsozlik 
va ta’mir materiallari saqlanadigan yordamchi xonalarga ega bo‘lishi 
kerak.
elektrota’mir sexining ishlab chiqarish bo‘limlari tarkibini aniqlashda va 
ularni zaruriy jihozlar bilan ta’minlashda qabul qilingan ta’mirlash texnologik 
sxema va elektr xo‘jalikni boshqarish tizimlari katta ahamiyat kasb etadi. 
namuna tariqasida elektr mashinalarni ta’mirlashning tarkibiy-texnologik 
sxemasi 1.2-rasmda va shuningdek, kuch transformatorini ta’mirlashning 
tarkibiy-texnologik sxemasi esa 1.3-rasmda keltirilgan. 
yirik sanoat korxonalarining elektr xo‘jaligi to‘g‘risida kerakli 
ma’lumotlarni 1.4-rasmda keltirilgan blok-sxemadan olish mumkin.
nazORaT uCHun savOllaR
1. elektr jihozlar detallari va qismlarining yemirilishi deganda nimalarni tushu nasiz?
2. elektr jihozlarning ma’naviy yemirilishi nimani anglatadi?
3. elektr jihozlarning joriy ta’mirlanishi bilan kapital ta’mirlanishi orasidagi farqni tushuntirib 
bering.
4. Ta’mir ishlarining tarmoq grafigi qanday tuziladi?
5. elektrota’mir sexining tarkibiy tuzilishini aytib bering.
6. korxona energetika xo‘jaligi qanday tarkibiy qismlardan tashkil topgan?

15
1.3-rasm. kuch transformatorlarini ta’mirlashning tarkibiy-texnologik sxemasi:
1 — nosoz transformatorlarni saqlash omborxonasi; 2 — transformatorlarning nosozliklarini 
aniqlash va bo‘laklarga ajratish maydonchasi; 3 — mexanik qismlarini ta’mirlash uchastkasi; 
4 — o‘zaklarni ta’mirlash; 5 — chulg‘amlarni ta’mirlash va tayyorlash; 6 — ta’mirlash ishlariaro 
nazorat; 7 — quritish bo‘limi; 8 — ta’mirlash ishlariaro nazorat; 9 — moy xo‘jaligi; 10 — yig‘ish 
va moy quyish; 11 — tekshirish 
va sinash; 12 — ta’mirdan chiqqan transformatorlarni saqlash omborxonasi.
1.4-rasm. yirik sanoat korxona energetika xo‘jaligining namunaviy tarkibi:
1 — elektr stansiyalar; 2 — elektr nimstansiyalar va tarmoqlar; 3 — sexlarning 
elektr qurilmalari; 4 — aloqa va signalizatsiya qurilmalari va tarmoqlari;
5 — elektrovaqt qurilmalari; 6 — elektr jihozlarni ta’mirlovchi sex va ustaxonalar; 7 — 
bug‘ qozon qurilmalari; 8 — havoni shamollatuvchi va tozalovchi qurilmalar; 9 — gaz 
hosil qiluvchi qurilmalar; 10 — suv yig‘uvchi va suv bilan ta’minlovchi qurilmalar; 11 — 
suvni chiqarib tashlovchi, tozalovchi va kanalizatsion inshootlar; 12 — laboratoriyalar 
(elektrotexnik, nazoratlovchi va o‘lchovchi asboblar va b.);
13 — yoqilg‘i xo‘jaligi.

16
2-bob 
elekTR O‘lCHOv asbOblaRini Ta’miRlasH
va ulaRga xizmaT kO‘RsaTisH
2.1. elekTR O‘lCHOv asbOblaRining
asOsiy TuRlaRi
sanoat qurilmalarini va ularning elektr jihozlarini ishlatish davo-
mida ularning ishlash xususiyatlarini belgilovchi asosiy ko‘rsatkich larini 
nazorat qilib turish kerak bo‘ladi. bu ko‘rsatkichlar: ishlati ladigan tok, 
manba kuchlanishi, quvvat, ishlatiladigan elektr ener giyasi va h.k. bu 
ko‘rsatkichlarni o‘lchaydigan asboblar elektr o‘lchov asboblari deb ataladi. 
ularga ampermetrlar, voltmetrlar, vattmetrlar, chastota o‘lchagichlar, elektr 
energiya hisoblagichlari kiradi.
elektr o‘lchov asboblaridan elektr qurilmalarning asosiy ko‘rsat kichlarini 
tekshirishdan tashqari, jihozlarning nosozliklarini qidirib topish va ularni 
bartaraf qilishda ham foydalaniladi. ular tegishli o‘zgartkichlar bilan 
birga noelektrik kattaliklar: aylanish tezligi, suri lish, bosim, harorat va shu 
kabilarni o‘lchashda ham ishlatiladi.
sanoat korxonalarining jihozlarida, asosan, ikki turdagi: milli 
(ko‘rsatkichli) va raqamli asboblardan foydalaniladi. 
ko‘rsatkichli o‘lchov asboblari boshqarish pultlari, elektr shkafla-
rida joylashtirilib, manba kuchlanishini, ishlatilayotgan tokni va boshqa 
kattaliklarni ko‘rsatish uchun xizmat qiladi. bu o‘lchov asbob larida o‘lchash 
mexanizmlarining qo‘zg‘aluvchan qismiga mil mah kamlangan bo‘ladi. u 
tekshirilayotgan kattalikning qiymatini ko‘rsa tadi. O‘lchanayotgan elektr 
kattalikning o‘lchash mexanizmi qo‘zg‘a luvchan qismining ko‘rsatkich bilan 
birga surilishiga asos qilib olingan fizik effektga qarab tizimlarga bo‘linadi. 
magnitoelektr, elektromagnit, elektrodinamik, elektrostatik, induksion 
tizimlar ko‘proq qo‘llaniladi. 
magnitoelektr tizim asboblarining tuzilishi 2.1-a rasmda ko‘rsa tilgan. 
Doimiy magnit (2) qutblari orasiga qo‘zg‘aluvchan ramka joylashtirilgan; 
ramkaga g‘altak (3) o‘ralgan va ko‘rsatkich (5) ga mustah kam biriktirilgan. 
Tok yoki kuchlanishni o‘lchashda g‘altakdan o‘tuvchi tok doimiy magnitning 
maydon kuchi bilan o‘zaro ta’sirlashadi, natijada F kuch paydo bo‘ladi. bu 
kuch ko‘rsatkichni o‘lcha nayotgan kattalikka muvofiq a burchakka buradi. 
spiralsimon prujina (4) aks ta’sir etuvchi kuchni vujudga keltiradi, ana shu 

17
qo‘zg‘a luvchan tizimni muvozanatda ushlab turadi. O‘lchanayotgan kattalik 
shkala (1) bo‘yicha hisoblanadi.
magnitoelektr tizimli o‘lchov asboblari faqat o‘zgarmas tok zanjir larida 
ishlatiladi, shkalasi tekis va sezgirligi yuqori darajada bo‘ladi. 
O‘zgarmas va o‘zgaruvchan tok zanjirlarida elektr ko‘rsatkichlarni 
o‘lchash uchun elektromagnit tizimli o‘lchov asboblari ishlatiladi. ularning 
mexanizmi 2.1-b rasmda keltirilgan. Tirqishli magnit o‘tkaz gich (6) ga 
g‘altak (3) kiygizilgan bo‘lib, undan o‘lchanadigan tok o‘tadi va tirqishda 
magnit oqimini hosil qiladi. O‘qqa mahkam langan ferromagnit o‘zak (7) 
magnit maydon bilan o‘zaro ta’sirlashadi, shunda F kuch vujudga kelib, 
o‘zakni magnit maydon kattaligi eng yuqori darajada bo‘lgan tirqish 
doirasiga tortib kiritadi. O‘zak bilan mustah kam bog‘langan ko‘rsatkich (5) a 
burchakka buriladi va bu bilan o‘lchanayotgan qiymatni shkala (1) bo‘yicha 
hisoblashga imkoniyat yaratadi. spiralsimon prujina (4
) qo‘zg‘aluvchan 
tizimni muvozanatda bo‘lishini ta’minlaydi.
bu tizimdagi o‘lchov asboblarining konstruktiv tuzilishi magnito-
elektr tizimdagilardan sodda, o‘zgarmas va o‘zgaruvchan tok zanjirlari 
ko‘rsatkichlarini birday o‘lchay oladi, ishonchli ishlaydi, biroq shkalasi 
notekis.
elektr qurilmalar ishlatadigan quvvatni o‘lchash uchun elektro dinamik 
tizimdagi o‘lchov asboblari ishlatiladi (2.1-d rasm). ularning ishlashi ikkita 
g‘altak: havo tirqishli qo‘zg‘almas g‘altak (8) bilan ko‘rsatkich (5
) mustahkam 
bog‘langan qo‘zg‘aluvchan g‘altak (3) magnit maydonlarining o‘zaro 
ta’sirlanishiga asoslangan.
g‘altaklardan i
1
va i
2
toklar o‘tganda magnit maydonlar hosil bo‘ladi, 
ular o‘zaro ta’sirlashib, qo‘zg‘aluvchan g‘altakni shunday buradiki, natijada 
har ikkala g‘altakning magnit maydonlari o‘zaro mos keladi. agar i
1
tok iste’molchilarning yuklanish toki, i
2
tok esa manba kuchlanishiga 
proporsional bo‘lsa, u holda burilish burchagi a qabul qilinayotgan 
quvvatga proporsional bo‘ladi.
g‘altaklardagi toklarning yo‘nalishi bir vaqtda o‘zgarganda, 
qo‘zg‘aluvchan ramkani og‘diruvchi kuchning yo‘nalishi o‘zgarmaydi, bu 
hodisa elektrodinamik asboblaridan ham o‘zgarmas, ham o‘zgaruvchan 
tok zanjirlarida foydalanish imkonini beradi.
elektrostatik tizim asboblari yuqori kuchlanishni to‘g‘ridan to‘g‘ri 
o‘lchash uchun ishlatiladi. ularning ishlashi zaryadlangan metall jismlarning 
elektrostatik kuchlar ta’sirida bir-biriga tortilish hodisasiga asoslangan. 
asboblar mexanizmida o‘lchanadigan kuchlanishning qutblaridan biri 
ulanadigan qo‘zg‘almas plastinalar va ko‘rsatkich bilan mustahkam 
2—a. imomnazarov

18
bog‘langan qo‘zg‘aluvchan plastinalar bor. kuchlanishning boshqa qutbi 
qo‘zg‘aluvchan plastinalarga ulanadi. shunda elektrostatik maydon ta’sirida 
qo‘zg‘aluvchan plastinalar qo‘zg‘almas plastinalar ichiga tortiladi.
induksion tizimli o‘lchov asboblari bir va uch fazaga ulangan 
iste’molchilarning iste’mol qilayotgan aktiv va reaktiv energiyalarini 
hisoblashda qo‘llaniladi. bu tizimlarda kuchlanish va tok elektro magnitlari 
bo‘lib, ular orasiga aluminiy disk o‘rnatilgan bo‘ladi. Tok elektromagniti 
hosil qilgan magnit oqimi diskni bir marta kesib o‘tadi, kuchlanish 
elektromagniti hosil qilgan magnit maydoni diskni ikki marta kesib o‘tadi. 
elektromagnitlarning magnit oqimlari diskni kesib o‘tgan joylarda uyurma 
toklar yuzaga keladi va ular magnit oqimlar bilan o‘zaro ta’sirda bo‘lib diskni 
aylantiruvchi moment hosil qiladi. Diskning aylanishlar soni iste’molchi 
iste’mol qilayotgan energiyaga proporsional bo‘ladi. 
Hozirda induksion energiya hisoblagichlar bilan bir qatorda aylanadigan 
qismi yo‘q elektron hisoblagichlar ham ishlab chiqa rilmoqda.
elektr o‘lchash asboblarini jihozlarga o‘rnatish uchun shchitli 
2.1-rasm. magnitoelektr (a), elektromagnit 
(b) va elektrodinamik (d) tizimli elektr o‘lchov 
asboblarining tuzilishi:
1 — shkala; 2 — doimiy magnit; 3, 8 — g‘al taklar; 
4 — spiralsimon prujina; 5 — ko‘rsat-
kich; 6 — magnit o‘tkazgich; 7 — o‘zak.

19
asboblardan foydalaniladi, korpusining konstruksiyasi ularni elektr shkaflari, 
boshqarish pultlari, sinash stendlari va boshqa jihozlarning panellariga 
o‘rnatish imkonini beradi.
Hozirgi vaqtda ko‘rsatkichli asboblar o‘rniga raqamli o‘lchov asboblari 
qo‘llanilmoqda, chunki ularning aniqligi yuqoriroq, o‘lchash diapazoni 
kengroq, o‘lchash natijalaridan raqamli boshqarish tizimlarida foydalanish 
mumkin. O‘lchash natijalari raqam ko‘ri nishida beriladi. Raqamli o‘lchov 
asboblarning tablolari elektro vakuumli, gazorazryadli, yarim o‘tkazgichli, 
elektr lyuminessentli, suyuq kristalli indikatorlar asosida yasaladi.
Raqamli o‘lchov asboblarining tuzilishi har xil bo‘lishi mumkin. ular 
uzluksiz o‘lchanadigan kattaliklarni raqamlarga aylantiradigan elektron 
sxemalar asosida yaratiladi.
vaqt t bo‘yicha o‘zgaruvchi kuchlanish u
x
ni o‘lchash uchun (2.2-a rasm) 
raqamli asbobdan foydalanish mumkin, uning blokli sxemasi 2.2-b rasmda 
ko‘rsatilgan. O‘lchanadigan u
x
kuchlanish nol-organ nO da arrasimon 
shakldagi u
a
kuchlanish bilan solishtiriladi. arrasimon kuchlanishni 
arrasimon kuchlanish generatori akg ishlab chiqaradi. nol-organ k kalitga 
ta’sir qiladi va uni t
x
vaqtga ulaydi, bu vaqt esa u
x
kuchlanishga to‘g‘ri 
proporsional bo‘ladi (2.2-a rasm).
ma’lum chastotali impulslar ishlab chiqaruvchi tayanch chastota 
generatori TCHg kalit k yordamida hisoblagich H ga ulanadi. Hisoblagich 
impulslarni hisoblaydi va natijasini raqam ko‘rinishida beradi. Hisoblagichga 
berilgan impulslar soni kalit k ning ulangan holatdagi vaqti bilan bir xil 
tarzda aniqlanadi, shuning uchun hosil qilingan raqamli kod o‘lchash 
paytida ma’lum u
x
kuchlanishga to‘g‘ri keladi.
O‘lchangan kattalikning raqamli kodi n
x
deshifrator DsH ga beriladi, 
u kodni signallarga aylantiradi, signallar o‘lchov asbobi tablosi T 
indikatorlarning segmentlarini ulaydi. bundan tashqari, raqamli kodni 
obyektni boshqarish tizimiga uzatish mumkin.
Raqamli asboblarning indikatsiya tablolarini o‘lchash sxemasidan 
alohida, natijalarni hisoblash uchun qulay joyga o‘rnatish mumkin.
Jihozlarni boshqarishni dasturlash tizimlarida operator bilan tizim 
orasidagi axborot almashuvi uchun displeylardan foydalaniladi. Displeylarga 
tizimning ishlashi to‘g‘risidagi matnli va raqamli axborotdan tashqari, elektr 
kattaliklarni o‘lchash natijalari ham berilishi mumkin. 
2.2. O‘lCHOv asbOblaRiga xizmaT kO‘RsaTisH
va Ta’miRlasH
O‘lchov asboblarini ishlatish davomida ular, elektr jihozlarning xuddi 

20
boshqa elementlari kabi, tashqi muhit ta’sirida bo‘ladi. buning natijasida 
ularda nosozliklar paydo bo‘lib, oqibatda o‘lchangan kattaliklarning qiymati 
haqiqiy qiymatlaridan farq qilishi mumkin.
Jihozlarning ish rejimlari to‘g‘risida axborot bilan ta’minlovchi elektr 
o‘lchov asboblari yaxshi qarovni talab qiladi, chunki ishlatish davomida 
ularning korpusi ifloslanadi, titrash natijasida mahkamlan gan joylari va 
elektr kontaktlari bo‘shashib qoladi. bundan tashqari, mexanik qismlarining 
tabiiy yeyilishi, g‘altaklarining o‘ta yuklanishi (natijada izolatsiya yeyiladi va 
shikastlanadi), elektr zanjirlaridagi uzilish yoki qisqa tutashuvlar, asboblar 
qismlarining mexanik shikast lanishi va boshqa sabablar tufayli nosozliklar 
paydo bo‘ladi.
ishlab chiqarish qurilmalarining elektr jihozlarini ishlatish jara yonida 
ta’mirchi xodimlar asboblarning tashqi sirtlarini chang va ifloslikdan 
tozalashadi, ularning mexanik mahkamlangan joylari va elektr o‘tkazgichlari 
ulangan joylarini tekshirishadi.
ishdan chiqqan asboblarni maxsus muassasalar ta’mirlaydi. Har xil 
turdagi elektr o‘lchov asboblari ko‘p miqdorda bo‘lgan yirik korxo nalarda 
ana shu apparatlarni ta’mirlash, rostlash va tekshirishga ixtisoslashgan 
bo‘limlar tashkil qilinadi. Odatda bu ishlar elektr o‘lchash laboratoriyasida 
bajariladi, buning uchun u maxsus asboblar, stendlar va namuna asboblar 
to‘plami bilan jihozlanadi. laboratoriya xodim lari elektr o‘lchov asboblarini 
2.2-rasm. kuchlanishning vaqtga bog‘liqligi (a) va raqamli elektr o‘lchov asbobining 
blokli sxemasi (b).

21
ta’mirlash bo‘yicha maxsus tayyorgar likdan o‘tishadi.
elektr o‘lchash laboratoriyasi uchun ajratiladigan xonalarga nisbatan 
alohida talablar qo‘yiladi. ular titramasligi, yaxshi tabiiy yoritilishi hamda 
qo‘shni xonalar va ko‘chadan chang so‘rilishiga yo‘l qo‘ymaydigan 
ventilatsiya bilan ta’minlanishi kerak.
asboblar ta’mirga keltirilganda va ta’mirdan chiqqanda maxsus 
hujjatlar rasmiylashtiriladi. Ta’mirdan chiqqan asboblarning aniq ko‘rsatishi 
tekshirilishi lozim.
nazORaT uCHun savOllaR
1. milli elektr o‘lchov asboblarining asosiy turlarini aytib bering.
2. nima uchun magnitoelektr asboblardan foydalanilganda ularning qutblarini to‘g‘ri 
ulash talab qilinadi?
3. magnitoelektr tizim asboblaridan o‘zgaruvchan tok zanjirlarida o‘lchash uchun 
foydalanish mumkinmi?
4. elektromagnitli asboblarning ishiga qanday fizik hodisa asos qilib olingan?
5. elektrostatik o‘lchov asbobi qanday asosda ishlaydi?
6. bir fazali elektr energiya hisoblagichining ishlashini tushuntirib bering.
7. Raqamli asboblar ko‘rsatishli asboblarga nisbatan qanday afzalliklarga ega?
8. ishlab chiqarish qurilmalarining elektr jihozlariga xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar 
asboblarni ta’mirlashi mumkinmi?
9. O‘lchov asboblarini metrologik tekshirish to‘g‘risida gapirib bering.

22
3-bob 
kORxOnalaRning yORiTisH elekTR QuRilmalaRi
3.1. yORiTisH elekTR QuRilmalaRi
yon-atrofni, xonalarni, bino va inshootlarni yoritish uchun mo‘l-
jallangan elektrotexnik qurilmalar maxsus elektrotexnik yoritish qurilmalari 
deyiladi.
yoritish elektr qurilmalari yoritkichlarning vazifasiga ko‘ra umu miy, 
mahalliy, aralash, ish va avariya vaqtlaridagi yoritishlar bo‘ladi. 
xonalarning hammasini yoki bir qismini yoritish umumiy yoritish 
deyiladi. ish joylarini, buyumlarni yoki yuzalarni yoritish, masalan, tokarlik 
dastgohida ishlov berilayotgan detal yoki asboblarni yoritish mahalliy 
yoritish deyiladi. 
kombinatsiyalangan yoritishda umumiy va mahalliy yoritishdan birga 
foydalaniladi.
korxonaning ishlab chiqarish va yordamchi bo‘limlarini normal 
ish faoliyatini ta’minlash uchun xizmat qiladigan yoritish ish yoritish 
deyiladi.
ish yoritish buzilganda vaqtincha ishni davom ettirish va odamlarni 
evakuatsiya qilishga imkon beradigan yoritish avariya vaqtidagi yoritish 
deyiladi. avariya vaqtidagi yoritish ishlab chiqarish xonalariga, yo‘lak larga, 
zina bo‘lmalariga, o‘tish joylari hamda yo‘llarga va h.k.larga o‘rnatiladi. 
avariya vaqtidagi yoritish yoritkichlarning rangi boshqa yoritkichlardagi 
rangi va konstruksiyasi bilan farqlanishi lozim; ular ish yoritish tarmog‘iga 
bog‘lanmagan boshqa elektr tarmog‘iga ulanadi.
normal xonalarda umumiy, mahalliy, ish va avariya vaqtida yoritish 
yoritkichlari 127 yoki 220 v kuchlanishli, xavfli va o‘ta xavfli xonalarda 12, 
24 yoki 36 v kuchlanishli elektr tarmoqlarga ulanadi.
shuningdek, ko‘chma, qo‘riqlovchi va yorug‘lik bilan muhofaza qiluvchi 
yoritishlar mavjud.
ko‘chma (ta’mirlash paytida) yoritish mo‘tadil xonalarda 127 yoki 220 
v kuchlanishli va xavfli xonalarda hamda korxona yon-atrofining ochiq 
qismlarida 12 v kuchlanishli tarmoqqa ulangan ko‘chma lampalar bilan 
amalga oshiriladi.
Qo‘riqlovchi yoritish qo‘riqlanadigan yon-atrofning devorlari bo‘y lab bir 
vaqtda devor ichkarisini va tashqarisini yoritadigan qilib o‘rnatiladi.

23
yorug‘lik bilan muhofaza qiluvchi yoritish qorong‘i paytlarda 
samolyotlarning xavfsiz uchishini ta’minlash maqsadida baland bino lar 
tepasiga, dudburonlarga va boshqa inshootlarga o‘rnatiladi.
yoritishga qo‘yiladigan asosiy talablar yoritilganlikning normalan gan 
qiymatlarini ta’minlashdan iborat.
yoritilganlikning normalangan qiymatlari doim ko‘z bilan tikilib turib 
ishlash sharoitlari bilan aniqlanadi, jumladan: narsalarning o‘lchamlarini farq 
qilish, ularning fon bilan kontrasti va fondan qaytish koeffitsiyenti bilan, qo‘l 
tekkizish xavfli bo‘lgan ochiq narsa lar ning mavjudligi bilan (tok o‘tkazuvchi 
simlarning ochiq qismlari, mashinalarning berkitilmagan aylanuvchi 
qismlari va h.k.), nazar doirasida kuchli yorug‘lik beradigan yuzalarning 
mavjudligi (elektr yoki gaz bilan payvandlash. suyuqlangan metall, ishlov 
berilayotgan cho‘g‘dek qizigan ishlab chiqarishda foydalaniladigan olov 
va h.k.) bilan ham aniqlanadi.
xonaning ayrim qismlarida yoki ish joylarida yoritilganlik daraja sini 
oshirish umumiy yoritish yoritkichni cheklangan miqdorda joylash-
tirish, mahalliy yoritish vositalarini o‘rnatish, yanada takomil lashgan 
yoritkichlarni qo‘llash yoki lampalarning quvvatini oshirish yo‘li bilan 
amalga oshiriladi.
yoritish elektr qurilmalarini montaj qilishda normalashtirilgan 
ko‘rsatkichlarini saqlash mehnat sharoitlarini yaxshilashga va ishlab 
chiqarish unumdorligini oshirishga, xodimlar ko‘zining toliqishini 
kamaytirishga, tayyorlanayotgan mahsulotning sifatini oshirishga, yoritish 
uchun sarflanadigan elektr energiyani tejashga imkon beradi.
yoritish elektr qurilmalarini montaj qilish loyiha bo‘yicha bajariladi; unda 
yorug‘lik texnikasining va yoritish tarmoqlarining hisobi beriladi. bunda 
texnologik jarayonning tavsifi, ishlatish sharo itlari va atrof-muhitning holati 
e’tiborga olinadi. kuchlanish yo‘qoti lishi bo‘yicha hisoblash o‘tkazgich 
materiallarni (simlar, kabellar, shinalar va h.k.) eng kam miqdorda sarflashi 
asosida olib boriladi. avariya vaqtidagi va tashqi yoritish tarmoqlari uchun 
eng uzoqda joylashgan lampalarda kuchlanish nominal kuchlanishning 
95 % dan kam bo‘lmasligi; sanoat korxonalarining xonalari ichidagi 
ish yoritish tarmoqlarida va tashqi yoritishning projektor qurilmalari 
tarmog‘ida nominal kuchlanishning 97,5% tashkil qilishi kerak. normal 
rejimda lampadagi kuchlanish nominal kuchlanishning 102,5% dan ortiq 
bo‘lmasligi kerak.
Ta’minlovchi yoritish tarmog‘ining hisoblangan yuklanishi yorug‘-
lik texnikasini hisoblash natijasi asosida aniqlangan lampalarning 
belgilangan quvvatini talab qilish koeffitsiyentiga ko‘paytirib aniqla nadi; 
bu koeffitsiyent: taqsimlovchi qurilmalar, nimstansiyalar, korxo naning 
omborlari va yordamchi xonalari uchun — 0,6; laboratoriyalar va davolash 

24
muassasalari uchun — 0,8; ishlab chiqarish xonalari uchun 1 ga teng.
yoritish elektr qurilmalari alohida yoritish transformatoridan yoki bir 
vaqtda kuch iste’molchilari (elektr motorlar, payvandlash elektr apparatlari 
va b.) ulangan transformatorlardan ta’minlanadi.
3.2. yORug‘likning elekTR manbalaRi
Cho‘g‘lanma lampalar, past bosimli lyuminessent lampalar va yuqori 
bosimli simobli lampalar yorug‘likning elektr manbalari bo‘lib xizmat 
qiladi. 
Cho‘g‘lanma elektr lampalar (3.1-a rasm) eng ko‘p ishlatiladigan 
lampalar turiga kiradi. Cho‘g‘lanma lampalarning ishlash prinsipi elektr 
energiyani kishining ko‘rish a’zolariga ta’sir qiladigan va unda oq yorug‘likka 
yaqin yorug‘lik sezgisini hosil qiladigan nurlanish larga aylantirib berishga 
asoslangan. lampa da bunday o‘zgartirish jarayoni volframdan tayyorlangan 
lampaning ipi 2600—2700°C gacha qizdirilganida sodir bo‘ladi. lampa ning 
tolasi kuyib ketmaydi, chunki volframning suyuqlanish harorati (3200—
3400°C) tolaning harorati dan yuqori, shuningdek, lampa kolbasidan havo 
so‘rib olingan yoki inert gazlar (azot aralashmasi, argon, ksenon) bilan 
to‘ldirilganligi sababli, bunday muhitda metall oksidlanmasligi natijasida 
lampaning tolasi kuyib ketmaydi. umumiy maqsadlarda ishlatiladigan 
cho‘g‘ lan ma lampalarning o‘rtacha xizmat muddati 1000 — 1200 soatni 
tashkil etadi.
kolbasidan havo so‘rib olingan cho‘g‘lanma lampalar vakuum lampalar 
deb ataladi; kolbasi inert gazlar bilan to‘ldirilgan lampalar gaz to‘ldirilgan 
lampalar deyiladi.
gaz to‘ldirilgan lampalarda issiqlik isrofini kamaytirish uchun 
cho‘g‘lanma tolalari zich vintsimon (monospiral) yoki qo‘sh spiral (bispiral) 
ko‘rinishda tayyorlanadi. Cho‘g‘lanma lampalarning asosiy kamchiligi unda 
iste’mol qilayotgan elektr energiyaning bor-yo‘g‘i 2—4% gina nurlanish 
energiyasiga aylantirilib, qolgan qismi esa issiqlik energiyasi ko‘rinishda sarf 
bo‘lishidir. shuning uchun ham hozirda yoritish qurilmalarida cho‘g‘lanma 
lampalarga nisbatan ancha takomillashgan lyuminessent lampalar keng 
qo‘llanilmoqda.
istiqbolli cho‘g‘lanma lampalar — bu kolbasi kvarsdan yasalgan galogen 
lampalardir. bu lampalarda bug‘langan volfram zarrachalari kolbaning ichki 
devorlariga urilib, qaytadi va yana spiralga (yoki bispiralga) o‘tiradi. shu 
sababli bu lampalarning uzluksiz yonib turishi 2000 soatni tashkil etadi. 
3.1-jadvalda sanoat korxonalarini yoritishda keng qo‘llaniladigan ba’zi 
cho‘g‘lanma lampalarning texnik ko‘rsatkichlari keltirilgan. 
3.1-jadval
lyuminessent lampa (3.1-b rasm) ichki 
yuzasi yupqa lyuminor qatlami bilan qoplangan 
germetik berk shisha naycha (7
) dan iborat. 
naychadan havo tortib olingan va unga oz 
miqdorda gaz (argon) va simobning ma’lum 
miqdordagi tomchisi kiritilgan. naychaning 
ichida (uning uchlariga) shisha oyoqchalar (2
) 
da volframdan bispiral elektrodlar (3
) o‘rnatilgan. 
elektrodlar lampaning qo‘sh shtirli sokollari (1) 
ga ulangan, shtirlar lampani maxsus patronlar 
vositasida elektr tarmog‘iga ulash uchun xizmat 
qiladi.
elektrodlar orasiga kuchlanish berilganida 

25
3.1-jadval
lyuminessent lampa (3.1-b rasm) ichki 
yuzasi yupqa lyuminor qatlami bilan qoplangan 
germetik berk shisha naycha (7
) dan iborat. 
naychadan havo tortib olingan va unga oz 
miqdorda gaz (argon) va simobning ma’lum 
miqdordagi tomchisi kiritilgan. naychaning 
ichida (uning uchlariga) shisha oyoqchalar (2
) 
da volframdan bispiral elektrodlar (3
) o‘rnatilgan. 
elektrodlar lampaning qo‘sh shtirli sokollari (1) 
ga ulangan, shtirlar lampani maxsus patronlar 
vositasida elektr tarmog‘iga ulash uchun xizmat 
qiladi.
elektrodlar orasiga kuchlanish berilganida 
3.1-rasm. elektr lampalari:
a — cho‘g‘lanma; b — past bosimli lyuminessent; 
d — yuqori bosimli yoy-qo‘rg‘oshinli. 1 — sokol;
2 — oyoq; 3 — elektrod; 4 — ilgak; 5 — kolba;
6 — ip; 7 — naycha; 8 — rezistor; 9 — asosiy elektrod; 
10 — kvars gorelkasi; 11 — qo‘shimcha elektrod; 
12 — lyuminofor; 13 — shisha naycha.

26
simob bug‘laridan iborat naycha ichida elektr razryad sodir bo‘ladi, 
natijada lampa yorug‘lik oqimi chiqara boshlaydi. elektronlar yanada 
ko‘proq chiqishini ta’minlash uchun elektrodlarning yuzasi aktivlashtirilgan 
moddalar, masalan, stronsiy, bariy yoki kalsiy oksidlari bilan qoplanadi. 
lyuminessent lampalar tarqatayotgan yorug‘lik oqimining rangiga 
qarab kunduzgi yorug‘lik lampalari (ËÄ), oq yorug‘lik (ËÁ), sovuq-oq 
yorug‘lik (ËÕÁ), iliq-oq yorug‘lik (ËÒÁ) va b. lampalar bo‘ladi. 
3.2-jadvalda sanoat korxonalarining ishlab chiqarish va ma’muriy 
binolarini yoritishda foydalaniladigan lyuminessent lampalarning ba’zi 
namunalari texnik ko‘rsatkichlari berilgan.
3.2-jadval
e s l a t m a . Jadvaldagi lm (lyumen) yorug‘lik oqimining o‘lchov birligi.
past bosimli lyuminessent lampalar yorug‘likning gaz razryadli elektr 
manbayidir. past bosimli lyuminessent lampalar 127 v kuchlanishda 15 
va 20 vt ; 220 v kuchlanishda 30, 40, 80 va 125 vt nominal quvvatli qilib 
ishlab chiqarilmoqdi. lyuminessent lampalarning ishlash muddati 5000 
soatgachadir.
sanoat korxonalarining hozirgi zamon yoritish qurilmalarida yuqori 
bosimli yoy-simobli (ÄÐË) lampalar keng qo‘llanilmoqda. ÄÐË lampalari 
ikki elektrodli va to‘rt elektrodli qilib ishlab chiqariladi.
3.3-jadvalda quvvati 80 vt dan to 1000 vt gacha bo‘lgan yoy-simobli 
lampalarning texnik ko‘rsatkichlari keltirilgan.
3.3-jadval

27
To‘rt elektrodli yoy-simobli ÄÐË lampalari (3.1-d rasm) rezbali sokol 
(1
), kolba (ballon) (5
) va kvars gorelka (10
) dan iborat. go relkaning 
uchlariga aktivlashtirilgan asosiy (9
) va qo‘shimcha (11
) volfram elektrodlar 
kavsharlangan. kolbaning ichki sirti yupqa lyuminofor qatlami bilan 
qoplangan.
lampa elektrodlariga kuchlanish berilganda yuqori bosimli simob 
bug‘larida elektr razryadi sodir bo‘ladi, bu spektrda to‘q sariq-qizil nur 
bo‘lmagan intensiv yorug‘lik tarqalishi bilan kuzatiladi. To‘q sariq-qizil nur 
bo‘lmasa, lampa yoritish uchun yaramaydi, shuning uchun kolbaning ichki 
sirtiga surtiladigan lyuminoforning tarkibi, spektrning ultrabinafsha nuri 
ta’sirida u to‘q sariq-qizil rang tarqata digan qilib tanlanadi. bu lampaning 
asosiy yorug‘lik oqimi bilan qo‘shilib, odamning ko‘zi yashilroq tusli oq 
rang sifatida qabul qiladigan yorug‘lik hosil qiladi.
To‘rt elektrodli lampalar ikki elektrodli lampalardan asosiy elektrodlariga 
qo‘shimcha qarshilik orqali ulangan ikkita qo‘shimcha elektrodlari 
borligi bilan farqlanadi. Qo‘shimcha elektrodlarning bo‘lishi lampaning 
yonishini osonlashtiradi, chunki lampaga kuchlanish berilganda asosiy 
va yaqinroqdagi qo‘shimcha elektrodlar orasida miltillovchi razryad sodir 
bo‘ladi, bu esa lampaning asosiy elektrodlari orasida razryad chiqishiga 
imkon beradi. sokolining diametri 40 mm bo‘lgan ÄÐË lampalari 259—1000 
vt quvvatli qilib ishlab chiqariladi.
yorug‘likning gaz razryadli manbalari (lyuminessent va ÄÐË lampalari) 
cho‘g‘lanma lampalarga qaraganda ancha tejamli, ularning yorug‘lik berishi 
va ishlash muddati bir necha marta ortiqdir.
metallogaloid lampalar zamonaviy lampalar turiga kiradi, simob 
razryadiga turli qo‘shimchalarning, masalan, natriy, talliy va indiylarning 
iodidlarini qo‘shilishi natijasida lampaning yorug‘lik uzatish ko‘rsatkichi 90 
lm/vt gacha oshadi va yaxshi rangli nurlanishlarga erishiladi. yoy-simobli 
iodidli lampalarning ishlash muddati 1000 soatdan 4500 gacha soatni 
tashkil etadi.
3.4-jadvalda sanoat korxonalari binolari va boshqa obyektlarni yoritishda 
qo‘llaniladigan yoy-simobli iodidli lampalarning ba’zi turlarining texnik va 

28
ekspluatatsion ko‘rsatkichlari keltirilgan.
3.4-jadval
katta maydonlarning sathlarini yoritishda katta quvvatli ksenonli 
trubkali balastsiz lampalar qo‘llanilmoqda. bu lampalar uchlariga 
volframdan tayyorlangan elektrodlar kavsharlangan kvarsdan tayyorlangan 
trubkalardan iboratdir. naychaning ichida, ksenonli mu hitda hosil qilingan 
yuqori uchqun generatorida hosil qilingan yuqori kuchlanish impulsi 
ta’sirida elektrodlar oralig‘ida razryad paydo bo‘ladi. lampadagi yoy ballast 
rezistorisiz turg‘un yonadi. bunday lampalar chiqarayotgan yorug‘lik tabiiy 
yorug‘likka juda yaqindir. ishlab chiqarilayotgan yoyli ksenonli naychali 
lampalarning quvvati 2—100 kvt bo‘lib, tarmoq kuchlanishi qiymati 60 v 
dan 380 v gacha kuchlanishga mo‘ljallangandir (3.5-jadvalga qarang).
3.5-jadval
3.3. yORiTisH elekTR QuRilmalaRining kOmmuTaTsiya asbOblaRi
yoritish qurilmalarining asboblari yorug‘lik manbalarining elektr 
tarmog‘iga ulash, yorug‘lik manbalarini boshqarish va mahalliy sharoitlar 
bilan, masalan, ishlab chiqarish tavsifi, kunning qancha davom etishi bilan 
aniqlanadigan yoritishning talab qilinadigan ish rejimini ta’minlash uchun 
xizmat qiladi. 
patronlar (3.2-rasm), uzgichlar (3.3-a, b rasm), ajratib ulagichlar (3.3-d 
rasm), sanchiqlari bor shtepselli rozetkalar, lyuminessent lampalarni yoqish 
uchun startyor (ishga tushirish) qurilmalari yorug‘lik qurilmalarining eng 

29
ko‘p tarqalgan asboblaridir. 
konstruksiyasi, ishlatilishi va o‘rnatish usuliga ko‘ra patronlar osma, 
armaturali, nippelli yoki nippelli bor bo‘yinli (3.2-a, b, d rasm), metall quloqli, 
yarim germetik, osma (3.2-e rasm), shiplarga (3.2-f rasm) va devorlarga 
o‘rnatiladigan (3.2-g rasm) turlari farq qilinadi. sokolining o‘lchamlariga 
qarab patronlar 14, 27 va 40 mm rezbali bo‘ladi.
Chastotasi 50 Hz li o‘zgaruvchan tok tarmog‘iga ulanadigan yoritish 
elektr qurilmalarining elektr zanjirlarida kommutatsiya qilish uchun 
kuchlanishi 250 v va toki 10 a gacha bo‘lgan bir qutbli uzgichlar (3.3-a, 
b rasm) va ajratib ulagichlar (3.3-d rasm) ishlatiladi. Himoyalangan va 
germetik qilib tayyorlangan ochiq va yashirin o‘rnatiladigan bir qutbli 
uzgichlar va ajratib ulagichlar kamida 20 ming marta uzishga bardosh 
berishi lozim.
Hozirda uzgichlar va ajratib ulagichlar kontakt qismlarining metall-
sopoldan tayyorlanishi ularning mustahkamligini oshirib, kontaktlar 200 
ming marta uzib ulashga bardosh bermoqda. 
nominal toklari 10 va 25 a, mos holda kuchlanishlari 250 va 380 v 
gacha bo‘lgan elektr iste’molchilarning (ko‘chma lampalar, uy-ro‘zg‘orda 
ishlatiladigan elektr asboblari, elektrlashtirilgan asboblar va h.k.) bir fazali 
va uch fazali elektr tarmoqlariga shtepselli ulagichlar bilan ulanadi.
shtepselli ulagichlar ikkita asosiy element: rozetkalar (3.4-a—g rasm) 
va sanchiqlar (3.4-h—k rasm) dan tashkil topgan.
shtepsel rozetkalar doiraviy (3.4-a, b, d rasm) va yassi (3.4-e, f, g rasm) 
kontaktli qilib tayyorlanadi. 
yong‘in va portlash xavfi mavjud bo‘lgan xonalarda ko‘chma elektr 
iste’molchilarni 36 v li elektr tarmog‘iga ulash uchun yerga ulanadigan 
kontaktli ikki qutbli (3.4-e, f rasm) va uch qutbli (3.4-g rasm) shtepselli 
rozetkalardan foydalaniladi, yerga ulanadigan kontakti mahalliy yerga ulash 
tarmog‘idan keladigan simga ulanadi. Toki 10 a gacha bo‘lgan ikki qutbli 
shtepselli rozetkalarning kontakt qism lariga kesim 2,5 mm
2
gacha bo‘lgan 
simlarni ulash; toki 25 a gacha bo‘lgan uch qutbli rozetkalarga kesimi 16 
mm
2
bo‘lgan simlarni ulash mumkin. 
3.4. yORiTisH elekTR QuRilmalaRining yORiTkiCHlaRi
yoritish elektr qurilmalarining yoritkichlari 25 m gacha masofada turgan 
obyektlarni (narsalarni, ish joylarni, ishlab chiqarish maydon larini va h.k.) 
yoritish uchun xizmat qiladi.
yoritkich armatura va yorug‘lik manbayidan tuzilgan. yorug‘lik manbayi 

30
armaturaning ichida turadi; armatura yorug‘lik manbayining yorug‘lik 
oqimini talab qilingan darajada taqsimlanishini ta’minlaydi va uni mexanik 
shikastlanishlardan hamda tashqi muhit ta’siridan saqlaydi.
yorug‘lik manbalarining turiga qarab armaturalar shartli ravishda 
quyidagilarga bo‘linadi: cho‘g‘lanma, simobli lapmalar uchun (3.5-a, b, d, 
e, f rasm) va lyuminessent lampalar (3.6-a, b, d, e rasm) uchun. 
Cho‘g‘lanma lampalar va simobli lampalarning armaturalari 
korpusdan va uning ichiga mahkamlangan patrondan iborat. yopiq 
osma yoritkichlarning korpusiga past tomonida lampani ifloslanishdan 
va mexanik shikastlanishlardan himoyalovchi oyna mahkamlan gan, ust 
tomonida tayanch konstruksiyalarga osib qo‘yish uchun quloqchasi bor. 
lyuminessent lampalar uchun yoritkichlar armaturasi ko‘pincha 
metall korpus, uning ichiga joylashgan ishga tushirish-rostlash qurilmasi 
(iRQ), lampa tutqichlar (startyor tutqichlar) va ulash simlaridan iborat. 
yoritkich osma bo‘g‘inining qopqoqlaridan birining tagiga joylashgan 
qismlar yordamida ta’minlash elektr manbayiga ulanadi. armatura 
korpusiga, odatda, qaytargich mahkamlanadi, qaytargichda yoritkichning 
konstruksiyasiga qarab ekranlovchi panjara, himoyalovchi oyna yoki 
yorug‘lik sochgich o‘rnatiladi.
3.2-rasm. patronlar:
a — plastmassa korpusli; b — latun korpus li; d — 
chinni korpusli; e — osma yarim germetik; f — shipga 
osiladigan plastmassa korpusli; g — devorga qiya 
qilib o‘rnatiladi gan chinni korpusli. 1 — korpus; 2 
— chinni quyma; 3 — markaziy kontakt va gilzaga 
simlarni ulash uchun kontakt vintlari; 4 — mar kaziy 
kontakt; 5 — rezbali gilza; 6 — patronni osish uchun 
po‘lat quloq.
3.3-rasm. uzgichlar
va ajratib ulagichlar:
a — yopiq o‘rnatish uchun 
klavishli uzgich; b — buraladigan 
germetik uzgich; d — yopiq 
o‘rnatish uchun ajratib 
ulagich.

31
yoqish usuli bo‘yicha ishga tushiruvchi-rostlovchi apparatlar uch 
guruhga bo‘linadi: starterli (3.7-a, b rasm); startersiz tez yonuvchi nakal 
transformatorli (3.7-d, e rasm); sovuq katodlar uchun qiymati 500—600 v 
li kuchlanish impuls yordamida startersiz tez yonuvchi avtotransformatorli 
(3.7-f rasm) va kuchlanish rezonansi yordamida tez yonuvchi (3.7-g 
rasm).
starterli sxemalarda lampaning yonishi vaqtida neonli starterning 
bimetall kontaktlari ulanadi va elektrodlardan lampaning nakal toki 
o‘tadi va termoelektron emissiya hodisasi sodir bo‘lishi bo‘sag‘asida 
elektrodlarni yetarli haroratgacha qizdiradi. 0, 5—1 sekunddan so‘ng 
starter nakal zanjiridan uziladi, drosselda jamlangan magnit maydoni 
energiyasi hisobiga lampaning uchlaridagi kuchlanish 300—500 v gacha 
ko‘tariladi va natijada o‘chib-yonayotgan razryad to‘liq yonish holatiga 
o‘tadi. lampa qarshiligining juda tez kamayishi natijasida ishchi tokning 
qiymati oshadi va lampa normal yona boshlaydi. keyingi bosqichda drossel 
tarmoq kuchlanishining yarmini o‘ziga olishi sababli, lampaning ishchi toki 
kamayadi va natijada starter qayta ulanmaydi.
3.4-rasm. shtepselli birikmalarning elementlari:
a — ochiq o‘rnatish uchun 6 a li shtepsel rozetkasi; b — yopiq o‘rnatish uchun 6 a li shtepsel 
rozetkasi; d — plintus tepasiga o‘rnatiladigan rozetka; e — yopiq o‘rnatish uchun tok o‘tadigan 
yassi va yerga ulanadigan kontaktli, ikki qutbli, 10 a li shtepsel rozetkasi; f — ochiq o‘rnatish 
uchun himoyalangan yerga ulanadigan kontaktli ikki qutbli, 10 a li shtepsel rozetkasi; g 
— ochiq o‘rnatish uchun hi moyalangan yerga ulanadigan kontaktli, 25 a va 380 v li uch 
qutbli shtepsel rozetkasi; h — 6 a li sanchiq; i — yerga ulanadigan kontaktli, 10 a li sanchiq;
j — yer ga ulanadigan kontaktli; 25 a va 380 v li ikki qutbli sanchiq; k — yerga 
ulanadigan kontaktli, 25 a va 380 v li uch qutbli sanchiq.

32
lampalarning yonishini nakal transformatorlari yordamida bosh-
qarishda ham elektrodlarni oldindan qizdirib olish bosqichi amalga 
oshiriladi. lampada razryad paydo bo‘lishi bilan ishga tushi ruvchi-rostlovchi 
apparat avtomatik ravishda nakal tokini kamaytiradi (3.7-d, e rasm).
Rezonans sxemali va avtotransformatorli lampalarni yoqish sxemalari 
(3.7-f, g rasm) ancha sodda bo‘lsa ham, sig‘imlarning tarmoq toki shakliga 
ta’siri va sovuq yonish sodir bo‘lishi ehtimolligi katta ekanligi sababli, bu 
sxemalar asosan tashqi yoritish qurilmalarida qo‘llaniladi.
starterli sxemalarni atrof-muhit harorati +10°C dan past bo‘lma- gan 
hollardagina ishlatish mumkin.
ikki elektrodli yoy-simobli lampa tarmoqqa ulanganida (3.8-a rasm) 
kondensator C3 zaryadlanadi va kuchlanishning ma’lum qiymatida drossel 
l ning qo‘shimcha ii chulg‘amiga ulangan razryad nik F orqali razryadlanadi. 
buning natijasida drossel l ning asosiy chulg‘ami i da yuqori kuchlanish 
impulsi vujudga keladi va bu kuch lanish lampani yoqadi. ikki yordamchi 
elektrodlar yordamida lampani yoqish nisbatan osondir (3.8-b rasm). avval 
yordamchi elektrodlar orasida razryad paydo bo‘ladi, so‘ngra esa asosiy 
elektrodlar orasida paydo bo‘ladi.
3.5. yORiTisH elekTR QuRilmalaRi
yORiTkiCHlaRi, asbOblaRi va TaQsimlasH QuRilmalaRini mOnTaJ 
QilisH
yoritkichlar va asboblarni montaj qilish
yoritkichlar, uzgichlar, ajratib ulagichlar, shtepsel rozetkalari va boshqa 
kommutatsiya asboblar xonada pardoz ishlari va bo‘yash ishlari tamom 
bo‘lganidan keyin montaj qilinadi.
montaj obyektiga keltirilgan zaryadlangan yoritkichlar tekshiriladi, bir 
vaqtda faza, nol va ishlatilmaydigan bo‘sh simlar belgilanadi, shundan keyin 
yoritkichlar armatura ilgagiga yoki kronshteynga osib qo‘yiladi.
zaryadlanmagan yoritkichlar maxsus armaturali, asosan tegishli marka 
va qirqimli egiluvchan mis sim yordamida zaryadlanadi. zaryadlashda 
simlarning fazali va bo‘sh tomirlarining uchlari patron larning kallagiga 
(markaziy kontaktiga) ulanishi, nol simlarning uchi — ularning vintli 
gilzalariga ulanishi kerak. simlar uziladigan yoki kontaktdan siltanib chiqib 
ketadigan darajada tortilmasligi lozim.
simlarni yoritkichlarning ichiga kiritadigan qurilma yoritkich larning 
turiga va o‘tkazgichlarni o‘tkazish usuliga bog‘liq. yoritkich larning kirish 
simlarini kiritishni ta’minlovchi qurilmalar, ularga elektr o‘tkazgichning 
po‘lat quvurlarini biriktirish mumkin bo‘lishi uchun rezbali nipellar bilan 

33
3.5-rasm. Cho‘g‘lanma lampali 
va ÄÐË lampali yoritkichlar 
armaturalari:
a — «universal»; b — konlarda 
o‘rnatiladigan; d — chang 
o‘tkazmaydigan; e — chuqur nur 
tarqatadigan; f — tashqi yoritishda. 
1 — qaytargich; 2 — korpus; 3 — 
yerga ulash bolti; 4 — osish uchun 
skoba; 5 — simlar; 6 — patron; 
7 — lampa, 8 — himoya oynasi; 
9 — qop qoq; 10 — himoya to‘ri; 
11 — 
byugel.
3.6-rasm. lyuminessent lampali yoritkichlar:
a — ÎÄÐ; b — ØËÏ; d — ÂÎÄ; e — ÏÂË. 1 — osma; 2 — osma qalpog‘i; 3 — korpus; 4 — 
qaytargich; 5 — ekranlovchi panjara; 6 — nur tarqatkich;
7 — tayanch rama; 8 — ochiladigan rama; 9 — mahkamlash bo‘g‘ini.
3—a. imomnazarov

34
ta’minlangan. zax, achchiq bug‘lar va gazlar mavjud bo‘lgan xonalarda 
o‘rnatishga, shuningdek, simlar ochiq o‘tkazilganda ochiq havoda 
o‘rnatishga (roliklarda yoki izo latorlarda) mo‘ljallangan armaturalarda 
ta’minlovchi simlarni ajratib kiritish uchun ikkita teshik ko‘zda tutilgan.
kabellarni kiritish uchun foydalaniladigan yoritkichlarning kiritish 
qurilmasida salniklar bo‘ladi, salniklar bo‘lmasa, kiritish qurilmasi 
izolatsiyalovchi qorishma quyish yo‘li bilan germetiklanishi lozim.
yoritkichlar va osma shtanglar armatura ilgaklari va kronshteynlar-
dan chinni yoki fibradan tayyorlangan izolatsiyalovchi detallar bilan, ular 
bo‘lmasa, ilgakka ikki qavat izolatsiyalovchi lenta o‘rab izolatsiya lanadi. 
plafon, bra, devorga va shipga o‘rnatiladigan patronlar ko‘rinishi dagi 
yoritkichlar devorga yoki shipga mahkamlangan, qalinligi 10—12 mm li 
yog‘och rozetkalarga o‘rnatiladi.
yoritish elektr tarmoqlarini ÀÒÏÐÔ markali naychasimon simlar bilan 
montaj qilishda yoritkichlar bikr mahkamlanishi kerak (masalan, po‘lat 
quvurdan tayyorlangan shtangada). 3.9-rasmda turli xonalarda va simlar 
hamda kabellarni o‘tkazishning turli usullarida yoritkichlarni osishga 
misollar keltirilgan.
uzgichlar, ajratib ulagichlar va shtepsel rozetkalari ularning kons-
truksiyalari va o‘tkazgichlarni qabul qilingan o‘tkazish usullariga qarab 
3.7-rasm. lyuminessent lampalarning prinsipial elektr sxemalari:
a — starterli bir lampali; b — starterli ikki lampali; d — nakal transformatorli bir lampali; 
e — nakal transformatorli ikki lampali; f — avtotransformatorli oniy yonuvchi; g — 
kuchlanish rezonansidan foydalanilgan oniy yonuvchi.

35
o‘rnatiladi (3.10-rasm). 
bir qutbli uzgichlar va ajratib ulagichlar sim va kabellarning faza 
tomirlariga ketma-ket ulanadi. ulagichlar, ajratib ulagichlar va shtep sel 
rozetkalarining yerga ulanishi lozim bo‘lgan metall korpuslari alohi da sim 
bilan elektr o‘tkazgichning nol simiga ulanadi. bunda simning bir uchi 
nol simga kavsharlab yoki payvandlab, ikkinchi uchi esa yerga ulash vinti 
yordamida apparatning korpusiga biriktiriladi.
Taqsimlash qurilmalarini montaj qilish
Taqsimlash shchitlari ularni bemalol kuzatib turish va saqlagich-
larni almashtirish uchun qulay joyga — maishiy xonalarda 1,5—1,8 m 
balandlikda, ishlab chiqarish xonalarida — 1,2—1,4 m baland likdagi 
maxsus tokchalarga o‘rnatilishi lozim. shchitning izolatsiya lanmagan tok 
o‘tkazuvchi qismlaridan yonmaydigan (g‘isht, beton) devorlargacha bo‘lgan 
oraliq kamida 15 mm, yog‘och devorlargacha kamida 50 mm bo‘lishi zarur. 
montaj qilish va xizmat ko‘rsatish qulay bo‘lishi uchun amalda bu oraliq 
100 mm dan kam bo‘lmasligi lozim. katta o‘lchamli (600½500 mm va 
undan katta) shchitlarni o‘rnatishda shchitdan devorgacha bo‘lgan masofa 
250 mm dan kam bo‘lmasligi lozim. shchitning kuchlanish ostida bo‘lgan 
ochiq qismlari bilan uning tok o‘tkazmaydigan metall qismlari orasidagi 
masofa havoda kamida 12 mm, izolatsiyasi bor yuzalardan kamida 20 mm 
bo‘lishi kerak.
Odatda, shchitlar po‘lat yoki oyna eshikchalar bilan yopiladigan 
yashiklarga joylanadi. yashiklarning ta’minlovchi zaxira kirish simlari 
kiritiladigan teshiklari tiqin bilan berkitib qo‘yilishi lozim.
shchitlarning panelida simlar o‘tkaziladigan old va yon tomon laridagi 
teshiklarga izolatsiyalovchi vtulkalar qo‘yiladi. shchitlarning panellariga har 
bir chiqib ketayotgan nomer va qayerda ishlatilishi yoki liniya boradigan 
3.8-rasm. ikki elektrodli (a) va to‘rt elektrodli (b) yoy-simobli lampalarning prinsipial 
elektr sxemalari.

36
sexning nomi yozib qo‘yiladi.
shchit joyiga o‘rnatilgandan va mahkamlangandan keyin uning 
saqlagichlari kontaktiga guruhli liniyalarning simlari biriktiriladi. ba’zi 
hollarda, masalan, devor bilan shchit orasidagi masofa kichik bo‘lgan da, 
bu tartib o‘zgartirilishi ham mumkin, ya’ni oldin simlar saqlagich larga 
biriktirilishi, so‘ngra shchit joyiga o‘rnatilishi va mahkamlanishi mumkin.
Ta’minlash liniyalari va chiqish simlarining guruhlari shchit orqasidagi 
chiqish kontaktlariga, bunda ularning faza simlari saqlagichlarning 
markaziy kontaktiga biriktiriladi.
kuchlanishi 380/220 v li elektr tarmoqlarida bir qavat chegarasida 
elektr energiyani taqsimlash va hisobga olish uchun ØÓÝ markali qavat 
shchitlaridan foydalaniladi.
yoritish tarmog‘ining ØÓÝ shchitidan chiqadigan yoritish tarmog‘i ayrim 
guruhlari shchitchaning alohida seksiyasida joylashgan paketli uzgichlar 
vositasida ulanadi va uziladi. ØÓÝ shchiti hisob lagichlarning ko‘rsatkichlarini 
kuzatish va avtomatlar hamda ØÓÝ shchitchasi uzgichlari bilan boshqarish 
eshigini ochmasdan, undagi maxsus darcha orqali bajariladi.
ØÓÝ shchitchasi o‘lchamlari 900½450 mm va chuqurligi 200 mm li 
tokchaga o‘rnatiladi. shchitchada maxsus qismalar (Ó730) bo‘lib, ularga 35 
mm
2
gacha kesim yuzali mis va aluminiy simlarni biriktirish mumkin.
To‘la yig‘ilgan holda korxonadan keltirilgan taqsimlash shkaflari 
va shchitlarni montaj qilish ularni qurilish ishlari jarayonida oldindan 
tayyorlangan poydevor ramalariga o‘rnatishdan boshlanadi. shkaf va 
shchitlar loyihaga va ularni tayyorlagan korxonaning ko‘rsatma lariga 
3.9-rasm. simlar va kabellarning turli usullarda yoritkichlarga ulanishi:
a — simlar yopiq o‘tkazilganda; b — simlar quvurlarda ochiq o‘tkazilganda; d — simlar 
troslarda o‘tkazilganda; e — ÀÂÐÃ markali kabel bilan o‘tkazilganda.

37
muvofiq qat’iy vertikal holda o‘rnatilishi va rama, devor yoki boshqa 
konstruksiyalarga yaxshilab mahkamlanishi lozim. ampermetr, voltmetr va 
boshqa asboblar bilan jihozlangan taqsimlash shkafi va shchitlarni montaj 
qilayotganda, bu asboblarni taqsimlash qurilmalarini o‘rnatish, moslash va 
mahkamlash vaqtida bo‘ladigan silkinishlar natijasida shikastlanmasligi 
uchun olib qo‘yish tavsiya etiladi. montaj ishlari tamom bo‘lgandan so‘ng 
olib qo‘yilgan asboblar o‘z o‘rniga o‘rnatiladi, shkaf va shchit hamma 
elementlarining holati va ishlashi tekshirib ko‘riladi. Rubilniklarning 
kontakt pichoqlari ularning jag‘lariga zarb va kuch bilan urilmasligi, lekin 
kontaktlarda lozim bo‘lgan bosimni hosil qilish lozim. agar qalinligi 0,05 
mm va eni 10 mm li shchup rubilnikning pichog‘i bilan jag‘i orasiga ko‘pi 
bilan 6 mm kirsa, kontaktlardagi bosim normal hisoblanadi.
saqlagichlarning jag‘lari patronlarning kontakt qismlariga zich tegib 
turishi lozim. patronlar o‘z og‘irligi va yuzaga keluvchi qisqa tutashuv toklari 
ta’sirida hosil bo‘ladigan elektrodinamik kuchlar ta’siriga tushib qolmaslik 
uchun jag‘larda mahkam ushlab turilishi lozim. 
Rubilniklarning yuritmalari holatini ko‘rsatuvchi fiksatorlar doim aniq 
va yaxshi ishlashi lozim.
nazorat qilish va o‘lchov asboblarining boshlang‘ich va oxirgi nuqtalari 
asboblar o‘rnatilgan panelning bo‘ylama chetiga parallel bo‘lgan bitta 
chiziqda yotishi lozim.
yerga ulangan konturdan shchitga keladigan yerga ulash shinasi 
poydevorga payvandlab va taqsimlash qurilmasining karkasiga (payvandlab 
yoki boltlar bilan) ishonchli biriktirilishi lozim.
Taqsimlash qurilmasining tok o‘tkazuvchi qismlari izolatsiyasining yerga 
ulangan karkasga nisbatan qarshiligi 0,5 mW dan kam bo‘l masligi lozim. 
3.10-rasm. O‘rnatiladigan asboblarni montaj qilish usullari:
a — ÀÏÏÂ simlarini ochiq o‘tkazib uzgichni; b — yarim bikr rezina quvurchalarda simlarni 
yopiq o‘tkazib shtepsel rozetkasini; d — zax xonada, ÂÐÃ markali kabel o‘tkazib uzgich 
va shtepsel rozetkasini montaj qilish.

38
izolatsiyasining qarshiligi 1000 v li megoommetr bilan o‘lchanadi.
agar hamma elementlarning tekshirish natijalari qoniqarli bo‘lsa, 
taqsimlash qurilmasiga ta’minlash va chiquvchi simlar hamda kabellar 
biriktiriladi, so‘ngra chiquvchi tarmoqda yuklanish toklari bo‘lganda, 
mahalliy qizishlarni aniqlash maqsadida, qaytadan ko‘zdan kechiriladi. 
kuzatish vaqtida mehnatni muhofaza qilish qoidalariga amal qilish lozim: 
kontaktlarda va boshqa birikmalarda mahalliy qizishlarni aniqlash uchun 
tegishli suyuqlanish haroratiga mo‘ljallangan termoo‘zgartkichlardan 
foydalaniladi.
nazORaT uCHun savOllaR
1. elektr lampalarning qanday turlarini bilasiz?
2. Cho‘g‘lanma lampalarda yorug‘lik qanday fizik hodisa asosida yuzaga keladi?
3. gazorazryadli lampalarning ishlash asosini tushuntirib bering.
4. elektr yoritkichlarning armaturalari deganda uning qanday elementlari tushuniladi?
5. yoritish elektr qurilmalarining kommutatsiyalovchi asboblarini aytib bering. 
6. gazorazryadli lampalarni ishga tushirishda qo‘llaniladigan starterning vazifasi 
nima?
7. gazorazryadli lampalarni ishga tushirishga xizmat qiluvchi transformatorlar ning roli 
qanday?
8. yoritkichlarni qanday usullar bilan montaj qilinadi?
9. yoritkich asboblari qanday usullar bilan montaj qilinadi?
10. Taqsimlash shkaf va shchitlarini montaj qilish to‘g‘risida aytib bering. 

39
4-bob 
elekTR JiHOzlaRni mOnTaJ QilisH
vOsiTalaRi
4.1. elekTROmOnTaJ isHlaRini baJaRisHDa QO‘llanilaDigan 
izOlaTsiOn va biRikTiRuvCHi maTeRiallaRning TavsiFlaRi
elektromontaj ishlarini bajarishda turli elektr izolatsion mate riallar, 
mahkamlovchi buyumlar, simlar va kabellar keng qo‘llaniladi. elektromontaj 
ishlarining sifatini oshirish va yangi texnologik usullarni qo‘llash uchun 
qanday materiallar, simlar va kabellardan foydalanish va ularni o‘z vaqtida 
yetkazib berish masalalarini hal qilish kerak bo‘ladi. materiallar izolatsion, 
yordamchi va o‘rnati ladigan turlarga bo‘linadi.
izolatsion materiallarga izolatsion naychalar, to‘qima material asosli va 
yopishqoq izolatsion lentalar, iplar, ftorplastlar, qog‘ozlar, shishali to‘qimalar, 
turli loklar, yelimlar va turli boshqa izolatsion materiallar kiradi.
izolatsion naychalar. sanoat korxonalari izolatsion naychalarning bir 
necha turlarini ishlab chiqaradi. polivinilxlorid plastikatlardan tayyorlangan 
ichki diametri 1,5 mm dan to 34 mm gacha va undan katta bo‘lgan naychalar 
elektromontaj ishlarida keng qo‘llaniladi. bu naychalar izolatsiyasining elektr 
mustahkamligi 8 kv gacha o‘zgaruvchan tok kuchlanishi bilan sinaladi. 
bu naychalar sinov va alohida kabellarni montaj qilishda ularning 
ochiq uchlarining rezinali va polietilen izolatsiyalarini quyosh nurlarining 
parchalovchi ta’siridan, havodagi kislorod va yuqori haroratdan, qog‘oz 
izolatsiyali kabellarda esa kabel simlari izolatsiyasini muhofaza qilish uchun 
ishlatiladi. bundan tashqari polivinilxlorid naychalardan montaj simlarining 
markirovka birkalari sifatida ham foydalaniladi. 4.1-jadvalda elektromontaj 
ishlarida keng qo‘llaniladigan polivinilxlorid naychalarning turlari va ularning 
o‘lchamlari keltirilgan.
4.1-jadval
polivinilxlorid naychalarning asosiy kamchiligi issiqlikka chidam sizligi va 
shu sababli ham simlarga kiygizilgan joylariga yaqin joylarda kavsharlash 
ishlari olib borilganida u eriydi. nisbatan issiqlikka chi damli izolatsion 

40
material — bu rezinali naychalardir. Rezinali naychalarning issiqlikka o‘ta 
chidamliligi tufayli ulardan yuqori haroratda ishlaydigan elektr zanjirlar 
uchun izolator sifatida ham foydalaniladi.
izolatsion lentalar va plyonkalar. izolatsion plyonkalar va lentalar ga 
ftorplastdan tayyorlangan batistli, chitli, mitkali va kiperli plyonka lar va 
polivinilxlorid plastikatdan tayyorlangan lentalar kiradi. izolat sion lentalar 
va plyonkalar yoyilgan montaj simlarini ixchamlashtirish maqsadida bir 
o‘ramga keltirib o‘rash uchun va shuningdek, izolatsion material sifatida 
ham ishlatiladi. kabel va simlarning ulangan uchlari ni o‘rashda va bir 
tutamga keltirishda ÏÂÕ turdagi polivinilxlorid elektroizolatsion yopishqoq 
lenta keng qo‘llaniladi. bu lenta sovuqqa chidamli, elastik va yaxshi mexanik 
xususiyatlarga ega.
Havo tarkibida kimyoviy reaktivlar bo‘lgan va yuqori haroratli xonalardagi 
(250°C gacha) simlar va kabellarning ulangan uchlarini o‘rashda ËÝÒÑÀР
turidagi issiqlikka chidamli o‘zi yopishadigan rezinali lentalar qo‘llaniladi. bu 
lenta +20...—25°C haroratda o‘zi yopishadi, elektroizolatsion xususiyatlari 
yuqori va ozon, ultrabinafsha nurlarning hamda bir qancha moylar va 
kimyoviy reaktorlarning ta’sirlariga o‘ta chidamlidir. 
4.2-jadvalda elektromontaj ishlarida keng qo‘llaniladigan ba’zi izolatsion 
lentalarning turlari va o‘lchamlari keltirilgan.
4.2-jadval 
Quruq xonalarda taglik va birkalar uchun qalinligi 0,1—3 mm bo‘lgan 
namlikka chidamsiz press-shpan (elektrotexnik karton) qo‘llaniladi.
kabel simlari uchlarini izolatsiyalash va shuningdek, montaj simlarini 
o‘ramga keltirish uchun alohida mustahkam bo‘lgan  00 raqamli paxtadan 

41
tayyorlangan iplardan foydalaniladi. 
loklar va yelimlar. elektroizolatsion loklar moyli, bitumli va asfaltli 
turlarga bo‘linadi. loklar elektr o‘tkazuvchi yuzalarga sur tilganidan so‘ng 
tezda quriydi va yuqori dielektrik xususiyatlarga ega bo‘lgan qattiq yupqa 
plyonka hosil qiladi. ishlatilish xarakteriga ko‘ra loklarning shimiladigan, 
qoplaydigan va yopishtiruvchi turlari mavjud.
kavsharlash qotishmalari va fluslar. elektr zanjirlarini montaj qilishda 
asosiy amallardan biri bu montaj simlarini kavsharlashdir. kavsharlash 
jarayoni elektr sxemalardagi ulanuvchi simlarni va kabel simlarini yoki 
kontaktlarni kavsharlash qotishmalari yordamida ulashdan iboratdir. 
kavsharlash vaqtida ulanadigan yuzalar ma’lum haroratda qizitilib 
yumshatiladi, ular orasidagi oraliq tirqishlar kavsharlash qotishmasi 
bilan to‘ldiriladi va bu qotishma yuzalarni mustahkam yaxlit holatga 
keltiradi. Qotishma yordamida yuzalarni mustahkam kavsharlash uchun 
biriktiriladigan detallarning yuzalari kavsharlash qotishmasi bilan yaxshilab 
qoplanishi kerak, biriktiri ladigan kontakt sirtlari esa kavsharlashdan 
oldin yaxshilab turli yog‘ lardan, iflosliklardan, bo‘yoqlardan va zangdan 
tozalangan bo‘lishi kerak. kavsharlash qotishmalari yengil va qiyin 
eruvchi guruhlarga bo‘linadi. elektr zanjirlarni montaj qilishda kavsharlash 
qotishma larining yengil eruvchi turlari qo‘llaniladi va ularning erish harorati 
+450°C dan oshmaydi. 
kavsharlab ulanadigan ulanishlar yuqori sifatli bo‘lishi uchun kavsharlash 
qotishmalari quyidagi talablarni qondirishi zarur:
1) kavsharlash qotishmasining erish harorati kavsharlanuvchi 
metallarning erish haroratidan 50—100°C ga past bo‘lishi kerak;
2) kavsharlash paytdagi haroratda erigan kavsharlash qotishmasi asosiy 
metallni yaxshigina yumshatishi va yuza bo‘ylab yetarli daraja da yoyilishi 
kerak;
3) kavsharlash qotishmasi kavsharlanayotgan metallar bilan o‘zaro 
birikib, ular bilan birga mustahkam va korroziyaga chidamli birikma hosil 
qilishi kerak.
ko‘pgina yengil eruvchan kavsharlash qotishmalarining asosini 
qo‘rg‘oshin, qalay, surma va kumush metallari tashkil etadi. 
4.3-jadvalda qo‘rg‘oshin-qalayli, 4.4-jadvalda esa qalay-kumushli 
kavsharlash qotishmalarining fizik va mexanik xususiyatlari keltirilgan. 
kavsharlash qotishmasi rusumini bildiruvchi belgidan o‘ngda joylashgan 
raqam qotishma tarkibidagi qo‘rg‘oshin yoki kumush miqdorini bildiradi. 
Odatda kavsharlash qotishmalari quyma holda va dumaloq yoki uch qirrali 
sim kesmalari ko‘rinishda ishlab chiqariladi.
4.3-jadval

42
4.4-jadval
elektr zanjirlarni montaj qilishda asosan ÏÎÑ-40 va ÏÎÑ-61 kavsharlash 
qotishmalari ishlatiladi.
Qo‘rg‘oshinga 2,5—3% kumushning qo‘shilishi kavsharlash 
qotishmasining mustahkamligini va yumshatish xususiyatlarini 
oshiradi. 150°C gacha haroratda ishlaydigan elektr apparatlarga mis 
simlarni kavsharlashda qo‘rg‘oshin-kumushli kavsharlash qotishmalari 
qo‘llaniladi. 
zaminlovchi mis simlarni kabellarning aluminiyli qobig‘iga kav-
sharlashda va shuningdek, aluminiy simlarni kavsharlashda a—40 rusumli 
kavsharlash qotishmasi qo‘llaniladi. bu qotishmaning tarkibini 40% qalay, 
58,5% rux va 1,5% mis tashkil etadi va kavshar lash 400—450°C haroratda 
amalga oshiriladi.
kavsharlash jarayonida kavsharlash qotishmalaridan tashqari 
biriktirilayotgan metallarning qizishi natijasida metall va kavsharlash 
qotishmalari yuzalarida hosil bo‘ladigan oksidli plyonkani yo‘qotish, 
metallarni kavsharlashdan oldin tozalangan kavsharlash yuzalarini 
oksidlanishdan saqlash, metall-kavsharlash qotishmasi chegarasidagi 
kavsharlash qotishmasi yuzasining erishi vaqtida tarangligini kamaytirish va 
kavsharlash qotishmasining biriktirilayotgan elementlar orasini yaxshiroq 
to‘ldirish maqsadida turli fluslar qo‘llaniladi. 
Harorat diapazoniga ko‘ra kavsharlash fluslari quyidagi ikki guruhga 

43
bo‘linadi:
1) yengil eriydigan kavsharlash qotishmalari bilan kavsharlashda 
qo‘llaniladigan fluslar (kavsharlash qotishmasining erish harorati 450°C 
dan past);
2) qiyin eriydigan kavsharlash qotishmalari bilan kavsharlashda 
qo‘llaniladigan fluslar (kavsharlash qotishmasining erish harorati 450°C 
dan yuqori).
bundan tashqari kavsharlash jarayonida qo‘llaniladigan fluslar kimyoviy 
passiv (kislotasiz) va kimyoviy aktiv (kislotali) turlarga ham bo‘linadi. 
elektromontaj birikmalarini kavsharlashda, asosan kimyoviy passiv 
kislotasiz qarag‘ay kanifoli va ËÒÈ fluslari qo‘l laniladi.
aluminiy simlarni kavsharlashda kavsharlash moyi deb ataladigan 
fluslar qo‘llaniladi. yengil eriydigan kavsharlash qotishmalari bilan birga 
kavsharlashda keng qo‘llaniladigan ba’zi fluslarning tarkibi va ishlatilishi 
sohalari 4.5-jadvalda keltirilgan.
4.5-jadval
simlarni markirovkalash vositalari va birkalar. elektr liniyalarini 
tekshirishda, xatoliklarni topishda va elektr apparaturalarni ta’mirlashda 
yengillik tug‘dirish maqsadida montaj ishlarini olib borishda simlarni 
va kabel simlarini markirovka qilinadi. ko‘ndalang kesim yuzasi 6 mm
2
gacha bo‘lgan sim va kabel simlari a671 rusumli birka yordamida 
markirovkalanadi. 
ko‘ndalang kesim yuzasi 1 mm
2
gacha bo‘lgan simlarni marki rovkalashda 
diametriga mos keluvchi rangli polivinilxloridli naychalar qo‘llaniladi. Har 
qaysi nazorat kabeli yoki simlar to‘plami kuchlani shi, liniyaning ko‘ndalang 
kesim yuzasi va tartib raqami ko‘rsatilgan birkaga ega bo‘lishi kerak. birkalar 

44
ruxlangan po‘lat simlar yoki kapron iplar vositasida mahkamlanadi.
elektr zanjirlarni elektr tarmog‘iga mexanik ulash va o‘chirish maqsadida 
elektr ulagichlar qo‘llaniladi. elektr ulagichlar kontaktli ulanish hosil qiluvchi 
sanchiqli va rozetkali qismlardan iborat bo‘ladi. ulagichning sanchiqli 
qismi shtirli kontaktdan iborat bo‘ladi, rozetkali qismi esa shu shtir siqilib 
joylashadigan chuqurchadan iborat bo‘ladi. 
ulagichning korpusi to‘g‘ri yoki burchakli ko‘rinishda, ulanadigan 
kabellarning turiga qarab ekranli yoki ekransiz va ishlab chiqarishi bo‘yicha 
germetik yoki nogermetik bo‘lishi mumkin.
4.2. elekTROmOnTaJ isHlaRini baJaRisHDa QO‘llanilaDigan 
simlaR va kabellaRning
asOsiy TavsiFlaRi
elektr zanjirlarni montaj qilishda turli rusumdagi simlar va kabellar 
qo‘llaniladi. O‘zgartkich texnikasi, radioelektronika, avtomatika va 
telemexanika jihozlari, vositalarini ishlab chiqarish va qo‘llanish 
doiralarining kengayib borayotganligi sababli, montaj kabellariga bo‘lgan 
ehtiyojlar tinmay oshib bormoqda.
simlar va kabel simlarining ko‘ndalang kesim yuzalari ulardan o‘tayotgan 
tok miqdoriga qarab tanlansa, izolatsiya turlari esa elektr jihozlarning 
ekspluatatsiya shartlari va kuchlanishning qiymatiga qarab tanlanadi.
elektr zanjirlarni tashqi elektrostatik maydonlar ta’siridan himoya 
qilinishi zarur bo‘lgan hollarda ustki qismi ingichka ruxlangan po‘lat va mis 
simlardan to‘qilgan to‘qimali-ekranli sim va kabel simlari qo‘llaniladi. sim 
to‘plamlarini tashqi elektrostatik maydonlardan himoyalashda simlardan 
to‘qilgan to‘qimalardan va metall shlanglardan foydalaniladi.
4.6-jadvalda montaj ishlarini bajarishda eng ko‘p qo‘llaniladigan 
simlarning texnik tavsiflari keltirilgan. 
4.6-jadval

45
Jadvalning davomi

46
Jadvalning davomi

47
elektr qurilmalar va avtomatika vositalari elementlarining tashqi elektrik 
ulanishlari nazorat, boshqaruv va signal-blokirovka kabellari bilan amalga 
oshiriladi.
nazorat kabellari, asosan, statsionar o‘zgaruvchan va o‘zgarmas tok 
tarmoqlaridagi elektr taqsimlovchi qurilmalarga elektr asbob va apparatlarni 
ulashda ishlatiladi. nazorat kabellari o‘zaro izolatsiyalangan 4; 5; 7; 10; 14; 
19; 27; 37; 52; 61 tomirli qilib ishlab chiqariladi. mis tomirlarining ko‘ndalang 
kesim yuzasi 0,75; 1,0; 1,5; 2,5; 4; 6 mm
2
ga va aluminiy tomirlarining 
ko‘ndalang kesim yuzasi esa 2,5; 4; 10 mm
2
ga teng qilib tayyorlanadi.
boshqaruv kabellarining asosiy ko‘rsatkichlaridan biri ularning tashqi 
elektromagnit to‘lqinlarining zararli ta’siridan qanchalik muhofaza 
qilinganligidir. shu ko‘rsatkich bo‘yicha boshqaruv kabellari ekranli va 
ekransiz turlarga bo‘linadi. ekransiz kabellarning tomirlarining bir qismi 
yoki hammasi ekranli izolatsiyali tomirlardan iborat bo‘lishi mumkin. ekranli 
kabellarda umumiy yoki ikki qatlamli umumiy ekran tashqi elektromagnit 
to‘lqinlarning zararli ta’siridan saqlaydi. 
boshqaruv kabellari o‘zaro izolatsiyalangan 3; 4; 7; 14; 19; 27; 30; 37; 52; 
61; 91; 108 tomirli qilib ishlab chiqariladi. Tomirlarining ko‘ndalang kesim 
yuzasi 0,03; 0,05; 0,08; 0,12; 0,20; 0,35; 0,50; 0,75; 1,0; 1,5; 2,5 mm
2
ga teng 
qilib tayyorlanadi.
signalizatsiya va blokirovka kabellari temir yo‘l signalizatsiya va 
blokirovka zanjirlarini, yong‘in signalizatsiyasi, telegraf va avtomatik 
tizimlarni nominal o‘zgaruvchan tok kuchlanishi 380 v va o‘zgarmas tok 
kuchlanishi 700 v tarmoqlarga ulashda va ularni ishlatishda qo‘llaniladi.
signalizatsiya va blokirovka kabellarining tok o‘tkazuvchi tomirlari 
diametri 1,0 mm bo‘lgan mis simdan 2, 3, 4, 5, 7, 9, 12, 16, 19, 21, 24, 27, 
30, 32, 37, 42, 48, 61 tomirli va 1, 3, 4, 7, 10, 12, 14, 19, 24, 27, 30 tomirlar 
juftligi tarzda ishlab chiqariladi.
4.7-jadvalda elektr zanjirlarini montaj qilishda keng qo‘llaniladigan 
kabellarning texnik ko‘rsatkichlari keltirilgan. 

48
4.7-jadval
Jadvalning davomi

49
4—a. imomnazarov

50
4.3. kabellaR, simlaR va sHinalaRning
ulanuvCHi kOnTakTlaRini mOnTaJ
QilisH usullaRi
kontaktli ulanish moslamalari elektromontaj ishlarining juda zarur 
elementlaridan bo‘lib, elektr qurilmalarining ishonchli ishlash darajasi 
ulanuvchi kontaktlarning qanchalik sifatli bajarilganligiga to‘g‘ridan to‘g‘ri 
bog‘liqdir. ma’lumki, ikki tok o‘tkazuvchi element larni o‘zaro bir-biriga 
tekkizilgan joylarida elektr kontaktning o‘tkin chi qarshiligi yuzaga keladi, 
uning qiymati yuzalari tegib turgan materiallarning fizik xususiyatlariga, 
ularning holatiga (iflosligiga, oksidlanish darajasiga), kontaktlarning siqilish 
kuchiga, tegib turgan yuza larning kattaligiga, qizish haroratiga va boshqa 
bir qancha faktorlarga bog‘liqdir. kontakt yuzalari qanchalik silliqlanmasin, 
yuzalarning ideal darajada silliq bo‘lishiga erishib bo‘lmaydi va baribir 
yuzalarda ko‘zga ko‘rinmas g‘adir-budurliklar qoladi. bu g‘adir-budurliklar 
ikki yuzalarning kontaktlanishi boshlanishida kontaktli yuzalarni tashkil 
etib, elektr kontaktning o‘tkinchi elektr qarshiligi ning oshishiga sabab 
bo‘ladi. Qisish kuchining oshib borishi bilan bu g‘adir-budurliklar plastik 
deformatsiyalanishi natijasida birmuncha tekislanib kontaktli yuzalari 
oshadi.
bundan tashqari barcha metallarning yuzalari o‘rab turgan muhit 
ta’sirida elektr tokini yomon o‘tqazuvchi juda yupqa oksidli qatlam bilan 
qoplanib qoladi. 
ayniqsa, elektr kontaktning ishonchliligi nuqtayi nazaridan aluminiy 
yuzasi noma’quldir, oldindan tozalangan yuzasi ochiq havoda turganida 
bir necha sekund ichidayoq yupqa oksidli qatlam bilan qoplanib qoladi. 
bu qatlam qattiq va qiyin eriydigan qatlam bo‘lib, elektr tokini juda 
yomon o‘tkazadi. aluminiyning boshqa bir xusu siyati, bu past darajadagi 
oquvchanligidir. shu sababli, aluminiyli kontaktli moslamalarni bolt bilan 
mahkam tortib qo‘yilsa ham ma’lum vaqt o‘tganidan keyin kontaktlar orasi 
bo‘shab qoladi. bundan tashqari, aluminiy mis va boshqa ba’zi bir metallar 
bilan birikkanida galvanik juftlik yuzaga keladi, natijada elektrokimyoviy 
jarayon vujudga kelib, kontaktli birikkanlik buziladi.
Hozirda misli kontaktli birikmalarning ishonchliligini oshirish maqsadida 
kontaktli yuzalari oldindan qizdirilgan kanifol va qo‘rg‘oshindan iborat 
aralashma bilan qoplanadi. aluminiyli kontaktli birikmalarning ishonchliligini 
oshirish uchun esa maxsus muhofaza moylardan foydalaniladi.
elektr kontaktlarning ishonchli uzoq ishlashi ishlatish sharoitiga 
bog‘liq bo‘lgani uchun ham, ularning ishlash sharoitidan kelib chiqqan 
holda kontakt birikmalarini montaj qilish usullari ishlab chiqiladi. elektr 

51
kontaktlarning ishlashi, shuningdek, atrof-muhitning xususiyatlariga, 
ya’ni havo tarkibida gaz va bug‘larning borligiga, kislota va ishqorlarning 
mavjudligiga, tebranishlar, yuqori harorat va namliklarga ham bog‘liqdir.
zamonaviy elektromontaj amaliyotida kabellarning tomirlari va 
simlarning uchlariga ishlov berish va ulash, siqish, payvandlash, kavsharlash 
va mexanik qisqichlar usullaridan foydalaniladi.
siqish usuli. kabel tomirlari va simlarni siqish usuli bilan ulash istiqbolli 
usul bo‘lib, qizdirish qurilmalarini qo‘llash va elektr energiya sarfi talab 
etilmaydi hamda yuqori ish unumi ta’minlanadi. ish rejimi kuchlanishi 10 
kv gacha va undan yuqori bo‘lgan, ko‘ndalang kesim yuzasi 240 mm
2
gacha 
bo‘lgan mis va aluminiy simlarni siqish usulida ulash mumkin. 
siqish ikki xil ko‘rinishda amalga oshiriladi. birinchi xil siqish mahalliy 
siqish deb atalib, ulanishi kerak bo‘lgan simlar kiritilgan gilzaning bir yoki 
bir nechta joyi siqiladi. ikkinchi xil siqish to‘liq siqish deb atalib, ulanishi 
kerak bo‘lgan simlar kiritilgan gilza boshdan oyoq to‘liq siqiladi. ikkinchi 
usul bilan siqilib hosil qilingan simlarning ulanishi birinchi usuldagiga 
nisbatan birmuncha yuqori sifatli bo‘ladi.
payvandlash. kabel tomirlari va simlarni payvandlash usuli bilan ulashda 
termitli payvandlash, elektr payvandlash va gazli payvandlash turlari 
qo‘llaniladi. 
Termitli payvandlashda ulanishi kerak bo‘lgan simlar maxsus termitli 
patronlarga joylashtiriladi. maxsus termitli gugurt yordamida patrondagi 
termitli massa yoqilib, patron ichida yuqori harorat hosil qilinadi (1000—
2000°C), kabel va simlarning tomirlari uchlaridagi maxsus qoplamalari erib 
o‘zaro yopishib qoladi. 
elektr payvandlash turi bilan, asosan, aluminiy tomirli simlar o‘zaro 
ulanadi. 
gazli payvandlash turi odatda ko‘p tomirli kabel va simlarni ulashda 
qo‘llaniladi.
kavsharlash. mis va aluminiy tomirli simlar va kabellarni kavshar lash gazli 
gorelkalar (propan-butanli) yoki benzinli kavsharlash lampalari vositasida 
amalga oshiriladi. ko‘ndalang kesim yuzasi uncha katta bo‘lmagan (10 mm
2
gacha) kabellar va simlarning tomirlari mos quvvatli elektr kavsharlagichlar 
yordamida ulanadi.
mis va aluminiy tomirli simlar va kabellarni kavsharlashda qo‘lla niladigan 
kavsharlash qotishmalari va fluslar 4.3—4.5-jadvallarda keltirilgan.
mexanik qisqichlar va vintlar yordamida kabellar va simlarni ulash. 
bunday usulda simlarni ulash simlarni kesmasdan, simlardan chiqish 
uchlarini hosil qilish imkonini beradi. shu maqsadda plast massa korpusida 

52
alohida tarqaluvchan ko‘rinishdagi qisqichlar qo‘llaniladi. botiq plastmassa 
korpus ichida burchaklariga to‘rtta bolt bilan tortib qo‘yilgan komplekt 
shtampovkalangan kvadrat plas tinkalar joylashtirilgan bo‘ladi. yoritkichlarni 
mis yoki aluminiy simlarga ulashda lustra qisqichlari ishlatiladi.
elektr ulanish mahsulotlarining (patronlar, rozetkalar, o‘chir gichlar, 
shtepsel sanchiqlari va boshqalar) mis hamda aluminiy simlarni ulash uchun 
kontaktli qurilmalari bo‘lishi shart.
ko‘ndalang kesim yuzasi kichik bo‘lgan bir tomirli mis va aluminiy 
simlarni ulash uchun sim uchi egilib halqacha holga keltiriladi, kontaktli 
bog‘lanishning ishonchlilik darajasini oshirish maqsadida yulduzcha-
shayba yoki prujinali shayba yordamida vint orasida siqiladi. ko‘ndalang 
kesim yuzasi 10 mm
2
dan ortiq bo‘lgan kabel va simlarning tok o‘tkazuvchi 
tomirlarining uchlari misli kontakt uchlari bilan tugallangan bo‘lishi 
kerak. 
shinalarning kontaktli ulanishi. elektromontaj ishlab chiqarishda 
turli konstruksiyadagi tok o‘tkazuvchi to‘g‘ri burchak, shveller va boshqa 
ko‘rinishdagi shinalar ishlatiladi. material sifatida shinalarda aluminiy, mis 
va po‘latlar qo‘llaniladi.
shinalarni ulashda asosan payvandlash va bolt bilan mahkamlash 
usullari ishlatiladi. 
nazORaT uCHun savOllaR
1. elektromontaj ishlarini bajarishda qanday elektr izolatsion materiallardan 
foydalaniladi?
2. elektromontaj ishlarini bajarishda simlar va kabellarga qanday talablar qo‘yiladi?
3. kabel tomirlari va simlarning uchlarini ulashda qanday usullar qo‘llaniladi?
4. aluminiy simlarning uchlari qanday qilib kavsharlanadi?
5. nazorat kabellari nima maqsadlarda qo‘llaniladi?
6. montaj simlari nima maqsadlarda markirovkalanadi? 
5-bob 
elekTR QuRilmalaRni isHga TusHiRisH
va ROsTlasH appaRaTlaRini Ta’miRlasH
HamDa ulaRga Texnik xizmaT kO‘RsaTisH
5.1. kuCHlanisH QiymaTi 1000 v gaCHa

53
bO‘lgan elekTR appaRaTlaR HaQiDa
umumiy TusHunCHalaR
vazifasiga ko‘ra elektr apparatlar elektr qurilmalarni elektr tarmo g‘iga 
ulash va o‘chirish, ishga tushirish, rejimlarini rostlash va nazorat qilish hamda 
ba’zi elektr ko‘rsatkichlari qiymatini cheklash kabi vazifalarni bajaradi. 
past kuchlanishli, ya’ni kuchlanish qiymati 1000 v gacha bo‘lgan elektr 
apparatlar turli dastgohlar, elektr texnologik qurilmalar va xilma-xil ishlab 
chiqaruvchi mashina va mexanizmlarning elektr zanjirlarini to‘g‘ridan to‘g‘ri 
korxonaning ichki elektr tarmog‘iga ulab ishga tushirish, ish rejimlarini 
rostlash va nazorat qilish kabi vazifalarni bajaradi.
shuni alohida ta’kidlash lozimki, aksariyat kommutatsiya appa ratlari 
funksional imkoniyatlariga ko‘ra universal bo‘ladi.
kommutatsiya uchun xizmat qiluvchi, ya’ni elektr zanjirlarni tarmoqqa 
ulash va tarmoqdan uzish vazifasini bajaruvchi elektr apparatlar turkumiga 
avtomatik uzgichlar (avtomatlar), turli rusumdagi kontaktorlar va relelar, 
qisqa tutashtirgichlar va saqlagichlar kiradi.
avtomat uzgich (avtomat) elektr zanjirini elektr tarmog‘iga ulash 
hamda qisqa tutashuvlardan elektr qurilmalarni saqlash uchun ham xizmat 
qiladi.
kontaktorlar elektromagnit qurilma bo‘lib, ularning asosiy kontaktlari 
elektr qurilmani tarmoqqa ulash vazifasini bajarsa, yor damchi kontaktlari 
boshqaruv zanjirida ishga tushiruvchi knopkalarni shuntlash va elektr 
qurilmani boshqarish jarayonida ishtirok etadi.
Rele kommutatsiya qurilmasi bo‘lib, boshqarilayotgan zanjirlar ning 
holatini berilgan elektr ta’sir qiluvchi kattaliklar (kuchlanish, tok, chastota 
va h. k.) ta’sirida notekis o‘zgartirish uchun xizmat qiladi.
Qisqa tutashtirgich elektr zanjirlarida sun’iy qisqa tutashuvni yuzaga 
keltirish uchun xizmat qiladi.
saqlagich o‘zi himoyalayotgan elektr zanjirini, undan o‘tayotgan katta 
miqdordagi tokdan himoyalash maqsadida tarmoqdan uzib qo‘yadi. 
buning uchun unda maxsus tok o‘tkazuvchi qismlar ko‘zda tutilgan bo‘lib, 
zanjirdagi tokning qiymati ruxsat etilgan qiymatidan oshib ketganida bu 
qismlar erib ketadi va natijada zanjirda tok uziladi.
yurgizish-rostlash apparatlari elektr mashinalarni ishga tushirish, 
kuchlanishi, tokini va tezliklarini rostlash uchun yoki boshqa turli elektr 
qurilmalarini (masalan, elektr pech va payvandlash qurilmalari) ishga 
tushirish va ularning asosiy ko‘rsatkichlarini rostlash uchun qo‘llaniladi. 
yurgizish-rostlash apparatlariga, shuningdek, knopkalar, paketli 
o‘chirgichlar, kontrollerlar, kontaktorlar, yuritkichlar va reostatlar kiradi.

54
knopka barmoq bosib turgan vaqt ichidagina elektr zanjirini tarmoqqa 
ulaydigan yoki uzuvchi mexanik ulagichdir.
paketli o‘chirgich bir necha qatlamlar — paketlardan iborat bo‘lib, 
ularning ichida qo‘zg‘aluvchan va qo‘zg‘almas kontaktlar joylashgan bo‘ladi; 
dastakni aylantirish natijasida ba’zi kontaktlarning ulanishi va ba’zilarining 
esa uzilishi sodir bo‘ladi.
kontroller — ko‘p holatli apparat bo‘lib, elektr mashinalar va 
transformatorlarni ularning rezistorlari, chulg‘amlarini kommu tatsiyalash 
orqali boshqarish uchun xizmat qiladi.
yuritkich — kommutatsiyalovchi elektr apparat; elektr motorlarni ishga 
tushirish, to‘xtatish va himoya qilish uchun xizmat qiladi.
Reostat — elektr zanjir qarshiligini o‘zgartiradigan qarshilik qiymati 
ma’lum oraliqda pog‘onali rostlanadigan aktiv qarshiliklar yig‘indisi bo‘lgan 
yurgizuvchi-rostlovchi qurilma.
nazorat apparatlari texnologik mashina va mexanizmlarning elektr va 
noelektr ko‘rsatkichlarini nazorat qilib boradi. ularga turli rusumdagi relelar, 
har xil elektr va noelektr o‘lchov o‘zgartkichlari (datchiklar) kiradi.
Chegaralovchi apparatlar qisqa tutashuv toklarini va o‘ta kuchla nishlarni 
chegaralash uchun xizmat qiladi. ularga reaktorlar va zaryadlagichlar 
kiradi.
5.2. elekTR QuRilmalaRni isHga TusHiRuvCHi
va HimOyalOvCHi elekTR appaRaTlaRning TuRlaRi va isHlasH 
asOslaRi
elektr qurilmalarni ishlatish jarayonida ma’lum sabablarga ko‘ra normal 
ish rejimi buzilganida elektr jihozlarning ishdan chiqishini oldini olish va 
ishlayotgan qurilmaning ishonchlilik darajasini oshirish uchun elektr himoya 
vositalari qo‘llaniladi. elektr motorlarni himoya qilishda nol, maksimal tok, 
minimal tok va issiqlik himoya usullari qo‘llaniladi.
nol himoya, tarmoq kuchlanishining qisqa muddatga o‘chishi yoki juda 
kamayishi natijasida o‘chirilgan elektr motorning tarmoqda kuchlanish 
yana nominal qiymatiga erishganida tarmoqqa o‘z-o‘zidan ulanishidan 
asraydi. bu himoya liniya kontaktorlari va avtomatik uzgichlar yordamida 
amalga oshiriladi.
O‘zgaruvchan tok kontaktori
kontaktorlarning asosiy vazifasi elektr qurilmalarni tarmoqqa ulash 
va tarmoqdan uzish bo‘lsa-da, bu kommutatsiya apparatlari nol himoya 

55
vazifasini ham bajaradi.
kontaktorlarning tuzilishi va ishlash asoslarini ko‘rib chiqamiz (5.1-rasm). 
yurgizish knopkasi bosilganida kontaktorning elektro magnit chulg‘ami (1
) 
tar moqqa ulanib, undan tok o‘tadi va natijada Ô magnit oqimi vujudga 
kela di. magnit oqimi qaytaruv chi prujina (11
) va kontakt prujinasi (9
) 
kuchini yengish ga yo‘nalgan kuchni yuzaga keltiradi, bu kuch yakor (10
) ni 
o‘zak (2
) ka tortadi. Qo‘z g‘aluv chan kontakt (8
) qo‘z g‘al mas kontakt (5
) ga 
tortiladi va asosiy kontakt tu tashib, motor (m) ni tarmoqqa ulaydi, ayni vaqt-
da yor damchi kontakt (12
) yurgi zish knopkasini shuntlaydi va uni qo‘yib 
yuborilganida chulg‘am (1
) zanjiri uzil maydi va kontaktor ulangan holatda 
qo ladi. Qo‘zg‘aluv chan kon takt (8
) qo‘zg‘almas kon takt (5
) ga bosilishi 
uchun kontaktorda kontakt pruji nasi (9
) o‘rnatilgan, bu pru jina bundan 
tashqari, qo‘zg‘aluvchan kontaktning qo‘zg‘almas kontaktga urilganidagi 
titrashni kamaytiradi ham.
5.1-rasmda kontaktor kuch zanjirini uzayotgan holatda ko‘rsa tilgan. 
bu hodisa yuritma elektromagnit chulg‘amining zanjiri uzil ganida sodir 
bo‘ladi, shunda qo‘zg‘aluvchan tizim qaytaruvchi prujina (11
) ta’sirida 
normal holatni egallaydi.
asosiy kontaktlar ajralganda ular orasida yoy (yo) vujudga keladi, 
bu yoy so‘ndiruvchi kamera (7
) da so‘nadi. kamerada izolatsiyalovchi 
to‘siqlar bo‘lib, ular yoyni cho‘zadi va uning qarshiligini oshiradi. yoyning 
kontaktlardan kameraga tez o‘tishi uchun magnitli puflash tizimi mavjud 
bo‘lib, u po‘lat o‘zak (4
) ka o‘ralgan chulg‘am (3
) dan iborat.
Tarmoqdagi kuchlanish qiymati nolga teng yoki juda kichik qiymatga 
ega bo‘lganida elektromagnit chulg‘ami (1) dagi magnit oqimi Ô ning 
qiymati nolga teng yoki juda kichik bo‘lishi sababli, prujina (9
) ning 
tortish kuchi magnit oqimi hosil qiladigan kuchdan katta bo‘lib, asosiy 
qo‘zg‘aluvchan kontakt (8
) ni qo‘zg‘almas kontakt (5
) dan ajratadi va motor 
(m) tarmoqdan uziladi. yurgizish knopkasini shuntlab turgan yordamchi 
kontakt (12
) uziladi va chulg‘am (1
) ham tarmoqdan uziladi. Tarmoqda 
kuchlanishning qiymati nominal qiymatga ega bo‘lganida motor (m) ni 
qayta ishga tushirish yurgizish knopkasini bosish bilan amalga oshiriladi. 
Texnologik sabablarga ko‘ra ishlab turgan motorni o‘chirish To‘xtatish 
knopkasini bosish bilan amalga oshiriladi. bunda chulg‘am (1
) tarmoqdan 
uzi ladi, qo‘zg‘aluvchan kontakt (8) qo‘zg‘almas kontakt (5
) dan ajraladi va 
motor (m) tarmoqdan uziladi. 
kontaktorlar tok turiga qarab o‘zgarmas va o‘zgaruvchan tok 
kontaktorlarga ajratiladi. O‘zgarmas tok kontaktorining magnit tizimi 
yaxlit elektrotexnik po‘latdan yasaladi, o‘zgaruvchan tok kontaktoriniki esa 
magnit tizimidagi isroflarni kamaytirish maqsadida alohida izolatsiyalangan 
elektrotexnik po‘lat tunukachalardan yig‘iladi. 

56
avtomatik uzgich (avtomat) elektr zanjirlarni tarmoqqa ulash va 
tarmoqdan uzish, qisqa tutashuvlar va o‘ta yuklanishlar hamda kuch-
lanishning kamayib ketishi va o‘ta oshishidan himoya qilish funksiyalarini 
bajaruvchi universal kommutatsiya apparatidir. 
Hozirda ishlab chiqarish mashina va mexanizmlarining elektr 
yuritmalarida asosan a3700 va ae—2000 rusumli avtomatlar qo‘lla-
nilmoqda. a3700 rusumli avtomatlar 40 dan to 630 a gacha nominal tokka 
mo‘ljallangan bo‘lib, ular ishlab ketish toki 400 dan to 6300 a gacha bo‘lgan 
yarim o‘tkazgichli yoki elektromagnitli maksimal tok ajratkichlar bilan har 
xil modifikatsiyalarda ishlab chiqarilmoqda.
avtomatik uzgich
5.2-a rasmda a3700 rusumli avtomatik uzgichning umumiy ko‘rinishi 
tasvirlangan. 5.2-b rasmdagi statik holat avtomatik uzgich ning uzilgan 
holati bo‘lib, bosh kontaktlar (3
) va (4
) ochiq, kommu tatsiya toki esa uzuvchi 
kontaktlar (1
) ning parallel zanjiri orqali o‘tmoqda. bunday kommutatsiya 
tufayli bosh kontaktlarda yoy vu judga kelmaydi va kontaktlarning kuyishi 
oldi olinadi. bosh kontaktlar yetarlicha ajralganida uzuvchi (yoy so‘ndiruvchi) 
kontakt lar (1
) ajraladi. Tok zanjirining kommutatsiyasi natijasida hosil 
bo‘lgan yoy so‘ndiruvchi kamerada so‘nadi. ishonchli kontakt hosil bo‘li shi 
uchun uzuvchi va bosh kontaktlarga kontakt prujinalari (2
) o‘rna tilgan.
avtomatni ulash uchun dastak (11
) ni bosish (dastakli yuritma) yoki 
elektromagnit (10
) ga kuchlanish berish (masofadan ulash) kerak, bu 
elektromagnit richaglar (12
) yordamida asosiy ko‘taruvchi detal (5
) ni ish 
holatiga buradi. shunda uzuvchi prujina (13
) cho‘ziladi va butun tizim 
ilgak (6
) da turadi.
bosh kontaktlar (3
) va (4
) orqali qisqa tutashuv toki o‘tganida mak simal 
ajratkich g‘altagi (8) qo‘zg‘aluvchan o‘zakli g‘altakka ta’sir qiladi va ilgak (6
) 
ni urib chiqaradi va prujina (13
) kommutatsiyalov chi zanjirni uzadi.
minimal ajratkich tarmoq kuchlanishi beriladigan g‘altak (9
) ga va 
prujinaga ega. Tarmoq kuchlanishi nominal bo‘lganida ularning kuchlari 
muvozanatlashadi va solenoid shtoki avtomatning uzilishiga ta’sir qilmaydi. 
Tarmoq kuchlanishi pasayganida qo‘zg‘aluvchan o‘zak hosil qilayotgan 
kuch yetarli bo‘lmaydi va uning shtogi prujina ta’sirida ilgak (6
) ni urib 
chiqaradi. avtomatda, shuningdek, elektr jihozlarni knopka yordamida 
masofadan turib to‘xtatish imkoniyati ham ko‘zda tutilgan.
avtomatlar elektromagnitli yoki issiqlik ajratkichga ega hamda issiqlik 
va elektromagnit elementlari bo‘lgan kombinatsiyalangan ajratkichga ega 
bo‘lishi ham mumkin. 

57
avtomatik uzgichlarda elektromagnitli yoki issiqlik ajratkich-larning 
bo‘lishi, ularning kichik quvvatli motorlarni to‘g‘ridan to‘g‘ri elektr tarmoqqa 
ulab ishga tushirish va motorlarni o‘ta yuklanish tokidan himoya qilish 
sxemalarida keng qo‘llanishiga asos bo‘ladi. 
eruvchan saqlagichlar
elektr zanjirlarni qisqa tutashuv va maksimal toklardan himoya qiluvchi 
eng ko‘p tarqalgan usul bu eruvchan saqlagichlarni qo‘l lashdir. 
5.3-rasmda eruvchan saqla gichlarning tarkibiy tuzilish sxe masi keltirilgan 
bo‘lib, bu yerda 1 — izolatsiyalovchi naycha, 2 — chiqish pichoqlari, 3 — 
qalpoq chalar, 4 — eruvchi quyma, 5 — to‘ldirgich (masalan, har xil kvars 
qumlari). saqlagichning asosiy elementi bu rux va misdan tayyor lanadigan 
eruvchi quymadir.
saqlagichlarning ishlashi elektr tokining issiqlik ta’siriga asos langan. 
elektr zanjirdan ruxsat etilgandan katta tok o‘tganida eruvchi quymaning 
ingichka qismi tez qiziydi, 
eriydi va uziladi, bu bilan 
elektr zanjirni tarmoqdan uzib 
qo‘yadi.
maksimal tok relelari
maksimal tok relelari elektr 
zanjirlarni juda tez o‘chirishda 
ishlatiladi (5.4-rasm). Rele 
qo‘zg‘almas o‘zak (2
) ka 
joylashtirilgan g‘altak (1
), 
shuningdek, tumshuq (7
) bilan 
mexanik bog‘langan qo‘z-
g‘aluvchan yakor (8) va rostlash 
prujinasi (6
) lardan iborat. 
O‘zakning pastki qismida 
qo‘yiladigan toklarning 
graduirovka shkalasi (4
) 
va uning ko‘rsatkichi (5
) 
mahkamlangan. g‘altak (1
) 
dagi tokning qiymati shkalada 
ko‘rsatilgan qiymatdan oshib 
ketsa, u holda yakor (8
) o‘sha 
5.1-rasm. kontaktorning tarkibiy tuzilishi:
1,3 — chulg‘amlar; 2 — g‘altak o‘zagi; 4 — magnit 
bilan puflash o‘zagi; 5, 8, 12 — qo‘z g‘almas, 
qo‘zg‘aluvchan va yordamchi kontakt lar; 6 — 
izolatsiyalovchi to‘siq; 7 — yoy so‘ndiruvchi kamera; 
9, 11 — kontakt prujinasi va qaytaruvchi prujina; 
10 — yakor, yo — yoy, 
m — motor.

58
zahotiyoq o‘zakka tortiladi va prujina kuchini yengib, tum shuq (7
) 
apparatning o‘chiruvchi mexanizmini ishga tushiradi. Relening ishlash 
qobiliyatini tekshirib turish maqsadida o‘zakka qo‘ shimcha g‘altak (3
) 
o‘rnatilgan bo‘lib, bu g‘altak tarmoqqa o‘chirgich orqali parallel ulanadi. 
Tekshirishdan oldin apparat o‘chiriladi, shkala ko‘rsatkichini kuch zanjiri 
kuchlanishiga mos keluvchi holatga qo‘yi ladi, apparat ulanadi va undan 
keyin g‘altak o‘chirgichi ulanadi. bu holatda apparat o‘chishi lozim.
elektr zanjirlarni maksimal tok himoyasi uchun odatda ÐÝ570 va ÐÝ70 
rusumidagi relelardan foydalaniladi. bu relelarning chul g‘amlari motorning 
ikki fazasiga (masalan, asinxron motorni himoya laganda) ulanadi, kon-
taktlari esa liniya kontaktorining boshqaruv zanjiridagi chulg‘amiga ketma-
ket ulanadi. 
elektr motorlarni katta qiy matli toklardan himoya qilish da issiqlik relelari 
ham qo‘lla niladi. issiqlik rele larning tarki biy tuzilishi qu yidagi chiz mada 
ko‘rsatilgan (5.5-rasmga qa rang).
Himoyalanayotgan motor ning toki qizdiruvchi element (1
) orqali o‘tadi. 
Qizdiruvchi ele ment yaqinida issiqlik ken gayish koeffitsiyentlari turlicha 
bo‘lgan va o‘zaro payvandlan gan ikki plastinalar (2
) va (3
) joy lashgan. 
Qizdiruvchi ele ment dan chiqayotgan issiqlik oqimi ta’sirida plastina (3
) ning 
kengayishi (1
) plastinanikiga nisba tan ko‘proq bo‘ladi va shuning uchun 
ham bimetall tepaga qarab bukiladi. Tok kuchi keraklicha katta bo‘lganida 
richagning bimetall plastinalarning yuqori uchiga ilinib turgan joyi chiqib 
ketadi va prujina (5
) ta’sirida soat ko‘rsatkichi yo‘liga teskari buriladi. 
shunda kontakt (6
) ochiladi. knopka (7
) bosilganidan so‘ng richag (4
) ning 
o‘z holiga qaytishi bimetallarning sovishidan keyingina amalga oshadi va 
kontakt (6
) yana ulanadi. 
Dastaki boshqariladigan elektr apparatlar
Qo‘l bilan boshqarish deganda xizmat ko‘rsatuvchilarning o‘zlari 
apparatlarni ulashi va uzishi tushuniladi. asosiy qo‘l bilan boshqari-ladigan 
apparatlarga: rubilniklar, paketli uzgichlar va ajratib ulagichlar, kontrollerlar 
va komandoapparatlar kiradi. 
Rubilniklar eng sodda qo‘l bilan boshqariladigan apparatlardan bo‘lib, 
bir, ikki va uch qutbli qilib ishlab chiqariladi. Qo‘zg‘aluvchan pichoq 
rubilniklarning kommutatsiyalovchi elementi bo‘lib, rubilnik ulanganda 
bu pichoq kontakt tayanchlarining jag‘lari orasiga kiradi.
avval ta’kidlanganidek, ba’zi hollarda bitta apparat bir necha vazifalarni 
bajarishi mumkin, masalan, ayrim zamonaviy rubil niklarda pichoqlar 
sifatida saqlagichlardan foydalaniladi. bunday rubilniklar bir vaqtning o‘zida 

59
kommutatsiya va himoya vazifalarini bajaradi.
5.6-rasmdagi ÁÏÂ rusumli blokli rubilnik uchta saqlagich (3
) dan 
iborat bo‘lib, ular umumiy traversaga mahkamlangan. Dastak (2
) 
yordamida traversa harakatga keltirilganida saqlagichlar traversa bilan 
birga harakatlanadi va ularning pichoqlari kontakt tayanchlari (1
) va (4
) 
ning jag‘lari orasiga kiradi. bu rubilniklar yopiq qilib ishlanib, ular ning 
ochiladigan qopqog‘i dastak bilan me xanik tarzda bog‘langan: dastak 
ru bilnik pichoqlarini kontakt jag‘laridan sug‘urib olgandagina qop qoqni 
ochish mumkin va qopqoq yopil ganidagina dastak rubilnik pichoqlarini 
kontakt jag‘lari orasiga harakatlantirishi mum kin.
paketli o‘chirgichlar va ajratib ula gichlar boshqaruv va signalizatsiya 
zan jirlarida, kichik quvvatli motorlarni ish ga tushirish va reverslash, asinxron 
motor chulg‘amlarini «yulduz» usuli o‘rniga «uchburchak» usulida ulash 
uchun ishlatiladi.
paketli o‘chirgichlar (5.7-rasm) qa tor qatlamlar — paketlar (3
) dan 
5.2-rasm. a3700 rusumli avtomatik uzgichning tarkibiy tuzilishi:
a — umumiy ko‘rinishi; b — prinsipial sxemasi: 1 — uzuvchi kontakt; 2, 7,
13 — prujinalar; 3, 4 — asosiy (bosh) kontaktlar; 5 — ko‘taruvchi detal;
6 — ilgak; 8, 9 — maksimal va minimal ajratkich g‘altaklari; 10 — elektromagnit; 
11 — dastak; 12 — richaglar.

60
iborat bo‘lib, ularning ichida qo‘zg‘aluvchan va qo‘zg‘almas (4
) kontaktlar 
joylashgan. Qo‘zg‘aluvchan kontakt (5
) o‘q (2
) ga mahkamlangan; o‘q 
(2
) dastak (1
) yordamida aylanadi va qator qayd qilingan holatlarga ega 
bo‘lib, bu holatlarda paketlardan birining qo‘zg‘almas kontaktlari ulanadi. 
Qo‘zg‘almas kontaktlarning chiqish uchlari (6
) o‘chirgich korpusi ichiga 
mahkamlangan. bunday paketli o‘chirgichlarning asosiy kamchiligi 
sirpanma kontakt larning ishonchlilik darajasi pastligidir.
kulachokli rusumidagi paketli o‘chirgichlarda bu kamchilik bartaraf 
etilgan bo‘lib, ularda elektr zanjiri tarmoqqa qo‘zg‘almas kontaktlar orqali 
ulanadi. Qo‘zg‘aluvchan kontaktlar vazifasini dielektrik kulachoklar o‘taydi, 
ular o‘zining joylashuviga va o‘chirgich o‘qining holatiga qarab kontaktlarni 
tutashtiradi.
kontrollerlar ishlash asosi va vazifasiga ko‘ra paketli o‘chirgich larga 
yaqin bo‘lib, kuch elektr zanjirlarini ma’lum dastur bo‘yicha almashlab 
ulash uchun ishlatiladi.
kontrollerlar barabanli va kulachokli turlarga bo‘linadi.
barabanli kontrollerlarda (5.8-rasm) elektr zanjirlarning kommu-tatsiyasi 
baraban (1
) aylanganda va qo‘zg‘aluvchan (2
) va qo‘zg‘almas (3
) kontaktlar 
ulanganda amalga oshadi. sirpanma kontaktning mavjudligi barabanli 
kontrollerlarning ishonchlilik darajasini keskin pasaytiradi va shuning 
uchun ham barabanli kontrollerlar o‘rniga ko‘pincha kulachokli kontrollerlar 
qo‘llaniladi. kulachokli kontrollerlar sirpanmaydigan kontaktlarga ega 
bo‘lib, shakldor kulachoklar vositasida kommutatsiyalanadi.
kulachokli kontroller seksiyalaridan birining tuzilishi 5.9-rasmda 
tasvirlangan. kulachok (3
) burilganida rolik (2
) kulachokda bo‘ladi yoki 
uning o‘yig‘iga tushadi. Rolik kulachokda dumalayotganida kontaktlar (1
) va 
(6
) ajralgan holatda bo‘ladi. Rolik o‘yiqqa tush ganida kontaktlar prujinalar 
(4
) va (5
) ta’sirida tutashadi. 
komandokontrollerlar uncha 
katta bo‘lmagan kulachokli kon-
trollerlar bo‘lib, kam quvvatli 
boshqaruv zanjirlarida almashlab 
ulash uchun ishlatiladi.
knopkalar boshqaruv sxemalarida 
zanjirlarni ulash va uzish uchun 
ishlatiladi. knopkalar har xil 
konstruksiyali (har xil kontaktlarning 
xilma-xil to‘plamlari bo‘lishi mumkin) 
qilib ishlab chiqariladi; dastlabki 
holatiga o‘zi qaytuvchi knopkalar, 
bosgandan so‘ng knopkani ma’lum 
5.3-rasm. saqlagichlarning tarkibiy 
tuzilishi.

61
holatda qotirib qo‘yuvchi ilgaklari bo‘lgan knopkalar, maxsus kalit bilan 
ulanadigan knopkalar shular jumlasidandir.
avtomatik boshqaruv tizimlarida har xil elektr qurilmalarni (mo torlarni, 
elektrotexnologik qurilmalarni, o‘zgartgichlarni va h.k.) elektr tarmog‘iga 
ulash uchun elektromagnit apparatlar kontaktorlar, magnitli yuritkichlar 
va avtomatlar keng qo‘llaniladi.
magnitli yuritkichlar
kontaktorlar va avtomatlarning asosiy vazifasi elektr qurilmalarni 
tarmoqqa ulash va tarmoqdan uzish jarayonlarini avtomatik amalga 
oshirishdan iborat. shu bilan birga bu apparatlarning ikkinchi asosiy 
vazifasi — nol himoya funksiyasini ham bajargani sababli, 1.2-pa ragrafda 
ular to‘g‘risida keng materiallar berilgani uchun bu parag rafda asosan 
magnitli yuritkichlar haqida ko‘proq ma’lumotlar beramiz.
magnitli yuritkich, asosan, asinxron motorlarni ishga tushiruvchi 
kontaktorlar asosida yaratilgan elektromagnit apparatdir.
kichikroq quvvatli asinxron motorlarni boshqarish uchun to‘g‘ri yuruvchi 
magnit tizimli magnitli yuritkichlardan foydalaniladi (5.10-rasm). magnit 
o‘tkazgich (1
) boshqaruv chulg‘ami (2
) bilan birga yuritkich korpusiga 
qo‘zg‘almas qilib mahkamlangan. boshqaruv chulg‘amidan tok i
g‘
o‘tganida 
magnit tizimida magnit oqimi (Ô) vujudga keladi, uning ta’sirida yakor (4
) 
prujina (3
) ning siqish kuchini yengib, qo‘zg‘almas magnit o‘tkazgichga 
tortiladi. yakorga mahkamlangan qo‘zg‘aluvchan kontaktlar (6) qo‘zg‘almas 
kontaktlar (5
) ga tutashadi va kommutatsiya lanayotgan zanjir dan tok (i) 
o‘tadi. yassi prujina (7
) kontaktlarni siqadi.
5.4-rasm. maksimal tok relesining tuzilishi:
1 — g‘altak; 2 — qo‘zg‘almas o‘zak; 3 — tekshirish g‘altagi; 4 — tok graduirovka shkalasi; 
5 — ko‘rsatkich; 6 — rostlash prujinasi; 7 — tumshuq; 8 — yakor.

62
boshqaruv g‘altagi tarmoqdan 
uzilganida magnit maydon 
kuchlan ganligi so‘na boshlaydi va 
prujina (3
) ta’sirida yakor chekka 
o‘ng holatni egallaydi va natijada 
kommutatsiyalovchi kontaktlar 
ajraladi.
sanoatda to‘g‘ri yuruvchi 
qo‘zg‘aluvchan tizimli ÏÌÅ va ÏÌ 
rusumli yuritkichlardan keng 
foydalaniladi.
ÏÌ rusumli yuritkichlar rotori 
qisqa tutashtirilgan asinxron 
motorlarni to‘g‘ridan to‘g‘ri 
tarmoqqa ulash va masofadan 
turib ishga tushirish va to‘xtatish 
uchun xizmat qiladi. bu yuritkichlar 
issiqlik relesi ÐÒË yordamida 
motorni ruxsat etilmagan davomlilik dagi o‘ta yuklanishdan va fazalardan 
biri uzilganida vujudga keluvchi katta qiymatli toklardan himoya qiladi. 
nominal kuchlanishi 380 v va toki 10—63 a ga mo‘ljallangan yuritkichlarning 
kontaktorlari Ø-simon rusumli va toki 80—200 a ga mo‘ljallanganlariniki 
esa Ï-simon rusumli to‘g‘ri yuruvchi tizimga ega bo‘ladi.
O‘rtacha quvvatli (17—75 kvt) hamda 380/500 v kuchlanishli asinxron 
motorlar burilma qo‘zg‘aluvchan tizimga ega bo‘lgan ÏÀ rusumli magnitli 
yuritkichlar yordamida boshqariladi (5.11-rasm). yuritkich metall asos (1
) 
ga yig‘iladi. Qo‘zg‘almas kontaktlar (2
) izolatsion kamera (10
) ichiga, ko‘prik 
rusumidagi qo‘zg‘aluvchan kontaktlar (9
) esa yakor (6) ga o‘rnatilgan. 
kontaktlar kontakt prujinalari (8
) bilan bosiladi, zanjirning ikki marta uzilishi 
esa yoyning so‘nish sharoitini yaxshilaydi.
Chulg‘am (5
) li qo‘zg‘almas magnit o‘tkazgich (4
) amortizatsiya lovchi 
prujinalar (3
) ga o‘rnatilgan. yuritkichning qo‘zg‘aluvchan tizimi o‘zining 
og‘irligi va prujina (7
) hisobiga uzilgan holatga qayta di. yakor titrashining 
oldini olish uchun elektromagnit qutbiga qisqa tutashtirilgan o‘ram 
o‘rnatilgan. motorlarni o‘ta yuklanishdan himoya qilish uchun yuritkich 
ichiga issiqlik relesi (11
) o‘rnatilgan.
elektromexanik relelar
5.5-rasm. issiqlik relesining tarkibiy tuzi lishi: 
1 — qizdiruvchi element; 2 va 3 — issiqlik 
kengayish koeffitsiyentlari turlicha bo‘lgan 
o‘za ro payvandlangan metall plas tinalar; 4 — 
ri chag; 5 — prujina; 6 — kon-
takt; 7 — knopka.

63
elektr qurilmalarning avtomatik boshqaruv sxemalarida elektro-
mexanik relelar ko‘p ishlatiladi. bu relelarning ishlashi, kirish zanjirla ridan 
o‘tuvchi elektr toki ta’sirida rele mexanik elementlarining nisbiy silji shidan 
foydalanishga asoslangan. bu relelar qo‘zg‘aluvchan kontaktlari yordamida 
avtomatik boshqaruv ti zimlarining elektr 
zanjirlarida kom mutatsiyani amalga 
oshiradi.
elektromexanik relelar ishlash aso siga 
ko‘ra elektromagnitli, magnito elektrik, 
elektrodinamik va induksion xillarga 
bo‘linadi.
ÐÏË rusumidagi elektromexanik relening 
sxemasi 5.12-rasmda kelti rilgan bo‘lib, 
u quyidagi tarkibiy qism lardan iborat: 
qo‘zg‘almas o‘zak (3
) ga o‘ral gan g‘altak (2
); 
yakor 4, kon takt traver sasi (6
) va kontaktlar 
(8, 10
) ni o‘z ichiga olgan qo‘zg‘aluvchan 
tizim; qo‘zg‘a luvchan tizimni bosh lang‘ich 
holatda ushlab turuvchi prujina (12
); 
qo‘zg‘al mas kontaktlar (5, 7, 9, 11
) va rele 
g‘altagi chul g‘amining chiqish uchlari (1
) 
va (14
) o‘rnatilgan korpus (13
). 
Rele quyidagicha ishlaydi. g‘altak 
(2
) ning chiqish uchlari (1
) va (14
) ga 
5.6-rasm. ÁÏÂ-34 rusumidagi saqlagich-o‘chirgich blokining tarkibiy tuzilishi:
1, 4 — o‘chirgichning ustki va pastki jag‘lari; 2 — dastak; 3 — saqlagich.
5.7-rasm. paketli o‘chirgichning 
tarkibiy tuzilishi: 1 — dastak, 2 — 
o‘q; 3 — paketlar; 4, 5 — qo‘zg‘almas 
va qo‘zg‘aluvchan kontaktlar; 6 — 
chiqish uchlari.

64
kuchlanish berilganda undan tok o‘tadi, yakor (4
) esa elektromagnit kuchlar 
ta’sirida pastga tushib, traversa (6
) ni unga mahkamlangan kontaktlar (8
) va 
(10
) bilan birga harakatga keltiradi. bunda boshlang‘ich holatda tutashib 
turgan kontaktlar (7
) va (9
) orasidagi zanjir uziladi hamda kontaktlar 
(5
) va (11
) orasida yana ulanadi. Rele g‘altagi kuchlanish manbayidan 
uzilganida qo‘zg‘a luvchan tizim prujina (12
) ta’sirida boshlang‘ich holatiga 
qaytadi: kontaktlar (7, 9
) zanjiri ulanadi va kontaktlar (5, 11
) zanjiri 
uziladi. konstruksiyasiga qarab rele har xil miqdordagi ulovchi va uzuvchi 
kontaktlarga ega bo‘lishi mumkin.
avtomatik boshqaruv tizimlarida vaqt relelari ham keng qo‘lla niladi. 
vaqt relelarining chulg‘amlariga kuchlanish berilgandan yoki olingandan 
keyin elektr qurilmaning ishga tushish yoki o‘chirish (kontaktlarning 
ulanish yoki uzilish) vaqtini ma’lum vaqtga kechiktirishni ta’minlaydi. vaqt 
relelarida kechiktirish har xil usullarda: mexanik qismining konstruksiyasi 
bilan, pnevmatik sekinlatkichlar yordamida, elektromagnit usulda, maxsus 
elektron sxemalar bilan amalga oshiriladi.
elektromagnitli rele — gerkonlar
avtomatik boshqaruv tizimlarida magnit bilan boshqariladigan 
kontaktlari bo‘lgan elektromagnitli rele — gerkonlar ham keng qo‘lla-
niladi. 
5.8-rasm. barabanli kontrollerning tarkibiy 
tuzilishi:
1 — baraban; 2, 3 — qo‘zg‘aluvchan va 
qo‘zg‘almas kontaktlar.
5.9-rasm. kulachokli kontroller 
seksiyasining tarkibiy tuzilishi:
1, 6 — qo‘zg‘almas va qo‘zg‘aluvchan 
kontaktlar; 2 — rolik; 3 — kulachok; 4, 5 — 
prujinalar.

65
gerkonning tuzilishi 5.13-rasmda tasvirlangan. Havosi so‘rib olingan 
shisha ballon (4
) inert gaz bilan to‘ldirilgan va ferromagnit materialdan 
yasalgan kontaktlar (1
) ballonga kavsharlangan. bu ballon atrofiga 
o‘zgarmas tok li boshqaruv chulg‘ami (2
) joylashtirilgan. Rele chulg‘ami 
tarmoqqa ulan ganda bu chulg‘am dan tok o‘tadi va magnit maydon (3
) 
vujudga keladi, u kontaktlar (1
) ni magnit laydi, natijada ular bir-biriga 
tortilib bosh qaruv zanjirini ulaydi.
gerkonlar o‘lchami va og‘irligining kichikligi, ishonchlilik daraja-sining 
yuqoriligi va titrashlarga chidamliligi bilan elektromagnit relelardan farq 
qiladi. gerkonlardan foydalanilganda kommutatsiya apparaturasi ish 
ko‘rsatkichlarining tashqi muhitga bog‘liqligi ancha kamayadi, boshqaruv 
tizimining o‘lcham-og‘irlik ko‘rsatkichlari yaxshilanadi. 
5.3. yuRgizisH, ROsTlasH va HimOya elekTR appaRaTlaRiga xizmaT 
kO‘RsaTisH
yurgizish, rostlash va himoya elektr apparatlaridan foydalanish 
davomida ular vaqti-vaqtida tekshiriladi, ko‘rsatkichlari rostlanadi, ishdan 
chiqqan qismlari almashtiriladi. ko‘zdan kechirish va profilaktik qarovdan 
o‘tkazish davriyligi korxonaning muhandislik xizmati bo‘limlari ishlab 
chiqqan yo‘riqnomalarda ko‘rsatiladi. ularda appa ratlarning tayyorlanish 
tavsifi, o‘rnatilishi, energiya ta’minotining ishonchliligi va shu kabilar 
hisobga olingan bo‘ladi.
kommutatsiyalovchi apparatlar uchun elektr kontaktlarning ahvo-
li muhimdir. kontaktlar sirtlarida oksid pardasining bo‘lishi kontaktni 
yomonlashtiradi va ularning qo‘shimcha qizishiga olib keladi. bundan 
tashqari, yoy vujudga kelishi oqibatida kontaktlarda g‘uddalar paydo 
bo‘lib, ular kontaktlarning butun sirti bilan kontaktga kirishuviga to‘sqinlik 
qiladi, bu ham elektr energiyasining isrof bo‘lishiga olib keladi. shuning 
uchun kontaktlar oksid pardasi va g‘uddalardan har doim egov bilan 
tozalab turilishi kerak. kontaktlarni qumqog‘oz bilan tozalashga ruxsat 
berilmaydi, chunki qumqog‘ozning zarralari mis kontaktlarga botib kirib, 
ularning qarshiligini oshiradi. kuchli kuygan kontaktlar yangisi bilan 
almashtiriladi.
magnit tizimi va qo‘zg‘aluvchan qismlarning ishi tekshiriladi. 
Qo‘zg‘aluvchan tizim qadalmay, yengil yurishi kerak. ulangan kon taktor 
normal ishlaganda magnit tizimidan bir maromda yengil guvullagan tovush 
chiqadi. kuchli guvullash va zirillash apparatning nosozligini bildiradi. 
bunga mahkamlash detallarining bo‘shashib qolishi, kontakt prujinalarining 
5—a. imomnazarov

66
haddan tashqari tarangligi, qisqa 
tutashtirilgan o‘ramning shikastlanishi, 
yakorning qiyshayishi sabab bo‘lishi 
mumkin.
k o ‘ z d a n k e c h i r i b m e x a n i k 
shikastlanishlarnigina aniqlash mumkin. Davriy profilaktika vint bilan 
mahkamlangan joylarni burab qattiqlashni va kontaktlarning tarangligini 
rostlashni o‘z ichiga oladi.
kontakt prujinalari quyidagicha rostlanadi. yuritkich yakori o‘rna-
tiladi va o‘zakka mahkam qisib, shu holatda qotirib qo‘yiladi. kon takt lar 
orasiga yupqa qog‘oz bo‘lagi qo‘yiladi. shu holatda kontakt ni dinamometr 
bilan tortib, qog‘ozni bemalol chiqarib olish mumkin bo‘ladigan holatga 
keltiriladi. kontaktlarni normal tortish qiymatlari elektr apparat pasportida 
va ma’lumotnomalarda keltiriladi.
profilaktika va rostlash ishlari elektr qurilmalarni albatta tarmoqdan 
uzib qo‘yib bajarilishini esdan chiqarmaslik kerak!
avtomatik uzgichlarni, ularning issiqlik va elektromagnitli ajrat kichlarini 
profilaktik ko‘rikdan o‘tkazish va ko‘rsatkichlarini rostlash ishlarini elektr 
5.10-rasm. To‘g‘ri yuruvchi qo‘zg‘aluvchan 
tizimli magnitli yuritkichning tarkibiy 
tuzilishi:
1 — magnit o‘tkazgich; 2 — chulg‘am; 3, 7 
— prujinalar; 4 — yakor; 5, 6 — qo‘zg‘almas 
va qo‘zg‘aluvchan kontakt lar; 8 — qisqa 
tutashtirilgan o‘ram.
5.11-rasm. burilma yakorli magnitli 
yuritkichning tarkibiy tuzilishi:
1 — asos; 2, 9 — qo‘zg‘almas va 
qo‘zg‘aluvchan kontaktlar; 3, 7, 8 — 
prujinalar; 4 — qo‘zg‘almas magnit 
o‘tkazgich; 5 — chulg‘am, 6 — yakor; 
10 — izolatsion kamera; 
11 — issiqlik relesi.

67
laboratoriyasi mutaxassislari korxonada ishlab chiqil gan grafik bo‘yicha 
bajarishadi. Tekshirilgandan keyin avtomatlar plombalanadi.
5.4. avTOmaTik uzgiCHlaR, kOnTakTORlaR
va magniT yuRiTkiCHlaRni Ta’miRlasH
Havoli avtomatik uzgichlar
Havoli avtomatik uzgich (avtomat) — elektr zanjirida o‘ta yukla nish yoki 
qisqa tutashuv sodir bo‘lganida yoki kuchlanish qiymati ruxsat etilmagan 
darajada kamayib ketganida yoki kuchlanish to‘liq yo‘qolib qolganda elektr 
qurilmalarni avtomatik ravishda tarmoqdan uzuvchi apparat. O‘chirish 
jarayonida kontaktlari orasida hosil bo‘la digan elektr yoyi muhit havosida 
so‘ndirilgani uchun bu avtomatlar havoli avtomatlar deyiladi.
avtomatik uzgichlarning kontakt tizimining yoy so‘ndiruvchi kontaktlari 
yuqori haroratli elektr yoy ta’sirida ko‘proq ishdan chiqa di. ishdan chiqqan 
kontaktlarning belgilari ularning kuyishi, yonishi va yedirilishi tarzida 
namoyon bo‘ladi. uncha qattiq kuymagan ishchi kontakt yuzasidan 
kuygan qismlari mayda tishli egov yordamida sidirib tashlanadi. Qattiq 
kuygan kontaktlar yuzasidan misning kuygan qismlarining iloji boricha 
kamroq qismini olib tashlashga harakat 
qilinadi. kontakt o‘lchamlarining 30% 
dan ko‘p qismi sidirib olina digan hollarda 
shikastlangan kontaktlar yangisi bilan 
almashtiriladi. 
avtomatik uzgichlarning uzoq vaqt 
davomida ulanish va o‘chirish amallarining 
juda ko‘p bajarilishi natijasida kontaktlari 
yeyilishi bilan bir qatorda rostlanishi 
ham buziladi, bu esa o‘z navbatida 
kontaktlarning o‘ta qizishiga olib keladi 
va kontaktlar tez ishdan chiqadi. avtomat 
kontaktlar tizimini rostlash amali 
ta’mirlash jarayonining eng mas’uliyatli 
amali bo‘lib, bu amalning sifatli bajarilishi 
avtomat ning ta’mirdan so‘ng uzoq 
muddat normal ishlashini ta’minlaydi.
kontaktli tizim shunday rostlanishi 
kerakki, yoy so‘ndiruvchi kontaktlarning 
bir-biriga tegishi vaqtida qo‘zg‘aluvchi va 
5.12-rasm. ÐÏË rusumli elektro mexanik 
relening tarkibiy tuzilishi: 1, 14 — 
chulg‘amning chiqish uch lari; 2 — 
g‘altak; 3 — o‘zak; 4 — yakor; 5, 7, 9, 11 
— qo‘z g‘almas kontaktlar; 6 — traversa; 
8, 10 — qo‘zg‘aluvchan kontakt lar; 12 
— prujina; 13 — korpus.

68
qo‘zg‘almas kontaktlar orasidagi oraliq 5 mm dan kam bo‘lmasligi kerak, 
oraliq kontaklarning bir-biriga tegish vaqtida bosh qo‘zg‘aluvchi va qo‘z-
g‘almas kontaktlari orasidagi oraliq 2,5 mm dan kam bo‘lmasligi kerak. 
Rostlangan avtomatik uzgich ulangan holatda bosh kontaklar orasidagi 
oraliq qiymati 2 mm dan kam bo‘lmasligi kerak. avtomat o‘chirilgan holatida 
yoy so‘ndiruvchi kontaktlar orasidagi masofa 65 mm dan kam bo‘lmasligi 
kerak.
avtomatik uzgichlarni ta’mirlash dasturida kontaktlarning boshlang‘ich 
va oxirgi bosilish kuchlarini rostlash amali ham bor. Hamma kontaktlarning 
boshlang‘ich va oxirgi bosilish kuchlari qiymatlari pasportida keltirilgan 
qiymatlardan 10% gacha farq qilinishiga ruxsat etiladi.
avtomatik uzgichlarni ta’mirlash vaqtida uzuvchi richaglarning to‘g‘ri 
turishi va richag vali bilan ajratuvchi moslama orasidagi tirqish talab 
etilgan masofada bo‘lishiga alohida e’tibor berilishi kerak. Ri chaglar qiyshiq 
va surilgan holda bo‘lishi kerak emas. Richag bilan ajratuvchi moslama 
orasidagi masofa 2—3 mm bo‘lishi talab etiladi.
Ta’mirlash jarayonida blok kontaktlarning holatlari ham ko‘zdan 
kechiriladi. Ta’mirlangan avtomat harakatlanuvchi qismlarining yengil 
harakatlanishi tekshiriladi va buning uchun avtomat 10—15 marta 
knopkasini bosib ishga tushirilib va o‘chirilib ko‘riladi. 
Ta’mirlash ishlari to‘g‘ri bajarilganligini tekshirish maqsadida avtomat 
yuklanishsiz tarmoqqa ulangan holda va to‘liq yuklanish ostida 10—15 
marta ishga tushirilib va o‘chiriladi. O‘chirish toklarini talab etilgan 
qiymatlari uchun rostlovchi qurilmalari sozlanadi va tekshiriladi, so‘ngra 
apparatni ishlab chiqargan korxonaning belgilagan dasturi asosida avtomat 
to‘liq sinovdan o‘tkaziladi.
kontaktorlar
kontaktor — normal ish rejimidagi kuch elektr zanjirlarini masofadan 
turib ulovchi va o‘chiruvchi elektromagnit kommutatsion apparat.
k o n t a k t o r l a r n i j o r i y 
ta’mirlashdan oldin uni 
o‘rnatilib qo‘yilgan joyiga 
keluvchi barcha simlar, kabellar 
va shinalar oldindan uzib 
qo‘yiladi. kontaktorlarni kapital 
ta’mirlash elektrota’mirlash 
usta-xonalar ida amalga 
oshiriladi.
kontaktorlarni ta’mirlash, 
5.13-rasm. gerkonning tarkibiy tuzilishi:
1 — kontaktlar; 2 — chulg‘am; 3 — magnit 
maydon; 4 — shisha ballon.

69
asosan, ishdan chiqqan yoki yedirilib ketgan detallarini yangisi bilan 
almashtirishdan iboratdir. Ta’mirlan gan kontaktorning ko‘rsatkichlari 
rostlanadi va sinovdan o‘tkaziladi. kontaktorlarning bosh kontaktlari, 
egiluvchan ulanuvchi ulagichlari, yoy so‘ndiruvchi kamarlari, elektromagnit 
g‘altaklari, prujinalari va qisqa tutashtirilgan o‘ramlari eng ko‘p ishdan 
chiqadigan qismlaridir. 
bosh kontaktlarni almashtirish uchun ularga kiygizilgan yoy so‘ndiruvchi 
kamerani chiqarib olish kerak. buning uchun qo‘zg‘aluv chan kontaktni 
egiluvchan ulagichga mahkamlovchi vintini burab, qo‘zg‘aluvchan 
kontakt chiqariladi. so‘ngra qo‘zg‘almas kontaktning ajraluvchi qismini 
mahkamlovchi vinti bo‘shatilib, qo‘zg‘almas kontakt chiqarib olinadi va 
kontakt yuzalari, ba’zi hollarda esa barcha ajratib olingan boltli kontakt 
birikmalarning yuzalari ham benzin bilan artib tozalanadi va yupqa 
qilib texnik vazelin surtiladi. bundan keyin olib tashlangan eski kontakt 
o‘rniga yangisi qo‘yiladi va boshqa shikastlanmagan qismlari qaytadan o‘z 
o‘rinlariga o‘rnatib chiqiladi.
egiluvchan ulagichlarning ishdan chiqishi ba’zi mis plastinalar yoki 
simlarning sinishi tarzida namoyon bo‘ladi. bunday hollarda shikastlangan 
plastina mos materialdan tayyorlangan yangi plastina bilan almashtiriladi. 
agar plastinalarning 20% shikastlangan bo‘lsa, u holda plastinalarning 
hammasini yangisi bilan almashtirish tavsiya etiladi. buning uchun qalinligi 
0,2—0,3 mm bo‘lgan mis listidan tayyorlangan plastinalar qo‘llaniladi. 
yoy so‘ndiruvchi kameralarni ta’mirlash shikastlangan yonoqlarni 
almashtirish va yoy so‘ndiruvchi panjaralari plastinalaridagi qurumlardan 
hamda metall cho‘g‘langanligida hosil bo‘lgan zarrachalarni tozalashdan 
iborat. Teshib chiqqan yoriqli kameraning yonoqlari mos o‘tga bardosh 
materialdan qilingan yangisi bilan almashtiriladi. yoy so‘ndiruvchi 
panjaralarning plastinalaridagi qurum yog‘och kurakcha yoki yumshoq 
po‘lat cho‘tka yordamida olib tashlanadi, so‘ngra benzin bilan artiladi. 
kuchli kuygan plastinalar yangisi bilan almashtiriladi. Tashqi va ichki 
qismlari kuchli shikast langan bo‘lsa, u holda bu kameralar yangisi bilan 
almashtiriladi. 
elektromagnit g‘altaklarining shikastlanishi izolatsiyaning yomon-
lashuvi va uning natijasi sifatida chulg‘amning o‘ramlari orasida qisqa 
tutashuvlar yuzaga kelishi bilan ifodalanadi. shikastlangan g‘altaklar yangisi 
bilan almashtiriladi yoki chulg‘ami boshqatdan o‘raladi. kontaktorlarning 
g‘altaklari karkasli yoki karkassiz kons truksiyaga ega bo‘lishi mumkin.
g‘altagi karkasli chulg‘am shikastlangan bo‘lsa, g‘altak eski chul g‘amdan 
chiqarib olinadi, karkas eski izolatsiya qoldiqlaridan toza lanadi, bakelit lok 
qatlami bilan qoplanadi, quritiladi, shundan so‘ng gina karkasga markasi va 
kesim yuzasi olib tashlangan simnikiga mos bo‘lgan yangi chulg‘am o‘raladi. 

70
agar g‘altakning karkasi ham shikastlangan bo‘lsa, u holda shikastlangan 
karkasning birlamchi o‘lchamlarini va konstruksiyasini o‘zgartirmasdan 
yangi karkas tayyorlanadi. 
yangi karkassiz g‘altakni o‘rash uchun, shakli eski g‘altakka mos bo‘lgan 
va o‘lchamlari kontaktor o‘zagidan izolatsiya qalinligi bilan farq qiluvchi 
yog‘ochdan shablon yasaladi. shablonning chetki qismlariga g‘altak 
balandligidagi (tashqi izolatsiya hisobga olinmagan) oraliqda fanerli 
yonoqlar o‘rnatiladi. shablonga simlar o‘raladi, g‘al takni shablondan 
chiqarib olishda sochilib ketmasligi uchun, o‘ralgan o‘ramlarni biriktirish 
maqsadida birinchi qatlam ostiga to‘rt bo‘lak qattiq ip tashlanadi. O‘ram 
o‘ramga zich qilib o‘raladi, har bir qatlam ning namlikka qarshi chidamliligini 
oshirish uchun izolatsion lok bilan qoplanib boriladi. agar eski g‘altakning 
o‘ramlari qatlamlari orasiga izolatsion qog‘oz qistirmalari qo‘yilgan bo‘lsa, 
u holda yangi g‘altak qatlamlari orasiga kondensator qog‘ozidan qo‘yish 
mumkin.
g‘altakning chiqish uchlari karkasga qattiq ip bilan mustahkam 
mahkamlanadi va ular mis uchliklarga kavsharlanadi. Tayyor bo‘lgan 
g‘altak shablondan chiqariladi va mexanik shikastlanishlardan saqlash 
maqsadida paxtadan yasalgan lenta bilan kerakli mustahkamlikda o‘raladi. 
O‘ralgan g‘altak izolatsion lokli vannaga 15—30 minut tushirilib, izolatsion 
lok bilan shimdiriladi. lok bilan shimdirilgan g‘altak quritish shkafida, 
ichidagi harorat 70—80°C bo‘lganida 4—6 soat va harorat 90—100°C 
bo‘lganida esa 2—3 soat quritiladi. Tayyor bo‘lgan g‘altakning tashqi va 
ichki o‘lchamlari tekshirib ko‘riladi va shundan so‘ng o‘zakka o‘rnatiladi. 
g‘altakning yakuniy sinash kon taktorni eng kamida 10 marta o‘chirib va 
yoqib amalga oshiriladi.
Qisqa tutashtirilgan o‘ramning shikastlanishi, kontaktor rostlani shining 
buzilishi natijasida kuchli zarblarning yuzaga kelishi va o‘zakning o‘ta qizib 
ketishi bilan sodir bo‘ladi. yangi qisqa tutash tirilgan o‘ram shikastlangan 
o‘ram o‘lchamlarini o‘zgartirmagan hol da asosan latundan tayyorlanadi. 
yangi tayyorlanadigan qisqa tuta shuv chulg‘amining materiali, o‘lchamlari 
va kesim yuzalarini o‘zgartirish taqiqlanadi, chunki bu o‘zgartirishlar 
kontaktorning normal ishlashini buzilishiga olib kelishi mumkin.
kontaktorlarni ishlatish davomida qo‘zg‘aluvchan kontakt vali izolatsiyasi 
ham ishdan chiqishi kuzatiladi. shikastlangan izolatsiya shikastlangan 
izolatsiyaga xususiyatlari va qalinligi bo‘yicha mos bo‘lgan yangisi bilan 
almashtiriladi.
Ta’mir ishlarining asosiy amallari bajarilib bo‘lganidan keyin bosh 
kontaktlarning boshlang‘ich va oxirgi bosilish qiymatlari tekshiriladi. 
bunday tekshirish, ayniqsa, kontaktorni kapital ta’miridan so‘ng yoki 
kontaktlarni to‘liq almashtirilganidan zarurdir.

71
Ta’mirlashning oxirgi bosqichi to‘liq yig‘ilgan kontaktorning yig‘ilgan 
ulanish sxemasini to‘g‘riligini tekshirish, qo‘zg‘aluvchi kontaktlarning valga 
mustahkam biriktirilganligini va yakorning o‘zakka zich biriktirilganligini 
tekshirishdan iboratdir. 
ko‘pgina kontaktorlarni ta’mirlashdan so‘ng bajariladigan sinovlar 
majmuasiga odatda izolatsiyaning qarshiligini o‘lchash, elektromagnit 
g‘altagining aktiv qarshiligini o‘lchash va past kuchlanishlarda kontaktorning 
aniq ishlashini aniqlashlar kiradi.
kontaktorning ishlashi davomida kontaktlar va elektromagnit g‘al-
taklari o‘ta qizib ketmasligi va shuningdek, elektromagnit tizim qattiq 
guvillamasligi kerak. bu ko‘rsatilgan kamchiliklarning bo‘lishi kontaktorning 
sifatsiz ta’mirlanganligini anglatadi. 
magnitli yuritkichlar
magnitli yuritkichlar — masofadan boshqariladigan kontaktor va issiqlik 
relesidan iborat boshqaruvchi va himoya elektr apparat. 
magnitli yuritkichlarda kontaktorlarning Ï6 va ÏÀ turlari va issiqlik 
relelarining ÒÐÏ yoki ÒÐÍ turlari keng qo‘llaniladi.
magnitli yuritkichlarning kontaktorlarini ta’mirlash va ta’mirlash dan 
keyingi sinov amallari alohida kontaktorlarnikidan farq qilmaydi. 
magnitli yuritkichlarning issiqlik relelarini ta’mirlashda bu relelarning 
butunligiga va ishchi holatiga alohida ahamiyat berish zarur. issiqlik 
relelarida, asosan, qizdiruvchi elementlari ishdan chi qadi. bu elementlar 
turli qurilmalarga ega bo‘lib va har xil toklarga mo‘ljallangan olti turli 
bo‘ladi. birinchi va ikkinchi turli elementlar gixrom yoki fexral simlardan 
tayyorlanadi. birinchi turdagi elementda qizdiruvchi sim slyudali plastinaga 
o‘ralib, uning chiqish uchlariga kumushdan qilingan uchlik kavsharlangan 
bo‘ladi. ikkinchi turdagi elementda sim spiral ko‘rinishda bo‘lib, uning 
chiqish uchlariga po‘lat uchliklar kavsharlangan bo‘ladi. spiral qizdiruvchi 
elementlarni oksidlanishdan muhofaza qilish maqsadida ularning ustlari 
kadmiy bilan qoplanadi. Qizdiruvchi elementlarning qolgan to‘rt turlari 
shtampovka usuli bilan tayyorlanadi. 
magnitli yuritkichlarning ishonchli ishlashini ta’minlash uchun ish dan 
chiqqan qizdiruvchi elementlar faqat yangisi bilan almash tiriladi. 
5.5. ReOsTaTlaRni Ta’miRlasH
Reostat — aktiv qarshilikdan iborat va kommutatsiyalovchi qurilmasi 

72
yordamida qarshiligi qiymati rostlanadigan elektr apparat. 
bajaradigan vazifasiga ko‘ra reostatlar ishga tushiruvchi (elektr 
motorlarni ishga tushirish uchun), ishga tushiruvchi-rostlovchi (elektr 
motorlarni ishga tushirish va aylanish tezligini rostlash uchun) va qo‘zg‘atish 
(elektr mashinalarning qo‘zg‘atish chulg‘amlaridagi tokni rostlash uchun) 
turlarga bo‘linadi. Reostatlar metall, suyuq va ko‘mir materiallardan 
tayyorlangan xillarga bo‘linadi.
Reostatlarda elektr energiyasi issiqlikka o‘zgartiriladi va ularni sovitish 
yo‘li bilan rezistorlardan tashqi muhitga uzatiladi. Rezistorlar sovitish usuli 
bo‘yicha havoli, moyli yoki suvli turlarga ajratiladi. 
sanoat korxonalarining elektr qurilmalarida, asosan, metall rezistorli 
havoli yoki moyli sovitiladigan reostatlar qo‘llaniladi. ishga tushiruvchi 
va ishga tushiruvchi-rostlovchi reostatlarning ko‘p chiligida rezistorlarni 
pog‘onali ulab qiymati rostlanadi. 
ishga tushiruvchi va ishga tushiruvchi-rostlovchi reostatlarning 
rezistorlari simdan ramkaga o‘ralgan (5.14-a rasm), ramkaga lenta 
ko‘rinishida o‘ralgan (5.14-b rasm), quyilgan cho‘yan elementlar (5.14-d 
rasm) va sim o‘ralgan karkasli (5.14-e rasm) ko‘rinishlarda tayyorlanadi. 
Reostatlarning metall rezistorlari eng ko‘p shikastlana digan qismidir.
Reostatlarni ta’mirlash tarkibiga shikastlangan rezistorlar, kontakt 
qismlarini, izolatsiyalovchi detallari va boshqaruv mexanizmlarini ajratib 
olib ta’mirlash yoki yangisi bilan almashtirish, ulanish sxemalarini yig‘ish, 
ta’mirlangan reostatni yig‘ish va rostlash amallari kiradi.
Reostatlarni ko‘zdan kechirish va ta’mirlash vaqtida apparatning barcha 
ichki qismlari chang va iflosliklardan tozalanadi, mahkam lovchi vintlarning, 
kontakt va kontakt qurilmalarining holatlari tekshi riladi. bo‘shab qolgan 
gaykalar tortib qo‘yiladi, oksidlanib qolgan kontakt yuzalari mayda tishli 
egov bilan tozalanadi, qo‘zg‘aluvchan kontaktning qo‘zg‘almas kontakt 
bilan tegib turishi buzilgan joylari tiklanadi va bosilish kuchi rostlanadi 
(kontaktlarning bosilish kuchi reostatning o‘lchamlariga bog‘liq ravishda 
10—25 n/sm
2
oraliqda bo‘lishi kerak). so‘ngra simli yoki lentali rezistorlar 
o‘ramlarining butunligi va sozligi tekshiriladi. shikastlangan rezistorlar 
ta’mirlanadi yoki yangisi bilan almashtiriladi. kuygan rezistor xuddi shundayi 
bilan almashtiriladi. keyin o‘rnatilgan rezistorni mahkamlovchi xomutlar 
ham xuddi avvalgisinikidek o‘rnatilishi kerak. Qarshilik larning pog‘onali 
taqsimlanishi ham avvalgidek saqlanishi kerak. Reostatning ixtiyoriy biror 
nuqtasidagi qarshilik qiymatining hisoblan gan yoki pasportida keltirilgan 
qiymatidan farqi uzog‘i bilan 10 % dan oshmasligiga ruxsat etiladi.
Ramkaning kichik bir qismida shikastlangan o‘ralgan simli yoki lentali 

73
qarshilikni olib tashlab, o‘rniga mos markali va kesim yuzali sim yoki lenta 
o‘raladi, o‘ramlar soni olib tashlangan o‘ramlar soniga teng bo‘lishi kerak. 
yangi o‘ralgan sim yoki lentaning uchlari reostat ning shikastlanmagan 
sim yoki lenta uchlari bilan elektr yoy yordamida payvandlanadi. 
shikastlangan quyilgan cho‘yan rezistorlar payvandlanmaydi, ular yangisi 
bilan almashtirilishi lozim.
barcha turdagi reostatlarni ta’mirlash vaqtida kontaktlarining holatiga 
alohida e’tibor berilishi kerak. kontaktlar benzin bilan toza lanadi va toza 
latta bilan artiladi, ozgina kuygan kontaktlarning yuzalari mayda tishli egov 
bilan egovlanadi.
shikastlangan elektr izolatsion detallar (izolatorlar, vtulkalar, 
shaybalar, qistirmalar va b.) yangisi bilan almashtiriladi. Reostatning 
shikastlangan detallari va qarshilik detallari o‘rniga o‘zining fizik va 
kimyoviy, mexanik mustahkamligi, issiqlikka chidamliligi va boshqa 
ekspluatatsion ko‘rsatkichlari bilan qolishmaydigan yoki undan yuqori 
bo‘lgan materiallardan ta’mirlovchi tomonidan tayyorlangan detallar bilan 
almashtirishga ruxsat etiladi. 
Qarshilikning alohida elementlari yoki elementlarning guruhlari ning 
o‘zaro bog‘lanishlari mavjud reostat sxemasiga ko‘ra yig‘iladi. 
Hamma ta’mirlash ishlari bajarilib bo‘linganidan so‘ng qarshilik 
elementlarining chulg‘amlari elektr zanjirlari, sxemaning to‘g‘ri 
yig‘ilganligi, elementlararo izolatsiyaning ishonchliligi, kontaktlovchi 
cho‘tkalarning silliq yurishi va harakatini chegaralovchi tayanchlar ning 
to‘g‘ri qo‘yilganligi tekshiriladi. zarur holatlarda ta’mirlangan reostat 
sinovdan o‘tkaziladi: reostat toki nominal qiymatidan oshmasligi kerak, 
2 soat davomida nominal tok bilan ishlagan reostat chulg‘amlari harorati 
250°C dan oshmasligi kerak. Havo bilan sovitiladigan reostatlarning 
kontaktlari oksidlanishdan himoyalash maqsadida yupqa texnik vazelin 
bilan qoplanadi. To‘liq ta’mirlangan reostat metall sirt ichiga o‘rnatiladi va 
mustahkam mahkamlanadi.
moy bilan to‘ldirilgan reostatlarni ta’mirlash ham xuddi havoli 
reostatlarni ta’mirlashdek amalga oshiriladi. moy to‘ldirilgan reostatlar 
(moy bilan sovitiladigan) baki iflosliklardan tozalanadi, kerosin bilan yuvib 
tashlanadi, bak tozalangan quruq transformator moyi bilan to‘ldiriladi, 
shundan so‘ng reostat bakka tushiriladi va mahkamlanadi.
5.6. saQlagiCHlaRni Ta’miRlasH

74
saqlagich — elektr zanjir va qurilmalarni o‘ta yuklanish va qisqa 
tutashuv toklaridan himoyalovchi apparat.
saqlagichlar eruvchi qotishmaning nominal toki va saqlagichning 
nominal toki ko‘rsatkichlari bilan tavsiflanadi. eruvchi qotishmaning 
nominal toki — eruvchi qotishma uzoq muddat ishlashi mumkin bo‘lgan 
tok qiymati. saqlagichning nominal toki — ushbu saqlagich uchun ruxsat 
etilgan eruvchi qotishma nominal toklari ichidagi eng katta qiymati. 
eruvchi qotishmadan uzoq muddat o‘tganida ham qotishmani kuydirib 
yubormaydigan tok erituvchi tok deyiladi. 
saqlagichning eruvchi qotishmasi orqali eruvchi qotishma nominal 
tokidan katta qiymatdagi tok o‘tganida qotishma kuyib ketadi, elektr zanjir 
uziladi va shunday qilib elektr qurilmaning himoyalanayotgan qismi uning 
boshqa qismlaridan o‘chiriladi. saqlagichlar konstruktiv jihatdan juda sodda 
bo‘lsa ham, kuchlanishi 1000 v gacha bo‘lgan sanoat korxonalari elektr 
tarmoqlari va elektr qurilmalarni o‘ta yuklanishning qiymatlaridan va qisqa 
tutashuv toklaridan ishonchli darajada himoyalaydi. 
kuchlanishi 1000 v gacha bo‘lgan elektr qurilma va sanoat korxonalari 
elektr tarmoqlarida himoya apparatlari sifatida ÏР(yopiq ajraluvchi ichi 
bo‘sh patronli) va ÏÍ (yopiq ajraluvchi ichi kvars qumi bilan to‘ldirilgan 
patronli) rusumdagi saqlagichlar qo‘llaniladi. ÏРva ÏÍ rusumli saqlagichlarni 
ta’mirlashdan oldin kontakt yuzalari va patronlarni iflosliklardan, oksid 
qatlamlardan va erigan metall zarrachalaridan tozalanadi. Oksidlangan 
kontakt yuzalari shishali qog‘oz bilan tozalanadi, agar kontaktlar kuygan 
va yongan bo‘lsa, u holda juda mayda tishli egov bilan egovlanadi. Qum 
qog‘ozni ishlatish mumkin emas, chunki elektr tokini o‘tkazmaydigan 
mayda qum zarrachalari kontakt yuzasiga kirib qolib, kontaktlarning 
o‘tkazuvchanlik xususiyatlarini yomonlashtiradi. keyin patron bo‘laklarga 
ajratiladi, tok o‘tkazuvchi ichki qismlari va eruvchi qotish maning holatlari 
sinchkovlik bilan tekshiriladi, ko‘zga tashlangan nosozliklar bartaraf 
etiladi va uzoq muddat ishlab kelgan eruvchi qotishma yangisi bilan 
almashtiriladi.
bir fazadagi saqlagichning eruvchi qotishmasi yangisi bilan almashtirilsa, 
qolgan fazalardagi saqlagichlarning holati qanday bo‘lishidan qat’i nazar 
ular ham mos ravishda yangisi bilan almashtirilishi kerak. 
ÏÐ rusumli saqlagichlarning patronlari ko‘zdan kechirilayotganida 
patronning butunligiga, darzlarning yo‘qligiga va shuningdek, devorlarining 
yemirilish darajasiga katta ahamiyat beriladi.
ÏÐ rusumdagi turli nominal toklarga mo‘ljallangan saqlagich-
larning konstruktiv tuzilishi va asosiy tashkil etuvchi qismlari 5.15-
rasmda, ÏÍ rusumdagi ajraluvchan patroni ichi kvars qumiga to‘ldi rilgan 

75
saqlagichlarning konstruktiv tuzilishi esa 5.16-rasmda tas virlangan. 
ÏÍ rusumli saqlagichlar ta’mirlanganidan va ichki tok o‘tkazuvchi qismlari 
tozalanganidan so‘ng, patroni ichi tarkibi 98 % dan kam bo‘lmagan va 
donachalarining o‘lchami 0,5—0,8 mm bo‘lgan toza va quruq kvars qumi 
bilan to‘ldiriladi. 
eruvchi qotishma bilan saqlagichning kontaktli qismlari orasida elektr 
zanjir borligiga ishonch hosil qilish uchun, ta’mirlangan patronni nazorat 
lampasi bilan tekshiriladi va keyingina saqlagich kontakt qisqichlariga 
o‘rnatiladi. Ta’mirlangan saqlagichlar kuchlanish o‘chirilgan holatda kontakt 
qisqichlariga o‘rnatiladi. 
nazORaT uCHun savOllaR
1. elektr qurilmalarni ishga tushirish, boshqarish va himoyalashda qanday 
kommutatsiyalovchi apparatlar ishlatiladi?
2. kontaktorning ishlash asosini tushuntirib bering.
3. avtomatik uzgich (avtomat) qanday ishlaydi?
4. saqlagich elektr zanjirida qanday vazifani bajaradi?
5. magnitli yuritkichning tuzilishini tushuntirib bering.
6. Qo‘l bilan boshqarishda ishlatiladigan kommutatsiyalovchi apparatlarning turlarini 
aytib bering.
7. elektr qurilmalarni ishga tushirish va ko‘rsatkichlarini rostlashga xizmat qiluvchi 
apparatlarga qanday talablar qo‘yiladi?
5.14-rasm. Reostatlarning qarshilik elementlari (rezistorlari):
a — simdan ramkaga o‘ralgan; b — ramkaga lenta ko‘rinishida o‘ralgan;
d — cho‘yandan quyilgan; e — karkasli. 1 — chiqish uchlari; 2 — sim qarshilik; 3 — lenta 
qarshilik; 4 — ramka; 5 — izolatsiyalangan sterjen; 6 — elementlar paketi orasidagi izolator; 
7 — elementlar orasidagi izolatsion shayba; 8 — cho‘yan 
qarshilik elementlari; 9 — tayanch ustuni; 10 — chinni quvurchali karkas.

76
8. gerkonlarning tarkibiy tuzilishini tushuntirib bering.
9. elektr apparatlarda sodir bo‘ladigan asosiy nosozliklarni aytib bering. 
10. avtomatik uzgichning asosiy qismlari qanday usullar bilan ta’mirlanadi?
11. saqlagichlarning patronlarini kvars qumi bilan to‘ldirish qanday bajariladi?

77
6-bob 
TakelaJ isHlaRi asOslaRi
6.1. TakelaJ isHlaRini baJaRisHga DOiR asOsiy kO‘RsaTmalaR
yuklarni ko‘tarish va boshqa joyga ko‘chirish bilan bog‘liq ishlar takelaj 
ishlari deb ataladi. Ta’mir ishlari olib borilayotganda og‘irligi bir necha 
tonnaga yetadigan elektr mashinalarni va ularning qism larini ortish, 
tushirish hamda tashishga to‘g‘ri keladi. Takelaj ishlarini baja rayotganda 
xavfsizlik qoidalariga qat’iy rioya qilish zarur, chunki bu qoidalarni buzish 
xodimlarning hayotini xavf ostida qoldirishi va buyumlarning buzilishiga 
olib kelishi mumkin. shu sababli, maxsus o‘qigan va attestatsiyadan o‘tgan 
malakali mutaxassis largina yuk ko‘taruvchi mashina va mexanizmlarni 
boshqarishga ruxsat etiladi. yuklarni poldan va dastgohdan ko‘tarib 
olish uchun mo‘ljallangan mexanizmlar (telferlar, kran-balkalar, elektr 
chig‘irlar va h.k.) ni boshqarishni maxsus o‘qib, ana shu mexanizmlarni 
boshqarishga doir bilimlari tekshirib ko‘rilgan elektroslesarlar amalga 
oshirishi mumkin. 
Takelaj ishlarida faqat tekshirilgan va texnik jihatdan soz bo‘lgan 
ko‘tarish va tashish moslamalaridan foydalaniladi. yuk ko‘taruv chanligi 
ko‘tariladigan yukning og‘irligidan kam bo‘lgan ko‘taruvchi va tashuvchi 
mexanizmlardan foydalanish mumkin emas.
Takelaj ishlarida yukni ko‘taruvchi mexanizmning ilgagiga mahkamlash 
uchun mo‘ljallangan qamrash moslamalari (stroplar, maxsus ombirlar, 
skobalar, traversalar) ning texnik holatiga alohida e’tibor berish kerak. 
shu maqsadlarda ko‘pincha po‘lat va kanop arqonlardan tayyorlangan 
stroplar ishlatiladi. stroplar mexanizm ilgagiga osongina ilinadigan, 
undan olinadigan va yukdan osongina bo‘shaydigan bo‘lishi lozim. 
kanop stroplardan og‘irligi 0,2 t dan oshmaydigan yengil yuklar uchun 
foydalaniladi.
universal po‘lat strop (6.1-a rasm) tros uchlarini o‘rib tutash halqa 
shaklida yasalgan moslamadir. yengil stropning uchlarida ikkita sirtmoq 
bo‘ladi (6.1-b rasm). ikki tarmoqli (6.1-d rasm) va to‘rt tarmoqli stroplar ham 
ishlatiladi. ularning oxirida yuk mahkam lanadigan ilgak yoki sirtmoqlar 
bo‘lishi mumkin. Troslarni keskin bukilishdan va yeyilishdan saqlash 
maqsadida stroplarning sirtmog‘iga koushlar deb ataladigan maxsus 
detallar o‘rnatiladi (6.1-e rasm). 

78
Dumaloq kesimli detallarni ko‘chirish uchun ko‘pincha ombir simon 
qamragichdan (6.2-rasm) foydalaniladi, u yukni mexanizm ilgagiga 
mahkamlashga ketadigan vaqtni qisqartirishga imkon beradi.
ko‘tarish va tushirish jarayonida yuk siltanib ketganda stropning 
tarangligi bo‘shashib, oqibatda ba’zan strop ilgak dan chiqib ketishi 
mumkin. Takelaj ishlarini bajarayotganda xavf sizlikni ta’minlash maqsadida 
stropning ko‘taruv chi mexanizmi ilgagidan chiqib ketishiga imkon 
bermaydigan skoba — lo‘kidoni bo‘lgan maxsus ilgaklardan (6.3-rasm) 
foydalanish tavsiya etiladi.
po‘lat tros va stroplar korxonaga tros (strop) ning sinovdan o‘tkazilganligi 
to‘g‘risida tayyorlovchi korxona bergan guvohnoma (sertifikat) bilan 
keltiriladi. agar sertifikat bo‘lmasa, ular korxonaning o‘zida sinab ko‘rilishi 
shart. sinovlardan so‘ng har bir takelaj moslamasiga uning ko‘tara oladigan 
yuki va sinalgan kuni ko‘rsatilgan birka mahkamlab qo‘yiladi. stroplar har 
10 kunda ko‘zdan kechirilib turiladi va yeyilish hamda zanglash natijasida 
simlari uzilganda ular ishga yaroqsiz deb topiladi. nechta simi uzilganda, 
stroplarning yaroqsiz deb topilishi, ularning konstruksiyasiga, trosning 
diametriga va simlari kesimining kichrayish darajasiga bog‘liq.
stroplarning yuk ko‘taruvchanligi ko‘tariladigan yuk og‘irligidan unga 
uzatiladigan eng katta kuchga mos bo‘lishi kerak; bunda stropning qiyalik 
burchagi va mustahkamlik zaxirasi koeffitsiyenti hisobga olinishi kerak. 
Davlat texnik nazorati qoidalariga muvofiq, stroplar kamida olti karra 
mustahkamlik zaxirasiga ega bo‘lishi zarur. elektr mashinalarni va ularning 
qismlarini ko‘tarish, tushirish va ko‘chirishda yuk ko‘taruvchi mexa nizm 
ilgagining o‘qi bo‘ylab tushi rilgan vertikal bilan strop tarmog‘i orasidagi 
burchak 45° dan katta bo‘l masligi kerak. stropning bitta tar mog‘iga 
tushadigan yuklanish 
formula yordamida hisoblab 
topiladi, bu yerda: a — vertikal bilan strop tarmog‘i orasidagi burchak, n 
— strop tarmoqlari soni, Q — ko‘tariladigan yukning og‘irligi.
Takelaj ishlarida eng muhim baja riladigan ish yukni stroplashdir. yukni 
ko‘tarish, ko‘chirish va tushirishdagi xavfsizlik ko‘p jihatdan stropning, uni 
yukka mahkamlash joyining to‘g‘ri tanlanishiga hamda yuk ko‘taruvchi 
mexanizm ilgagiga yukning to‘g‘ri mahkamlanishiga bog‘liq. 
elektr mashinalar odatda ulardagi rim-boltlardan (6.4-rasm) ilgakli 
stroplar yordamida ko‘tariladi. Rotor larni bochkasidan stroplashda 
(6.5-a rasm) stroplar ostiga taxta qistirmalar qo‘yiladi, shunda o‘zak 
shikastlanmaydi. stroplarni vallarning uchlaridan stroplashda (6.5-b rasm) 
odatda traversadan foydalaniladi, u strop tarmoqlarini vertikal holatga 
keltirishga imkon beradi hamda ko‘tarayotganda va tashiyotganda 

79
5.15-rasm. nominal toklari 15—1000 a bo‘lgan ÏРrusumdagi ajraluvchi patronli ichi bo‘sh 
patronli saqlagichlar: a — umumiy ko‘rinishi; b — nominal toki 15 — 60 va 100 — 1000 
a bo‘lgan saqlagichlarning patronlari; d — eruvchi qotish ma larning konstruktiv tuzilishi. 
1 — dastakli qisqich; 2 — ajraluvchi patron; 3 — kontaktli ustun; 4 — fibro quvurcha; 5 — 
eruvchi qotishma; 6 — latunli vtulka; 7 — latunli 
qalpoqcha; 8 — qayd qiluvchi shayba; 9 — kontakt pichog‘i.
5.16-rasm. ÏÍ rusumdagi ajraluvchi patroni ichi kvars qumi bilan to‘ldirilgan saqlagich: 1 
— chinni patron; 2 — eruvchi qotishma; 3 — shayba; 4 — kontakt pichog‘i; 5 — patronni 
kontaktlarga o‘rnatish va chiqarib olishga xizmat qiluvchi 
dastakchalar; 6 — patronning qopqog‘i.

80
chulg‘amning ro‘para qismlari va kollektorni shikastlanishdan asraydi. 
stroplarni kollektorga kontakt halqalariga va vallarning podshipniklar 
o‘rnatiladigan bo‘yinlariga kiydirishga ruxsat etilmaydi.
yukni ko‘tara boshlash oldidan juda ehtiyot bo‘lish zarur. ko‘ta ruvchi 
mexanizmning ilgagi ko‘tariladigan yukning og‘irlik markazi tepasida 
joylashganligini tekshirish kerak. yukda mahkam lanmay qolgan narsalar 
(detallar, mahkamlagichlar, asboblar) bo‘l masligi kerak. ko‘tarish vaqtida 
yuk biror narsaga ilinib qolmasligiga ishonch hosil qilish, shuningdek, yuk 
ko‘tariladigan joy yaqinida odamlar bo‘lmasligi kerak. ko‘tarishga ruxsat 
berishdan oldin stroplovchining o‘zi yuk ko‘tariladigan va yuk ko‘taruvchi 
mexanizm harakat lanadigan xavfli zonadan chiqib ketishi lozim; yukni tutib 
turish zarur bo‘lganda tutqichlar va changaklardan foydalaniladi.
stroplar taranglangandan so‘ng ko‘tarilayotganda yuk to‘ntarilib 
ketmasligi uchun stroplarning to‘g‘ri kiydirilganligi tekshiriladi. yuk 
xavfli darajada og‘ganda uni tushirish haqida darhol ko‘rsatma berish va 
tushirilgandan keyin qaytadan stroplash zarur. Og‘ir yuklar avval biroz 
(200 mm balandlikda) ko‘tarib ko‘riladi va shu holatda strop larning bir 
tekis tarangligi hamda ko‘taruvchi mexanizmning tormozi yana bir bor 
tekshiriladi. yuk kerakli joyga keltirilgach, stroplarni olishdan oldin uning 
turg‘un vaziyatda turganligi tekshiriladi. yukni dastgoh chetiga o‘rnatish 
mumkin emas.
ko‘taruvchi-tashuvchi mexanizmlar (kranlar, kran-balkalar, elektr 
tallar) bilan ishlayotganda yukni odamlar ustidan olib o‘tmaslik, yuk olib 
ketayotganligi to‘g‘risida signallar berish, yukni ilgakka osilgan holatda 
ta’mirlash ishlarini bajarishga ketadigan vaqtga nisbatan uzoqroq 
qoldirmaslik kerak.
elektr mashinani ko‘tarish uchun rim-boltlardan foydalaniladigan bo‘lsa, 
ularni tekshirish va oxirigacha burab kiritish lozim. agar bolt uyaga qiyinlik 
bilan kiradigan bo‘lsa, uni burab chiqarish, uyani kirdan tozalash va zarur 
bo‘lsa, uyadagi rezbani yangilash kerak.
6.2. yuk kO‘TaRuvCHi mexanizmlaR
Takelaj ishlarida bloklar, polispastlar, tallar, elektr tallar va dom kratlardan 
keng foydalaniladi.
bloklar polispastlarning asosiy qismidir, polispastlarning o‘zi esa kranlar, 
chig‘irlar, tallar va boshqa mexanizmlarning tarkibiy qismi hisoblanadi. 
ular trosli arqon yo‘nalishini o‘zgartirish (qo‘zg‘almas bloklar) yoki yukni 
ko‘tarish va siljitish (qo‘zg‘aluvchan-aylanuvchi bloklar) uchun ishlatiladi. 

81
blok traversali yuk ilgagi (3
) dan (6.6-a rasm), muhofazalovchi yonoqlari 
bo‘lgan ikkita boldoq (4
) dan, o‘qlarga o‘rnatiladigan roliklar (2
) dan va trosli 
arqon mahkamlana digan teshik (1
) dan tashkil topgan. Roliklarning soniga 
ko‘ra bir, ikki va ko‘p rolikli bloklar bo‘lad. ko‘p rolikli bloklarda uchtadan 
oltitagacha roliklar bo‘ladi.
polispast traversali va ilgakli ustki qo‘zg‘almas blok (6.6-b rasm), pastki 
qo‘zg‘aluvchan blok hamda trosli arqondan tuzilgan. Trosli arqon navbati 
bilan ikkala blokning hamma roliklaridan aylantirilib o‘tkazilgan. Trosli 
arqonning bir uchi qisqichlar yordamida ustki yoki pastki blokka, ikkinchi 
uchi esa yuk ko‘taruvchi mexanizmdagi tortish chig‘irining barabaniga 
yoki blokdan tashqarida (6.6-d rasm) mahkamlab qo‘yiladi. polispastdan 
foydalanilganda chig‘irga kelgan trosli arqonda kuch kam bo‘ladi, 
ya’ni kuchdan yutiladi, ammo chig‘irning barabaniga o‘raladigan trosli 
arqonning uzunligi ortadi, natijada yukning siljish tezligi kamayadi, ya’ni 
vaqtdan yutiladi. Trosli arqonning mahkamlanish joyi polispastning yuk 
ko‘taruvchanligiga ta’sir qiladi.
Tallar yuklarni kichik balandlikka ko‘tarish uchun ishlatiladi. yuritmasining 
turiga ko‘ra tallar dastaki tallarga, elektr motorlardan harakat qiluvchi elektr 
tallarga hamda siqilgan havo ta’sirida harakatlanadigan pnevmotallarga 
ajratiladi. Tallar ko‘tarilgan yukning tushib ketishiga to‘sqinlik qiluvchi 
tormozlar bilan ta’minlangan.
Dastaki tallar tutash zanjir (1
) dan (6.7-rasm) yoki richagli xrapo vikli 
mexanizmdan harakatga keltiriladi. ko‘tarish mexanizmi osma korpus (3
) 
ichiga joylashtirilib, kalibrlangan payvand yuk zanjiri (2
) vositasida blok (4
) 
ga bog‘langan. Tishli uzatmali tallar eng ko‘p qo‘llaniladi.
elektr tallar (telferlar) sexlar ichida ishlatiluvchi eng keng tarqalgan 
tashish mexanizmidir, ular yordamida yukni ko‘tarish va tushirish bilan birga 
uni gorizontal yo‘nalishda ko‘chirish mumkin. yuk ilgak (1
) ka osib qo‘yiladi 
(6.8-rasm); u vertikal yo‘nalishda elektr motor (2
) yordamida, gorizontal 
yo‘nalishda esa aravacha yordamida mo norels bo‘ylab harakatlanadi. 
aravachani elektr motor (4
) harakatga keltiradi. egiluvchan simda osib 
qo‘yilgan knopkalar bloki (5
) motorlarni oson boshqarishni ta’minlaydi. 
elektr tallar og‘ir yuklarni ko‘chirishda odamlarni katta jismoniy kuch 
sarflashdan ozod qiladi.
Domkratlar, asosan, og‘ir yuklarni kichik balandlikka (odatda ko‘pi bilan 
200 mm ga) ko‘tarish uchun ishlatiladi. Dastaki va gidravlik domkratlar 
bor.
nazORaT uCHun savOllaR
1. Takelaj ishlarini kimlar bajaradi?
6—a. imomnazarov

82
2. yukni qamrash moslamalariga nisbatan qanday talablar qo‘yiladi?
3. yuk qay tarzda stroplanadi?
4. yukni ko‘tarayotganda qanday ehtiyot choralari ko‘riladi?
5. elektr mashinalar va ularning konstruktiv qismlarini ko‘tarish va tashishda rioya 
qilinadigan asosiy xavfsizlik qoidalarini aytib bering.
6. yuk ko‘taruvchi mexanizmlarning tuzilishi haqida nimalarni bilasiz?
6.2-rasm. Dumaloq detallarga mo‘ljallangan 
ombirsimon qamragich.
6.1-rasm. po‘lat trosdan yasalgan halqasimon universal (a), bir tarmoqli (b), ikki tarmoqli 
(d) va koushli bir tarmoqli (e) stroplar.
6.3-rasm. Qulfli xavfsiz ilgak:
1 — skoba; 2 — prujina; 3 — qamragich.

83
7-bob 
elekTR QuRilmalaRiDan FOyDalanisH va ulaRni 
JiHOzlasHDa xavFsizlik CHORalaRi
7.1. elekTR JiHOzlaRning buzilmasDan isHlasHini Ta’minlasH 
asOslaRi
elektr ta’minoti, avtomatik boshqarish tizimlari va avtomatlash tirilgan 
elektr yuritma tizimlarining ishonchli ishlashi sanoat elektr qurilmalari 
uchun juda katta ahamiyatga ega. elektr jihozlarning ishdan chiqishi tufayli 
qurilmalarning bekor turib qolishi mehnat unumdorligining pasayishiga 
olib keladi, ayrim hollarda esa katta moddiy zararlarga olib keladi. elektr 
jihozlarning yetarlicha ishonchli ishlamasligi korxonalarning iqtisodiy 
ko‘rsatkichlarini pasaytiradi, shuning uchun ularning buzilmay ishlash 
muammolari nafaqat texnik, balki iqtisodiy muammodir.
elektr jihozlarning ishonchli ishlashi 
masalalari elektr qurilmalarni loyihalash, 
tayyorlash va ishlatish jarayonlaridagi 
bosqichlarda hal qilinadi. elektromexanik 
qurilmalarning berilgan texnik tavsiflari 
asosida uning boshqarish tizimlarining 
asosiy tarkibiy tashkil etuvchisi bo‘lgan 
avtomatlashtirilgan elektr yuritmalarini 
loyihalash bosqichida yuqori darajada 
ishonchli ishlaydigan bo‘lishiga erishish 
kerak. shuningdek, elektrotexnologik 
qurilmalarning (qarshilik elektr pechlari, 
induksion qizdirish va eritish qurilmalari, 
elektr yoy pech lari, galvanik vannalar, 
payvandlash qurilma, mashinalari va h.k.) 
ishonchli ishlashi ham ularni loyihalash 
jarayonida boshqa riluvchi energiya 
o‘zgartkichlarini va boshqa elektr 
jihozlarini to‘g‘ri tanlashga bog‘liqdir.
e l e k t r q u r i l m a l a r n i n g e l e k t r 
jihozlarining ishonchli ishlashi ishlab 
chiqarishning hamma bosqichlarida 
tekshirib borilishi, yuqori sifatli mahsulot 
6.4-rasm. kichik va o‘rtacha 
quvvatli elektr mashinalarni 
stroplash.
6.5-rasm. elektr mashinalar 
rotorlarini bochkasidan (a) va maxsus 
traversa yoki kashak yordamida (b) 
stroplash.

84
ishlab chiqarilishining hamda elektr jihozlari va avtomatik boshqarish 
tizimlari qurilmalarining a’lo darajada ishlashini ta’minlaydi. 
elektr jihozlarning buzilmasdan ishlashini ta’minlash uchun: tizimlardan 
texnik shartlarda ko‘zda tutilgan ish rejimlardagina (uzoq muddatli o‘ta 
yuklanishga yo‘l qo‘ymaydigan) foydalanish, himoya elementlarini soz 
va rostlangan holatda tutish, ayrim bo‘g‘inlar va butun tizimlar zaxirasiga 
ega bo‘lish, kuch qurilmalari, elektr motorlarning, avtomatik boshqarish 
tizimlari elementlarining texnik holatlarini nazorat qilib turish, nosozlarini 
almashtirish uchun ehtiyot elementlar majmuasiga ega bo‘lish, rejali 
ta’mirlash xizmati tizimini tashkil qilish zarur.
elektr qurilmalarning ishonchli ishlashini ta’minlashdagi asosiy vazifa 
ulardan nominal ish rejimlarida va muayyan sharoitda foydalanishdan 
iborat. elektr qurilmalarning qo‘llanish sharoiti avvalo, elementlar ishining 
elektr rejimlariga va ularning mexanik yuklanishlariga bog‘liq. Tok yoki 
kuchlanishning oshib ketishi elektr izolatsiyaning qizib ketishiga yoxud 
teshilishiga olib keladi. izolatsiyaning qizib ketishi esa uning tez eskirishiga 
va muddatidan oldin ishdan chiqishiga olib keladi. bundan tashqari, tez-
tez o‘ta yuklanish oqibatida avtomatik boshqarish va himoya tizimlarining 
rostlanishi buziladi, natijada avariyalar sodir bo‘lishi va jihozlar ishdan 
chiqishi mumkin.
mexanik yuklanishning oshishi (yuqori darajada titrash, zarblar) 
elementlarning shikastlanishiga, mexanik birikmalarning bo‘shashib 
qolishiga, elektr birikmalarning uzilishiga, elektr kontaktlarning buzilishiga 
olib keladi.
elektr qurilmalarning ishlash xususiyatiga atrof-muhit sharoitlari 
katta ta’sir ko‘rsatadi. Havoning namligi ortib ketganda chulg‘amlar 
izolatsiyasining va izolatsion materiallarning elektr qarshiligi kama yadi, 
natijada izolatsiya teshilishi va elektr zanjirlarda qisqa tutashuv bo‘lishi 
mumkin. suv kommutatsiyalovchi elementlarga salbiy ta’sir qiladi, ya’ni 
elementlarning kontaktlovchi ish yuzasi sirtini zanglatadi va ularning ishini 
yomonlashtiradi. atmosfera bosimi pasayganda avtomatik boshqarish 
tizimlari elementlari va bloklari yuzasining sovishi yomonlashadi, oqibatda 
ularning ish harorati ortadi. 
atrof-muhit haroratining o‘zgarishi elektr jihozlarning ishonchli 
ishlashiga ta’sir qiladi. manfiy haroratlarda ko‘pgina izolatsion materiallarning 
xossalari o‘zgaradi (yoriladi va uziladi, yarim o‘tkazgichli elementlarning 
tavsiflari o‘zgaradi). podshipniklar, reduktorlar va boshqa mexanik 
elementlardagi moy quyuqlashib qoladi. atrof-muhit haroratining oshishi 
elektr elementlar uchun elektr yuklanishlarning oshishi bilan barobardir. 
Harorat sikli o‘zgarganda chulg‘am larning geometrik o‘lchamlari o‘zgaradi, 

85
ular siljib o‘ramlararo tutashuvga sabab bo‘ladi.
elektr qurilmalarning ishonchli ishlashi mikroorganizmlar (mog‘or), 
radiatsiya, chang va boshqa omillar ta’sirida ham pasayishi mumkin.
elektr jihozlar buzilmasdan ishlashi uchun ularning apparatlari, asboblari 
va himoya sxemalari hamisha yaxshi sharoitda bo‘lishi kerak. Himoya 
elementlari avariya rejimlarida qurilmani uzib qo‘yib, og‘ir oqibatlarga 
olib keluvchi va katta tiklash ishlarini talab qiladigan keng ko‘lamli 
avariyalarning sodir bo‘lishidan saqlaydi. ishlash jara yonida himoya 
vositalarining elementlari shikastlanishi mumkin, shuning uchun ularni 
davriy ravishda tekshirib va rostlab turish zarur.
elektr qurilmadagi hamma himoya vositalari ishlashi kerak. Jiddiy 
avariyalarga ko‘pincha himoya elementlarining ishdan chiqishi sabab 
bo‘ladi. bundan tashqari, ta’mirlash vaqtida himoya elementlarini yangisi 
bilan almashtirilganda yangi element ushbu qurilma uchun ko‘zda tutilgan 
ko‘rsatkichlarga ega bo‘lishi kerak.
shuni ham esda tutish kerakki, himoya elementlari elektr qurilma larning 
avariyasiz ishlashini ta’minlash bilan bir qatorda xodimlarning xavfsizligini 
ham ta’minlaydi, shuning uchun bu vositalarni ishga yaroqli holatda va 
doimo soz tutib turish juda muhimdir.
elektr qurilmalarning ishonchliligini oshirish uchun ularning tarkibiga 
6.6-rasm. ikki rolikli blok (a) hamda trosli arqoni blokka (b) va blokdan tashqarida (d) 
mahkamlangan, 10 tonnagacha yuk ko‘tara oladigan polispastlar.

86
6.7-rasm. Tishli birikmali dastaki tal.
zaxira elementlar, bloklar yoki butun tizimlar kiritiladi.
zaxira elementlar va tizimlar ulangan holatda bo‘lishi mumkin. asosiy 
jihoz shikastlanganda ular bu jihozning vazifasini avtomatik bajara 
boshlaydi. bunday zaxira hosil qilish ko‘pincha «tezkor» deb ataladi va 
undan muhim elektr qurilmalarda foydalaniladi. boshqa hollarda zaxira 
tizimlar va bloklar asosiy jihoz ishlamay qolganda qo‘l bilan kiritiladi, buning 
uchun uni ma’lum vaqt to‘xtatib qo‘yish talab qilinadi.
zaxira tizimlardan foydalanilganda elektr qurilmalarning narxi 
qimmatlashib ketadi, lekin ba’zi hollarda bu tadbir jihozning bekor turib 
qolish vaqti qisqarishi va uning ish unumi ortishi hisobiga iqtisodiy jihatdan 
o‘zini oqlaydi. 
elektr qurilmalarning ishlash xususiyatiga ta’sir qiluvchi muhim omil 
jihozning ahvoliga diagnoz qo‘yish vositalaridan foydalanishdir. Har bir 
qurilma odatda uning ishlash xususiyatini aniqlash imkonini beruvchi 
vositalar bilan jihozlangan. masalan, o‘zgarmas tok elektr motorining 
yuklanishini uning yakor chulg‘ami zanjiriga ulangan ampermetr yordamida 
aniqlash mumkin (tokning nominal qiymatdan ortishi motor validagi 
mexanik yuklanishning oshganligini anglatadi). avtomatik boshqarish 
tizimlari bloklarining ishlayotganligini yoki ishlamay qolganligini aniqlash 

87
uchun, masalan, yorug‘lik diodlari asosida tayyorlangan turli rangdagi 
signalizatsiyadan foydalaniladi. 
Dasturlashtiruvchi boshqarish vositalarini qo‘llash elektr jihozlarni 
har tomonlama va chuqur diagnostika qilish imkonini beradi. maxsus 
diagnostik dasturlar elementlar yuklanishini, tashkiliy qismlarning ishlash 
xususiyatini nazorat qilib turadi. elektr qurilmalarning ko‘rsat kichlaridan 
chetlashish bo‘lganda yoki ular ishlamay qolganda xizmat ko‘rsatuvchi 
xodim bu haqda darhol axborot oladi. Dasturlash tiruvchi tizimlarda 
jihozning holati to‘g‘risidagi ma’lumot displeyga matn bilan beriladi, bu 
esa ishda uzilishlar va ishlamay qolishlar bo‘lishining oldini olish uchun 
tezda biror chora ko‘rish imkonini beradi.
sanoat elektr qurilmalarining elektr jihozlarini ishga yaroqli saq-
lash uchun qo‘llaniladigan elektr yuritmalarni va boshqarish tizimlarini 
unifikatsiyalash, shuningdek, butlovchi qismlar komplekti ning mav-
judligi katta ahamiyatga ega. boshqarish tizimlarining ehtiyot ele mentlari 
komplekti ishlamay qolgan elementlarni almashtirish uchun kerak. 
agar bu komplekt ishlatib bo‘linganda tizim ishlamay qolsa, qurilmalar 
majburiy ravishda bekor turib qoladi, natijada korxona zarar ko‘radi. 
boshqa tomondan, ehtiyot elementlarni keragidan ko‘p miqdorda saqlash 
6.8-rasm. elektr tal.

88
ortiqcha xarajatlarga olib keladi. Tizimlarni unifikatsiyalash bu masalani hal 
qiladi, kerakli ehtiyot elementlar komplekti miqdorini keskin kamaytiradi, 
bundan tashqari, xizmat ko‘rsatuvchi xodimning elektr qurilmalarni chuqur 
o‘rganishini ta’minlaydi (unda jihozni ta’mir qilishning eng ma’qul usullari 
yuzaga keladi).
sanoat qurilmalarining buzilmay ishlashi avtomatik boshqarish tizimlari 
va elektr yuritmalarni, elektr jihozlarining boshqa turlarini ta’mir qilishning 
tashkil etilish darajasiga to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liqdir.
7.2. elekTR JiHOzlaRni Ta’miRlasH va ulaRga xizmaT kO‘RsaTisH
elektr jihozlarga xizmat ko‘rsatishni va ta’mirlashni tashkil etish 
texnologik qurilmalarning buzilmasdan ishlashini ta’minlovchi muhim 
masaladir.
Jihozni ishlatish davomida uning tarkibiy qismlari yeyiladi, ya’ni yaxshi 
ishlashi uchun zarur bo‘lgan mexanik va elektrik tavsiflarini asta-sekin 
yo‘qotadi. masalan, elektr motor o‘qi podshipniklarda aylanganda uning 
sirti yediriladi, podshipniklardagi moy ifloslanadi, issiq moy tomchilari 
chulg‘amlarning izolatsiyasiga tushib uni sekin-asta ishdan chiqaradi. 
elektr zanjirlarni kommutatsiyalovchi ko‘pgina elektr apparatlar (rubilniklar, 
kontaktorlar, relelar, knopkalar) ning kontaktlari oksid pardasi bilan 
qoplanadi, kuyadi, shu sababli, ularning o‘tish qarshiligi ortadi, kontakt 
birikmasi qiziydi va kontakt ishdan chiqadi. atrof-muhit haroratining 
muqarrar ravishda o‘zgarishi yarim o‘tkazgichli elementlar ish rejimlarining 
o‘zgarishiga olib keladi.
Jihozlarni ko‘zdan kechirib borish va ko‘rsatkichlarini rostlash 
ishlarini o‘z vaqtida o‘tkazish, ishdan chiqqan elementlarini almashtirish 
elektr jihozlarning uzoq muddat ishlashini ta’minlaydi. Davriy sinovlar, 
ishlamay qolishlarni statistik hisoblab va ularni tahlil qilib borish, jihozni 
ta’mirlashning eng maqbul muddatlarini belgilash uning xizmat muddatini 
uzaytirish imkonini beradi.
Texnologik qurilmalarning elektr jihozlarini korxonalarning ta’mir 
xizmatlari xodimlari ishlatadi. bunda ular jihozlarning buzilmasdan 
ishlashini ta’minlash maqsadida rejali-oldini olish ta’mirlari (ROT) ni o‘tkazish 
tizimiga asoslanib ish olib boradi. ROT tizimi muntazam kuzatuvchilarga 
hamda davriy ta’mir ishlariga asoslanadi. kuzatuv vaqtida elektr jihozning 
nuqsonlari va uning ta’mirtalabligi aniqlanadi. ROT tizimi kundalik qarov 
(ta’mirlar orasida xizmat ko‘rsatish) ni, kichik, o‘rtacha va kapital ta’mirlarni 
o‘z ichiga oladi.
elektr jihozga xizmat ko‘rsatish uni har kuni ko‘zdan kechirish va 

89
tozalashdan iborat. bunda ishlatish jarayonida paydo bo‘lgan mayda 
kamchilik va nuqsonlarni o‘z vaqtida aniqlash va yo‘qotish juda muhim. 
elektr jihozga xizmat ko‘rsatishda e’tiborsizlikka yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. 
Chunki o‘z vaqtida tuzatilmagan mayda kamchilik yirik nuqsonga va 
jihozning bekor turib qolishiga olib kelishi mumkin.
ish jarayonida olingan ma’lumotlar hamda jihozni ishlatishga oid 
yo‘riqnomalar asosida ta’mirlarni tahlil qilish va rejalashtirish bo‘limlarida 
kalendar grafiklar tuziladi. bu grafiklarda har bir jihozni ko‘zdan kechirish, 
kichik, o‘rtacha va kapital ta’mirlash muddatlari ko‘rsatiladi. 
elektr jihozga xizmat ko‘rsatish uni ishlatish qoidalari bajarilishini 
kuzatishdan, davriy ko‘zdan kechirish va nosozliklarning oldini olish ishlarini 
o‘tkazishdan iborat. elektr jihozni ishlatishda ta’mirchi xodim tekshirish 
kerak bo‘lgan jihoz va bajariladigan nosozliklarning oldini olish ishlarining 
turlari haqida topshiriq oladi. Odatda, davriy ko‘zdan kechirishlar kamida 
oyda bir marta o‘tkaziladi. elektr jihozlarga xizmat ko‘rsatishda bajariladigan 
asosiy tadbirlar 7.1- jadvalda keltirilgan.
7.1-jadval
elekTR JiHOzga xizmaT kO‘RsaTisHDa baJaRilaDigan
asOsiy TaDbiRlaR

90
Jadvalning davomi

91
elektrota’mirlash sexi (eTs) mutaxassislari quyidagi davriy kichik 
ta’mirlashlarni amalga oshiradilar: yeyilgan detallar (elektr motorlar 
cho‘tkalari, rele va boshqa kommutatsiyalovchi elementlarning kontaktli 
guruhlari) ni almashtiradilar va elektr apparatlarni rostlaydilar.
elektr jihozning o‘rtacha ta’mirida ayrim qurilmalari qismlarga ajratiladi 
va tuzatiladi, kichik ta’mir tadbirlari bajariladi, elektr o‘lchov asboblari 
tekshiriladi, elektr mashinalar batamom qismlarga ajratilib, ta’mirlanadi, 
boshqarish tizimlari hamda himoya apparatlarining belgilangan ishga 
tushish vaqti va toki rostlanadi, elektr o‘tkazgich ning shikastlangan qismlari 
almashtiriladi.
O‘rtacha ta’mirni Txs mutaxassislari va ixtisoslashgan ta’mir bo‘limlari 
bajaradi. Chunonchi, elektr motorlar ta’mirini — ta’mir sexi, asboblarni 
tekshirishni — elektr o‘lchov laboratoriyasi, elektron boshqarish tizimlari 
bloklari ta’miri — sanoat elektronika byurosi mutaxassislari amalga 
oshiradilar. Ta’mirlangan hamma blok va apparatlar rostlanadi hamda 
ishlashi yuklanish bilan tekshiriladi.
elektr jihozning kapital ta’miri, odatda, modernizatsiya va rekonstruksiya 
qilish bilan birga olib boriladi. kapital ta’mirda sxema to‘liq qayta montaj 
qilinadi, ko‘pgina bloklar, asboblar va apparatlar ta’mirlanadi yoki 
almashtiriladi. 
elektr jihoz to‘satdan ishlamay qolganda, u rejadan tashqari ta’mirlanadi. 
Ta’mirning bu turi avariya ta’miri deb ataladi. avariya ta’mirida ta’mirchi 
xodim elektr va funksional sxemalar bo‘yicha bilimi asosida ishlamay qolgan 
qurilmani hamda sxema qismini himoya tizimlari va blokirovkalarning 
ishlashiga, tovush va yorug‘lik indikatsiyasiga qarab hamda testli asboblar 
yordamida aniqlaydi. nuqson to‘g‘ridan to‘g‘ri jihozda bartaraf qilinadi yoki 
ishlamay qolgan element yangisi bilan almashtiriladi.
7.3. elekTR QuRilmalaRini yeRga ulasH

92
va nOl simga ulasH
elektr qurilmalarning normal holda kuchlanish ta’sirida bo‘l maydigan, 
ammo izolatsiyasi shikastlanganda kuchlanish ta’sirida bo‘lishi mumkin 
bo‘lgan hamma metall qismlarini yerga elektr jihatdan ulash himoyalash 
uchun yerga ulash deb ataladi. 
Himoyalash uchun yerga ulash odamlar tasodifan kuchlanish ta’sirida 
qolgan tok o‘tkazmaydigan metall qismlarga tegib ketgan larida ularni 
elektr toki bilan shikastlanishdan himoyalaydi. 
Himoyalovchi yerga ulagichning ishlashi korpusga tutashish va boshqa 
sabablar tufayli vujudga keluvchi tegib ketish va qadam kuchlanishlarini 
xavfsiz qiymatlargacha kamaytirishga asoslangan. elektr qurilmalarning 
tok o‘tkazmaydigan qismlari (elektr motor larning, transformatorlarning, 
yoritkichlarning va elektr apparatlarning korpusi) izolatsiyasi teshilganda 
yoki jihoz ochiq simlarga tasodifan tegib ketganda kuchlanish ta’sirida 
qolishi mumkin.
yerga ulanmagan korpusga odam tekkanda (7.1-b rasm) undan butun 
ulanish toki o‘tadi, bu uning qurilma fazalaridan birining tok o‘tkazuvchi 
qismlariga tegishi bilan barobar.
Fazalardan biri bilan kontaktda bo‘lgan, yerga ulangan korpusga 
odamning tegishi 7.1-a rasmda ko‘rsatilgan. yerga ulanish tokining bir qismi 
odam tanasi orqali o‘tadi. boshqacha aytganda, yerga ula gich bo‘lganda 
korpus u
ye.u.
= i
ye.u.
•R
ye.u.
kuchlanish ta’sirida bo‘ladi.
yerga ulanish qarshiligi kamayishi bilan yerga ulanish toki ko‘pay-
magandagina himoyalash uchun yerga ulash samarali bo‘ladi. 
neytrali izolatsiyalangan tarmoqlarda ana shunday bo‘ladi, chunki 
ularda yerga ulagich ajralmaydigan (ãëóõîé) yoki korpus yerga ulangan 
bo‘lganda, tok kuchi yerga ulagichning elektr o‘tkazuvchan ligi (yoki 
qarshiligi) ga bog‘liq bo‘lmaydi.
kuchlanish qiymati 1000 v gacha bo‘lgan, neytrali yerga ulangan 
tarmoqlarda yerga ulash samarali emas, chunki hatto yerga ulagich 
ajralmaydigan bo‘lganda ham tok yerga ulagichning qarshiligiga bog‘liq 
bo‘lmaydi: qarshilik kamayishi bilan tok qiymati ortadi. shuning uchun 
himoyalash uchun yerga ulash neytrali izolatsiya langan, kuchlanishi 
1000 v gacha bo‘lgan tarmoqlarda hamda kuchlanishi 1000 v dan yuqori 
bo‘lgan, neytrali ham izolatsiyalangan, ham yerga ulangan tarmoqlarda 
qo‘llaniladi.
kuchlanish ta’sirida qo lishi mumkin bo‘lgan, tok o‘tkazmaydigan metall 
qismlarni himoyalovchi nol o‘tkazgichga elektr jihatdan ulash nol simga 
ulash deb ataladi. 
Himoyalovchi nol o‘t kazgich nol simga ulanadigan qismlarni tok 

93
manbayi ning yerga ajralmaydigan qi lib ulangan neytral qismiga 
biriktiriladi.
Himoyalovchi nol simga ulash sxemasi 7.2-rasmda ko‘rsatilgan. nol 
simga ula gichning ishlashi shikastlangan elektr qurilmani uzuvchi apparat 
yordamida tarmoqdan tez uzish uchun korpusga ulanishni bir fazali qisqa 
tutatishga aylantirishga asoslangan. Qurilma korpusi himoya lovchi nol 
simlar nH ga ulanib qolgani sababli, avariya davrida tok i
q.t
vujudga keladi 
(korpusga ulangan paytdan boshlab to himoya ishga tushguncha va 
qurilma tarmoqdan uzilguncha) va yerga ulagich ning himoyalash xususiyati 
namoyon bo‘ladi (xuddi himoyalash uchun yerga ulashdagi kabi).
shunday qilib, nol o‘t kazgich orqali korpuslarni yerga ulash ava riya 
davrida ularning yerga nisbatan kuchlanishini kamaytiradi.
nol simga ulash kuch lanishi 1000 v gacha bo‘lgan, neytrali yerga 
ulangan to‘rt simli tarmoqlarda (odatda, bu tarmoqlarning kuchla nishi 
380/220, 220/127 va 660/380 v bo‘ladi) hamda o‘zgarmas tok tar moqlarida 
(agar manbaning o‘rta nuqtasi yerga ulangan bo‘lsa) qo‘llaniladi. 
7.4. Ta’miRlasH isHlaRini baJaRayOTganDa
RiOya QilinaDigan xavFsizlik QOiDalaRi
metallar va boshqa materiallarga har xil asboblar bilan ishlov 
berayotganda xavfsizlik choralariga amal qilmaslik jiddiy shikast lanishlarga 
olib kelishi mumkin.
slesarlik uchastkasida quyidagi qoidalarga rioya qilish zarur: tiskini 
ish stoliga shunday o‘rnatish kerakki, ish vaqtida qulay vaziyatni egallash 
mumkin bo‘lsin; asbobni charxlayotganda himoya ko‘zoyna gidan 
foydalanish; kesish ishlarini o‘tkir asboblar yordamida bajarish, bunda 
tayyorlanayotgan detalni tiskiga puxta mahkamlab qo‘yish; ko‘zga 
tushmasligi uchun qirindini og‘iz bilan puflamaslik; payvand layotganda va 
kavsharlayotganda ko‘zni erigan metall zarralari hamda yorug‘lik nuridan 
asrash uchun himoya ko‘zoynagini taqish lozim.
atrofdagilarni otilayotgan metall zarralaridan saqlash uchun slesarlik 
ish joyi himoya to‘ri bilan ta’minlanishi kerak.
asboblar benuqson bo‘lishi zarur. bolg‘alar dastasi faqat qattiq 
yog‘ochdan yasalgan bo‘lishi kerak. Dastasining teshikka o‘tqazilishi 
bo‘shashib qolgan, dastasi singan, yorilgan va zarb beruvchi qismi 
chaqalangan bolg‘a ishlatishga yaroqsiz hisoblanadi.
zubilolar va boshqa asboblarning bolg‘a bilan uriladigan qismi 
pachoqlangan yoki singan bo‘lmasligi kerak. Faqat yog‘och yoki plastmassa 
dastali egovlardan foydalanish mumkin. Dastaning asbob tiqilgan teshigiga 

94
metall halqa kiydirilgan bo‘lishi lozim. gayka kalitlari gaykalar o‘lchamiga 
mos tanlanishi zarur. kalitlardan foydalanayotganda kalit bilan gayka 
orasiga qistirma qo‘yish taqiqlanadi. kalitni quvur yoki boshqa narsalar 
bilan uzaytirishga ruxsat etilmaydi.
Ta’mirlovchi xodim ko‘pincha parmalash va charxlash dastgoh-
laridan foydalanishiga to‘g‘ri keladi. Dastgohlarda ishlayotganda ushbu 
qoidalarga rioya qilish zarur: maxsus tayyorgarliksiz va muta xassis 
tomonidan yo‘riqnoma bilan tanishtirilmasdan ishga kirishish mumkin 
emas; to‘siqlarning sozligini tekshirish kerak; uzun sochni bosh kiyim ostiga 
bostirib qo‘yish lozim; uzun va keng yenglarni panja yaqinida bog‘lab 
qo‘yish darkor.
parmalash dastgohida ishlayotganda shikastlanishga qirindi yoki bo‘sh 
mahkamlab aylantirilayotgan detalning o‘zi sabab bo‘lishi mumkin. Detalni 
tiskiga puxta mahkamlash zarur. mayda detallar qo‘l tiskisi (iskanja) bilan 
ushlab turiladi.
Dastgoh batamom to‘xtaganidan keyingina parmani patrondan olish 
mumkin. Dastgohni ishga tushirishdan oldin stoldan hamma ortiqcha 
narsalarni olib tashlash va atrofdagilarga hech qanday xavf yo‘qligiga 
ishonch hosil qilish kerak. parma yoki zenkerni detalga haddan tashqari 
qattiq bosish kerak emas, chunki bunda detal tiskidan chiqib ketishi yoki 
asbob sinib, uning siniqlari ko‘zni shikastlashi mumkin. aylanayotgan 
parmaga qo‘l tekkizish, qirindini qo‘l bilan olib tashlash, aylanayotgan 
parmani ho‘l latta bilan sovitish, shuningdek, qo‘lqop kiyib ishlash 
yaramaydi, chunki qo‘lqopni asbob tortib ketishi mumkin.
Charxlash dastgohi o‘ta ehtiyotkorlik va diqqat bilan ishlashni talab 
qiladi. xavfsizlik qoidalariga rioya qilmaslik jilvirlash doirasining sinib 
otilishi, otilgan mayda zarralarning ko‘zga tushishi, to‘sil magan aylanuvchi 
qismlarning kiyimni tortib ketishi natijasida jiddiy shikastlanishlarga olib 
kelishi mumkin.
Charx dastgohida ishlayotganda doiraning ro‘parasida emas, balki 
yonida turish kerak. Detalni doiraga qattiq bosmasdan, ohista tekkizish 
lozim.
7.5. elekTR TOki sHikasTlasHiDan
HimOyalasH vOsiTalaRi
elektr qurilmalariga xizmat ko‘rsatuvchi xodimning xavfsizligini 
ta’minlash uchun himoya vositalari qo‘llaniladi. ular izolatsiyalovchi, 
to‘suvchi va saqlovchi vositalarga bo‘linadi.

95
izolatsiyalovchi himoya vositalari odamni tok o‘tkazuvchi yoki yerga 
ulangan qismlardan hamda yerdan elektr jihatdan izolatsiya lashni 
ta’minlaydi. ular asosiy va qo‘shimcha vositalarga bo‘linadi.
asosiy izolatsiyalovchi, elektrdan himoyalovchi vositalar elektr 
qurilmaning ish kuchlanishiga uzoq muddat dosh berish va xodim 
kuchlanish ta’sirida bo‘lgan tok o‘tkazuvchi qismlarga tegib ketganda uni 
tok shikastlashidan himoyalash xususiyatiga ega. 
kuchlanishi 1000 v gacha bo‘lgan elektr qurilmalarda bunday 
vositalarga izolatsiyalovchi shtangalar, izolatsiyalovchi va elektr o‘lchov 
ombirlari, dielektrik qo‘lqoplar, izolatsiyalovchi dastali slesar-montaj 
asboblari, kuchlanish ko‘rsatkichlari, 1000 v dan katta kuch lanishli elektr 
qurilmalarda esa izolatsiyalovchi shtangalar, izolatsiyalovchi va elektr 
o‘lchov ombirlari, kuchlanish ko‘rsat kichlari kiradi.
Qo‘shimcha izolatsiyalovchi, elektrdan himoyalovchi vositalar elektr 
qurilmaning ish kuchlanishiga uzoq muddat dosh bera olmaydi va bu 
kuchlanishda odamni tok shikastlashidan himoyalashga qodir emas.
1000 v gacha kuchlanishli elektr qurilmalarda bunday vositalarga 
dielektrik kalish va poyondozlar, izolatsiyalovchi taglik va yopqichlar, 1000 v 
dan yuqori kuchlanishli elektr qurilmalarda esa dielektrik qo‘lqoplar, qo‘njli 
kalishlar, poyondozlar hamda izolatsiyalovchi tagliklar kiradi.
izolatsiyalovchi shtangalar uch turga bo‘linadi: operativ shtanga lar — 
ajratkichlarni uzish, himoyalovchi yerga ulagichlarni qo‘yish amallarini 
bajarish uchun; o‘lchov shtangalari — ishlab turgan elektr qurilmalarda 
o‘lchash amallarini bajarish uchun; ta’mir shtangalari — ishlab turgan elektr 
qurilmalarda ta’mirlash va montaj ishlarini bajarish uchun. shtanga (7.3-a 
rasm) ish va izolatsiyalovchi qismlar dan hamda dastadan iborat. shtangani 
faqat maxsus tayyorgarlikdan o‘tgan xodim ishlatishi mumkin; ish 
a) 
b)
7.1-rasm. Himoyalash uchun yerga ulashning ishlash asosi:
a — yerga ulagich bo‘lganda; b — yerga ulagich bo‘lmaganda.

96
jarayonida shtanganing cheklov chi halqasidan yuqoridagi isolatsiyalovchi 
qismiga tegish mumkin emas.
izolatsiyalovchi ombirlar (7.3-b rasm) saqlagichlarning naychali 
patronlarini kuchlanish borligida olish va qo‘yish, ajratki hamda 
rubilniklarning pichoqlarini olish, izolatsiyalovchi yopqichlarni olish 
uchun ishlatiladi va h.k. Ombirlar kuchlanishi 6 dan 35 kv gacha bo‘lgan 
elektr qurilmalarda ishlatiladi. kuchlanishi 1000 v dan yuqori bo‘lgan 
elektr qurilmalarda ombirlar bilan ishlaganda dielektrik qo‘lqoplar kiyish, 
saqlagichlar bilan ishlaganda esa himoya ko‘zoyna gini taqish kerak. 
kuchlanish ko‘rsatkichlari tok o‘tkazuvchi qismlarda kuchlanish bor-
yo‘qligini tekshirish uchun ishlatiladi. kuchlanishi 1000 v gacha bo‘lgan elektr 
qurilmalarda bir va ikki qutbli ko‘rsatkichlardan (7.4-a, b rasm) foydalaniladi. 
ikkala ko‘rsatkichlarda ham neon lampaning nurlanishi kuchlanishning 
borligini bildiradi. 1000 v gacha kuchlanish ko‘rsatkichlaridan boshqa 
himoyalovchi vositalarisiz foydalanish mumkin.
1000 v dan yuqori kuchlanishli elektr qurilmalardagi kuchlanish 
ko‘rsatkichlari (7.4-d rasm) ning ishchi qismi (korpus, signal lampasi, 
kondensator, soyalatkich, kontakt-uchlik) va izolatsiyalovchi dasta sidan 
iborat. ko‘rsatkich bilan ishlayotganda xodim dielektrik qo‘lqop kiyib olishi 
kerak.
Dielektrik qo‘lqopdan 1000 v gacha kuchlanishli elektr qurilmalar 
uchun asosiy himoya vositasi sifatida, 1000 v dan yuqori kuchlanishli 
elektr qurilmalarda esa qo‘shimcha himoya vositasi sifatida foydala niladi. 
Dielektrik kalishlar, qo‘njli kalishlar va poyondozlar faqat qo‘shimcha 
himoya vositalari sifatida ishlatiladi. 
To‘suvchi himoya vositalari elektr qurilmalarga xizmat ko‘rsata yotgan 
xodimlarning qurilmalarning tok o‘tkazuvchi qismlariga tasodifan tegib 
ketmasliklari uchun vaqtincha ularni to‘sishga xizmat qiladi. ularga ko‘chma 
to‘siqlar, to‘suvchi kataklar, izolatsiyalovchi yopqichlar, vaqtinchalik ko‘chma 
yerga ulagichlar va ogohlantiruvchi plakatlar kiradi.
saqlovchi himoya vositalari 
faqat ishlayotgan xodimni 
yorug‘lik, issiqlik va mexanik 
7.2-rasm. elektr qurilmalarni nol 
simga ulab himoyalash sxemasi:
1 — elektr qurilma; 2 — saqla gichlar; 
R
1
va R
2
— yerga ulovchi rezistorlar; 
u
f
— fazadagi kuchla-
nish; i
ye.u.
— yerga ulanish toki.

97
ta’sirlardan himoya qiladi. ularga himoya ko‘zoy naklari, qo‘lqoplar, himoya 
qo‘lqoplari, montyorlarning muhofaza kamari va shu kabilar kiradi.
7.6. elekTR JiHOzlaRga xizmaT
kO‘RsaTisHDa xavFsizlikni Ta’minlayDigan Texnik va TasHkiliy 
TaDbiRlaR
elektr jihozlarni elektrotexnik xodim elektr qurilmalarni ishlatish qoidalari 
(eiQ) ga va elektr qurilmalarni ishlatishdagi xavfsizlik texnikasi qoidalari 
(xTQ) ga muvofiq ishlatadi; ma’muriy-texnik, nav batchi, ta’mirlovchi yoki 
tezkor ta’mirlovchi elektrotexnik xodimlar esa elektr qurilmalarga xizmat 
ko‘rsatishadi.
elektr qurilmalarga xizmat ko‘rsatuvchi xodim ularga tezkor xizmat 
ko‘rsatadi va rejada ko‘zda tutilgan yoki shikastlangan jihoz bilan bog‘liq 
bo‘lgan ta’mir ishlarini bajaradi. Tezkor xizmat ko‘rsa tishga elektr jihozlarni 
ko‘zdan kechirish, kuygan suyuqlanuvchan quymalarni almashtirish, tezkor 
almashlab ulash kiradi. bu ishlarni bajaradigan tezkor xizmat ko‘rsatuvchi 
xodim xavfsizlik texnikasidan yetarli bilim va malakaga ega bo‘lishi 
kerak.
masalan, saqlagichlarning suyuqlanuvchan quymalarini almash-
tirayotganda kuchlanishni o‘chirib qo‘yish zarur. agar buning iloji bo‘lmasa, 
bu ish yuklanish olingandan so‘ng bajariladi. bunda 1000 v gacha 
kuchlanishli elektr qurilmalarda ishlaganda dielektrik qo‘lqop kiyiladi, 
himoya ko‘zoynagi taqiladi, kuchlanishi 1000 v dan yuqori bo‘lgan elektr 
qurilmalarda esa bundan tashqari, izolatsiyalovchi ombirlardan ham 
foydalaniladi.
sanoat korxonalaridagi nimstansiyalarning taqsimlovchi quril malarida 
tezkor almashlab ulashni (avtomatik uzgichlar, ajratkichlar, uzgichlar 
va b.) navbatchi yoki tezkor ta’mirchi xodim korxonada o‘rnatilgan ish 
rejimiga muvofiq katta navbatchi elektrotexnik xodimning buyrug‘i bilan 
bajaradi.
Tahlikali vaziyatda (avariya, ko‘ngilsiz hodisa yuz berganda) almashlab 
ulash ishlarini yuqori lavozimdagi xodimning buyrug‘isiz ham bajarishga 
ruxsat etiladi, ammo keyin bu haqda uni xabardor qilish va bajarilgan 
ishlarni tezkor amallar bajariladigan daftarga yozib qo‘yish zarur. Tezkor 
almashlab ulashni bajarish huquqiga ega bo‘lgan shaxslar ro‘yxatini 
korxonaning bosh energetigi tasdiqlaydi.
Rejali-oldini olish ta’mirlari yoki avariyalarni bartaraf qilish bilan bog‘liq 
ta’mir ishlarini amalga oshirish uchun xTQ talablarini qanoatlantiradigan 
7—a. imomnazarov

98
ish o‘rni tashkil qilinishi kerak.
elektr qurilmalarda ishlash xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan texnik 
tadbirlarga quyidagilar kiradi:
— ta’mirlanayotgan elektr jihozni elektr tarmog‘idan uzib qo‘yish va 
uning noto‘g‘ri qaytadan ulanishiga yoki o‘z-o‘zidan ulanishiga qarshi 
tadbirlar ko‘rish; 
— uzilmagan tok o‘tkazuvchi qismlarga vaqtinchalik to‘siqlar o‘rnatish 
hamda «ulamang — odamlar ishlayapti» va shunga o‘xshash boshqa 
yozuvli taqiqlovchi plakatlar osib qo‘yish;
— ko‘chma yerga ulagichlarni (qisqa tutashtirgichlarni) statsionar 
yerga ulovchi qurilmani yerga ulovchi shinasiga ulash va tok o‘tka zuvchi 
qismlarda kuchlanish yo‘qligini tekshirish;
— kuchlanishning yo‘qligi tekshirilgandan keyin elektr qurilma ning tok 
o‘tkazuvchi qismlariga darhol ko‘chma yerga ulagichlar ulash;
— ish o‘rnini to‘sish va unga «bu yerda ishlang» kabi yozuvli ruxsat 
etuvchi plakat osib qo‘yish.
7.7. yOng‘in xavFsizligi CHORalaRi
yong‘in — nazorat qilib bo‘lmaydigan yonish jarayoni bo‘lib, yonuvchan 
moddalar va issiqlik energiyasi manbalari saqlanayotgan joylarda yuz 
berishi mumkin.
Qattiq moddalar (ko‘mir, yog‘och, qog‘oz), suyuqliklar (neft, kerosin, 
benzin, benzol) va gazlar (vodorod, metan, propan va h.k.) yonuvchan 
bo‘lishi mumkin. elektr mashina va apparatlarda uchqun chiqishi yoki elektr 
yoy paydo bo‘lishi, o‘ta yuklanish toklari ta’sirida simlarning izolatsiyasi 
alangalanish haroratigacha qizishi, simlarning ulangan joylarining 
kontaktidagi katta o‘tish qarshiligi hisobiga qizishi, gaz alangasida 
payvandlash va boshqa ishlarda o‘tdan ehtiyotsizlik bilan foydalanish, 
ba’zi materiallarning o‘z-o‘zidan yonib ketishi va boshqa sabablar tufayli 
yong‘in sodir bo‘lishi mumkin.
korxonalardagi xonalar, omborlar va ochiq qurilmalarda yong‘inni 
o‘chiradigan vositalar ko‘zda tutiladi. yong‘inni o‘chirish uchun suv, suv 
bug‘i va maxsus kimyoviy moddalardan foydalaniladi. suv — eng arzon 
va keng tarqalgan vosita, ammo u benzin, benzol, kerosin va boshqa 
oson alangalanadigan, zichligi kichik suyuqliklarni, shu ningdek, suv bilan 
qo‘shilganda o‘zidan yonuvchan modda ajrata digan kalsiy karbid yoki 
selitra kabi moddalarni o‘chirishga yaramay di. kuchlanish ta’sirida bo‘lgan 
qurilmalarni ham suv bilan o‘chirib bo‘lmaydi.
suv bug‘i yopiq xonalarda chiqqan yong‘inni o‘chirishda ish latiladi. u 

99
bo‘shliqni to‘ldirib bu yerdagi kislorod miqdorini kamay tiradi va yonayotgan 
moddaning haroratini pasaytiradi. undan elektr mashinalarning 
chulg‘amlari hamda yonayotgan har xil qattiq va suyuq moddalarni o‘chirish 
uchun foydalaniladi.
yonayotgan elektr qurilmalarni o‘chirayotganda uni tarmoqdan uzib 
qo‘yish yuzasidan shoshilinch choralar ko‘riladi. yong‘in o‘chi rilgach, ishga 
tushirishdan oldin qurilmani tozalash va ahvolini tekshirish zarur.
samarali o‘chirish vositalaridan foydalanilganda ham yong‘in katta 
zarar yetkazadi. yong‘inni oldini olish uchun o‘z vaqtida ko‘rilgan tadbirlar 
korxonalarning ma’lum bir ma’noda bir maromda ishlashini ta’minlaydi. 
bu ish asosan korxonada yong‘inga qarshi rejimga qat’iy amal qilishdan 
iborat. korxona xonalarida tozalik va tartibga rioya qilinishi, ularda keraksiz 
narsalar saqlanmasligi kerak. mate riallar chiqindilari, latta-puttalar, qirindi, 
qipiq muntazam ravishda maxsus ajratilgan joyga chiqarib tashlanishi 
lozim. artish uchun ishlatilgan materiallar (latta-puttalar) qopqoqli metall 
yashiklarda saqlanishi lozim, chunki ular o‘z-o‘zidan yonib ketishi mumkin. 
ularni tashqariga chiqarib, yoqib tashlash yoki tuproq bilan ko‘mib yuborish 
zarur.
yong‘in jihatidan xavfli oson alangalanuvchan va yonuvchan 
suyuqliklarni ish o‘rnida bir marta ishlatishga yetadigandan ortiq miqdorda 
saqlash qat’iy taqiqlanadi.
kimyoviy o‘t o‘chirish vositalaridan eng ko‘p qo‘llaniladigani uglerod 
dioksid (CO
2
) dir. bu modda tez bug‘lanib, qorsimon modda hosil qiladi 
va yonayotgan moddani sovitadi hamda kislorod miqdorini kamaytiradi. 
elektr o‘tkazuvchanligi kichikligi tufayli CO
2
dan kuchlanish ta’sirida bo‘lgan, 
7.3-rasm. izolatsiyalovchi shtanga (a) va izolatsiyalovchi ombir (b):
1, 2 — ishlaydigan va izolatsiyalovchi qismlar; 3 — cheklovchi halqa; 4 — dasta.
a)
b)

100
yonayotgan elektr qurilmalarni o‘chirishda ham foydalanish mumkin.
nazORaT uCHun savOllaR
1. elektr jihozlarning buzilmay ishlashi qanday ta’minlanadi?
2. elektr qurilmalarning tok bilan o‘ta yuklanishi qanday oqibatlarga olib keladi?
3. elektr jihozning ishlashiga atrof-muhit harorati qanday ta’sir etadi?
4. Himoya apparatlarining nosozligi qanday oqibatlarga olib keladi?
5. elektr motorlarga xizmat ko‘rsatishda qanday tadbirlar o‘tkaziladi?
6. yerga ulashning nol simga ulashdan asosiy farqi nimada?
7. elektr qurilmani yerga ulashdan maqsad nima? 
8. nol simi yerga ulangan elektr qurilmalarda odam kuchlanish ta’sirida qolishi 
mumkinmi?
9. 1000 v li kuchlanishli elektr qurilmalarda elektrdan himoyalovchi qanday vositalar 
asosiy vositalar hisoblanadi?
10. 1000 v dan yuqori kuchlanishli elektr qurilmalarda elektrdan himoyalovchi qanday 
qo‘shimcha vositalar qo‘llaniladi?
11. elektrdan himoyalovchi qo‘shimcha vositalarning himoya vazifasi nimadan iborat?
12. saqlagichlarni almashtirayotganda qanday xavfsizlik tadbirlariga rioya qilish kerak?
7.4-rasm. kuchlanish ko‘rsatkichlari:
a, b — 1000 v gacha kuchlanishli qurilmalarda; d — 1000 v dan yuqori kuchlanishli 
qurilmalarda. 1 — neon lampochka; 2 — shchup; 3, 4 — ko‘rsatkichning ishlay-
digan va izolatsiyalovchi qismlari; 5 — ushlash dastasi.

101
13. parmalash va charxlash dastgohlarida ishlayotganda qanday xavfsizlik qoida lariga 
amal qilish kerak?
14. asosiy o‘t o‘chirish vositalariga qanday moddalar kiradi?
15. kuchlanish ta’sirida bo‘lgan elektr qurilmalarida sodir bo‘lgan yong‘inni o‘chirishda 
qanday o‘t o‘chirgichlardan foydalanish mumkin? 

102
8-bob 
QuvvaTi 100 kvt gaCHa bO‘lgan O‘zgaRuvCHan va 
O‘zgaRmas TOk elekTR masHinalaRini Ta’miRlasH va ulaRga 
Texnik
xizmaT kO‘RsaTisH
8.1. elekTR masHinalaR HaQiDa umumiy ma’lumOTlaR
elektr mashinalarning (8.1-rasm) qo‘zg‘almas qismini stator deb, 
aylanuvchi qismini rotor deb atash qabul qilingan. stator bilan rotor 
bir-biridan havoli tirqish (5
) bilan ajratilgan. O‘zgarmas tok mashina sida 
tarmoqqa kollektor (7
) va cho‘tkalar orqali rotor chulg‘ami tutash tiriladi, 
shu sababli uning rotori yakor deb yuritiladi.
Qutb o‘zak (11
) va uchlik (14
) dan tashkil topgan. uchlik (14
) qutbning 
havoli tirqish tomonga qaragan kengaytirilgan qismdan iborat. O‘zak (4
), 
ventilator (10
), kollektor va podshipniklar (1
) val (9
) ga o‘tqaziladi.
ma’lum izchillikda ulangan o‘tkazgichlar chulg‘am (6) ni hosil qiladi, u 
rotor o‘zagi (4
) ning ariqchalari (13
) ga joylashtiriladi. magnit maydonni 
elektromagnitlar yoki doimiy magnitlar hosil qiladi. uyg‘otish chulg‘amlari 
deb ataladigan elektromagnitlar (12
) chul g‘am lari qutblar o‘zaklari (11
) 
ning atrofida joylashtiriladi.
elektr mashinalardagi o‘zaklar va chulg‘amlar bevosita energiyani 
o‘zgartirish uchun xizmat qiladi, shu bois, ular konstruktiv qismlar (aktiv 
qismlar mahkamlanadigan korpuslar, shchitlar, vallar hamda boshqa yig‘ish 
birliklari va detallar) dan farqli o‘laroq, aktiv qismlar deb ham ataladi.
elektr mashinalar o‘zaklarini doimiy yoki o‘zgaruvchan magnit oqimi 
kesib o‘tadi. yakorlar o‘zaklaridan doim o‘zgaruvchan magnit oqimi kesib 
o‘tib turadi. shu sababli, uyurma toklardan yuzaga keladi gan magnit 
isroflarini kamaytirish uchun ular elektrotexnika po‘lati listlaridan yig‘ish 
usulida tayyorlanadi. O‘zgarmas tok mashinalari va sinxron mashinalar 
qutblari zalvorli qilib ishlanishi mumkin.
statorning asosiy konstruktiv elementi korpus (3
) (stanina) bo‘lib, 
unga chulg‘amli qutb yoki o‘zak mahkamlanadi. nisbatan kichik 
o‘lchamli mashinalarda korpus quyma qilib tayyorlanadi. katta o‘lchamli 
mashinalarda esa korpusni payvandlab tayyorlash arzon roqqa tushadi va 
uning massasi yengil bo‘ladi. korpusga chetlaridan podshipnik to‘siqlari 
(2
) va (8
) podshipniklar (1
) bilan birga mah kamlangan, podshipniklarda 
rotor aylanadi.
mashina odatda ventilator (10
) bilan sovitib turiladi. Havo rotor, stator 

103
va kollektordagi shamollatish kanallari orqali o‘tib, chulg‘amlar, o‘zaklar va 
boshqa qizigan qismlarni sovitadi.
elektr mashinalar generator rejimida ham, motor rejimida ham ishlay 
oladi. ammo ko‘p hollarda ular shu rejimlardan birida ishlaydigan qilib 
tayyorlanadi. bu hol mashinani talab etilgan ish sharoitiga moslash, uning 
og‘irligini, o‘lchamlarini kamaytirish va Fik ni oshirish imkonini beradi.
Tuzilishiga ko‘ra elektr mashinalarni kollektorli va kollektorsiz xillarga 
ajratish qabul qilingan. kollektorli mashinalardan ko‘pincha o‘zgarmas tokda 
ishlash uchun generator va motorlar sifatida foydalaniladi. O‘zgaruvchan 
tokda ishlaydigan kollektorli mashinalar kamroq, asosan, nisbatan kichik 
quvvatli elektr motorlar sifatida qo‘llaniladi.
O‘zgarmas tok mashinalari tayyorlanishi jihatidan murakkab kollektorga 
ega bo‘lib, bunday kollektorlar ishlatish vaqtida sinchiklab qarov o‘tkazishni 
talab etadi va mashinani qimmatlashtirib yuboradi. ular aylanish tezligi 
keng oraliqda ravon rostlash, tez-tez ishga tushirish va reversivlash (revers 
— aylanish yo‘nalishining o‘zgarishi) hollarida, ishga tushirish momenti 
katta bo‘lganda qo‘llaniladi. O‘zgarmas tok mashinalari metallurgiya 
sanoatida prokat stanlarini yurgizish, shuningdek, shaxta ko‘targichlari, 
ekskavatorlar, metropoliten, tramvaylar, trolleybuslar, teplovozlarni 
yurgizish uchun keng ko‘lamda ishlatiladi.
asinxron mashinalar tuzilishiga ko‘ra eng sodda bo‘lib, motorlar sifatida 
eng keng tarqalgan. ular quvvati o‘n vattdan yuzlab va minglab kilovattga 
yetadigan qilib tayyorlanadi.
sinxron mashinalar generator va motorlar sifatida ishlatiladi. Quvvati 
1 mvt va undan katta bo‘lgan sinxron generatorlar — issiqlik elektr 
stansiyalaridagi turbogeneratorlar va gidroelektr stansiyalaridagi 
gidrogenerator — elektr energiyasining asosiy manbayi hisoblanadi. 
birdan o‘nlarcha kilovattli kam quvvatli generatorlardan ichki yonuv 
motorli ko‘chma elektr stansiyalari uchun foydalaniladi. Quvvati bir necha 
yuz kilovattdan bir necha o‘n ming kilovattga yetadigan sinxron motorlar 
turli turbomexanizmlar (kompressorlar, nasoslar, ventilatorlar va h.k.) ni 
harakatga keltirish uchun mo‘ljallangan. ular reaktiv quvvatni tarmoqqa 
berib, yuklanish quvvat koeffitsiyen ti — cos j ni oshirish xususiyatiga ega, 
bu esa quvvat yuz kilovatt va undan ortiq bo‘lganda elektr energiyasini 
anchagina tejashga imkon beradi.
elektr motorlarning ishonchli ishlashi ularning konstruksiyasi va ishlanish 
variantida ularning tashqi muhitning iqlimiy omillariga qarshilik ko‘rsatishi 
qanchalik ko‘zda tutilganligiga ko‘p darajada bog‘liq. iqlim omillariga 
quyidagilar kiradi: havoning harorati, namligi, havo yoki gaz bosimi (dengiz 
sathidan balandligi), quyosh radiatsiyasi, yomg‘ir, shamol, tuzli tuman, 

104
qirov va h.k. Har xil iqlimli hududlar uchun motorlarning ishlanish varianti 
davlat standartlarida belgilangan. motor rusum-o‘lchami harf-raqamli 
shartli belgisining oxiriga motorning qanday iqlim uchun ishlanganligini 
ko‘rsatuvchi harf yoziladi: Ó — mo‘tadil iqlim uchun; ÕË — sovuq iqlim 
uchun; Ò — tropik nam iqlim uchun; ÒÑ — tropik quruq iqlim uchun; Ò — 
ham quruq, ham nam tropik iqlim uchun; Î — quruqlikdagi barcha hududlar 
uchun (hamma iqlimlarga mo‘ljallab ishlangan); m — mo‘tadil sovuq dengiz 
iqlimi uchun; Tm — tropik dengiz iqlimi uchun; Om — cheklanmagan 
miqdordagi suzib yuriladigan hududlar uchun (barcha dengiz iqlimlari 
uchun); Â — quruqlik va dengizdagi hamma hududlar uchun.
elektr motorlar belgisida harfdan keyin raqam yozilishi mumkin, 
u motorning qayerga qo‘yib ishlatilishiga bog‘liq holda ishlanish 
kategoriyasini bildiradi: 1 — ochiq havoda ishlash uchun, 2 — tashqaridan 
havo bemalol kirib turadigan ochiq xonalar uchun, 3 — yopiq xonalar 
uchun, 4 — isitiladigan va shamollatib turiladigan xonalar uchun, 5 — zax 
xonalar uchun.
umumiy ishlarga mo‘ljallangan motorlar mo‘tadil iqlimli hudud larda 
ishlashga mo‘ljallab tayyorlanadi — ishlanish varianti Ó, joylashtirish 
kategoriyalari 3 va 4 (Ó3 va Ó4).
elektr mashinalarga doir Davlat standartlarida mashina ichidagi tok 
o‘tkazuvchi yoki harakatlanuvchi qismlarga tegib ketishdan, mashina ni 
begona qattiq jismlar va suv tushishidan himoya qilish darajalari belgilab 
beriladi. umumiy ishlarga mo‘ljallangan motorlar himoyalash darajasi ikki 
xil qilib tayyorlanadi: ip23 (yoki o‘zgarmas tok motorlari uchun ip22) va 
ip44. ulardan birinchisi himoyalangan mashinalarni, ikkinchisi yopiq qilib 
ishlangan mashinalarni bildiradi.
Himoya darajasining harf-raqamli belgisi lotin harflari ip (ing lizcha 
international protection so‘zlarining bosh harflari) va ikkita raqamdan 
iborat. bu raqamlardan birinchisi kishilarni mashi na ichi dagi tok o‘tkazuvchi 
va aylanuvchi qismlarga tegib ketishdan himoya lash darajasini, shuningdek, 
mashinaning o‘zini qattiq begona narsalar tushishidan himoyalash 
darajasini bildiradi; ikkinchi raqam mashina ning ichiga suv kirishidan 
himoyalash darajasini ifodalaydi.
ip23 belgidagi 2 raqami mashinada kishi barmoqlarini tok o‘tkazuvchi va 
harakatlanuvchi qismlarga tegib ketishdan va mashina ichiga diametri 121,5 
mm dan kichik bo‘lmagan begona qattiq narsalar tushishidan himoyalash 
ta’minlanganligini bildiradi. 3 raqami mashinaga vertikalga nisbatan 
60° qiyalikda tushuvchi yomg‘irdan himoyalash ta’minlanganligini, ip22 
belgidagi ikkinchi raqam esa vertikalga nisbatan ko‘pi bilan 15° qiyalikda 
tushuvchi suv tomchi lardan himoyalash ta’minlanganligini bildiradi.
ip44 belgidagi birinchi 4 raqami asbob, sim va 1 mm dan qalin bo‘lgan 
boshqa shunga o‘xshash narsalarni mashina ichidagi tok o‘tkazuvchi 
qismlarga tegib ketishdan, shuningdek, mashina ichiga 1 mm dan 
kichik bo‘lmagan narsalar tushishidan himoyalash ta’minlanganligini 
bildiradi. ikkinchi 4 raqami istalgan yo‘nalishda suv tomchilari tushishidan 
himoyalanganlikni ko‘rsatadi.
Hozirgi vaqtda umumiy ishlarga mo‘ljallangan elektr mashinalar 
seriyalab ishlab chiqariladi, ya’ni har qaysi seriyaga o‘sib boruvchi quvvati, 
konstruksiyasi va texnologiyasining umumiyligi bo‘yicha birlashtirilgan, 
yig‘ish birliklari va detallarining unifikatsiyalanish darajasi keng bo‘lgan, 
buyumlarni ko‘plab ishlab chiqarishga mo‘l jallangan qator mashinalar 
kiradi.
8.2. asinxROn mOTORlaR
amaliyotda quvvati 100 kvt gacha bo‘lgan asixron motorlarning 
4a seriyali turi ishlab chiqarishning deyarli barcha tarmoqlarida keng 
qo‘llaniladi. 4a seriyadagi motor turi-o‘lchamining belgisi. masalan, 
4ÀÍ280m2Ó3 quyidagi ma’noni bildiradi: 4 — seriyaning tartib nomeri, 
a — motor turi (asinxron), Í — himoyalangan (ana shu belgining yo‘qligi 
motor havo puflab sovitiladigan, yopiq qilib ishlanganligini ko‘rsatadi), 
280 — aylanish o‘qining balandligi (uchta yoki ikkita raqam), mm, s, m, 

105
yoki l — staninasining uzunligiga ko‘ra o‘rnatish o‘lchami, 2 (yoki 4, 6, 
8, 10, 12) — qutblar soni, Ó3 — qanday iqlimga mos ishlanganligi (Ó) va 
joylashtirish kate goriyasi (3).
birinchi a harfidan keyin ikkinchi a harfi yozilishi mumkin (masalan, 
4aa63), u stanina va to‘siqlar aluminiy qotishmasidan tayyorlanganligini 
bildiradi yoki bo‘lmasa, birinchi a harfidan keyin x harfi yozilishi mumkin, 
u stanina aluminiydan, to‘siqlar esa cho‘ yandan yasalganini ko‘rsatadi; bu 
harflarning yo‘qligi stanina va to‘siqlar cho‘yan yoki po‘latdan ishlanganligini 
bildiradi.
Fazali rotori bo‘lgan asinxron motorlar belgisida k harfi yoziladi, 
masalan, 4aÍÊ.
8.2-rasmda 4a rusumdagi rotori qisqa tutashtirilgan yopiq asinxron 
motorning konstruktiv tuzilishi keltirilgan.
yopiq mashina ventilator (16
) bilan sovitiladi. u tashqaridan val (2
) 
ning uchiga yuritmaga qarama-qarshi tomondan o‘rnatilgan. ventilator 
hosil qilgan havo oqimini sirt (14
) stanina (8
) ning tashqi yuzasi bo‘ylab 
yo‘naltiradi, issiqlik berish yuzasini kattalashtirish uchun stanina (8
) da 
qobirg‘alar (22
) joylashtirilgan. staninaning pastki qismida qobirg‘alar 
kaltalashtirilgan bo‘lib, bu aylanish o‘qining balandligini kamaytirish 
imkonini beradi. sirt motor to‘sig‘iga vintlar (13
) bilan mahkamlangan. 
uning chet qismidagi teshiklar orqali ventilator vositasida havo so‘riladi.
uyurma toklar hosil qiladigan isrofni kamaytirish maqsadida stator 
o‘zagi (10
) elektrotexnika po‘lati listlaridan yig‘ilib, bo‘ylama yo‘na lishida 
mahkamlangan. O‘zak staninaga vintlar (19
) bilan mahkam langan, ular 
o‘zakning burilishiga va bo‘ylamasiga siljishiga yo‘l qo‘ymaydi. vintlar o‘zak 
staninaga presslab kiritilgandan so‘ng parmalangan va rezba qirqilgan 
teshiklarga burab kiritiladi. 
stator o‘zagining ariqchalariga chulg‘am (12
) yotqizilgan. 660 v gacha 
kuchlanishga mo‘ljallangan, aylanish o‘qining balandligi 50—250 mm 
8.1-rasm. elektr mashina konstruksiyasining elementlari.

106
bo‘lgan motorlardagi chulg‘am emal izolatsiyali dumaloq chulg‘ambop 
simdan tayyorlanadi. ariqcha izolatsiyasi pishiq sintetik plyonkadan 
ishlanadi, undan chulg‘amning ro‘para qismlaridagi fazalar oralig‘ini 
izolatsiyalashda ham foydalaniladi. ariqchalarda chulg‘am lar ponalar bilan 
yoki ariqchaning yuqori qismi shakliga moslab novlar ko‘rinishida ishlangan 
pona — qopqoqlar bilan mahkamlab qo‘yiladi. 
Faza chulg‘amlarining chiqish uchliklari izolatsiyalangan ko‘p tomirli 
simlardan qilinadi. Chulg‘amdagi kavsharlash joylariga izolatsiya naychalari 
o‘rnatiladi. statordan chiqarilgan simlar qopqoq (20
) li quti (21
) qisqichlar 
chuqurchasiga mahkamlab qo‘yiladi. Chiqish simlari qutisi motorning 
tepasida joylashgan bo‘lib, o‘rnatish vaqtida uni ta’minlash kabelini ulashga 
qulay bo‘lgan vaziyatga burib qo‘yish mumkin. montaj vaqtida va tashish 
paytida motorni ko‘tarish uchun staninaning yuqori qismiga rim-bolt (9
) 
burab qo‘yilgan.
Rotor (11
) o‘zagi va stator o‘zagi tayyorlangan po‘latdan yasaladi va 
presslangan holatda unga suyuqlantirilgan aluminiy quyiladi. ariqchalarga 
aluminiy quyish bilan bir vaqtda tutashtiruvchi halqalar (6
) va shamollatish 
kuraklari (5
) quyib yasaladi, ular havoni stator chul g‘amining ro‘para qismlari 
orqali haydab o‘tadi. natijada ventila tor shamollatayotgan staninaning ichki 
qismlaridan tashqi yuzalariga jadal issiqlik uzatiladi.
Tutashtiruvchi halqalarda o‘zakning ikkala tomonida muvozanat lash 
yuklari (17
) mahkamlanadigan ariqchalar joylashgan.
staninaga boltlar (7
) yordamida mahkamlangan podshipnik to‘siqlari (1, 
15
) da dumalash podshipniklari joylashtiriladigan markaziy teshiklar bor. 
aylanish o‘qining balandligi 132 mm dan oshmaydigan motorlarda ikki 
tomonidan zichlanadigan sharikli podshipniklar qo‘llaniladi. butun xizmat 
muddatiga mo‘ljallangan surkov moyi podshipniklarga ularni tayyorlash 
vaqtida solinadi.
sharikli podshipniklarning to‘siqlari bilan tashqi halqalari chetlari 
orasiga prujinalar (3
) qo‘yiladi; prujinalar po‘lat listdan to‘lqinsimon halqalar 
ko‘rinishida shtamplab yasaladi.
asinxron motorlarning rotori bilan statori orasidagi havoli tirqish katta 
bo‘lmaydi. masalan, aylanish o‘qining balandligi 56—90 mm bo‘lgan to‘rt, 
olti va sakkiz qutbli motorlarda bu tirqish 0,25 mm.
stanina panjalarida rezbali teshiklar ochilib, ularga zaminlash shinalarini 
ulash uchun boltlar (24
) burab qo‘yiladi.
staninaga quyidagi ma’lumotlar ko‘rsatilgan tablichka (23
) mah kamlab 
qo‘yilgan bo‘ladi: motor rusumi, uning korxona nomeri, tayyorlovchi 
korxonaning tovar belgisi, motor quvvati, aylanish tezligi, tok chastotasi va 

107
fazalar soni, Fik, cosj, chiqarilgan yili, ma shinaning og‘irligi va iste’molchi 
uchun kerak bo‘lgan boshqa ma’lumotlar.
motor ventilatori (16
) da bo‘ylama kesik bo‘lib, u bolt (18
) ni burab 
mahkamlayotganda ventilatorning valga zich o‘rnatilishini ta’minlaydi. 
Quvvati 100 kvt gacha bo‘lgan sanoat korxonalari ishchi mexa nizm 
va mashinalarini harakatga keltirishda keng qo‘llaniladigan 4a seriyadagi 
ba’zi rotori qisqa tutashtirilgan yopiq asinxron motorlarning asosiy texnik 
ko‘rsatkichlari 8.1-jadvalda keltirilgan. 
8.1-jadval

108
Jadvalning davomi

109
8.3. O‘zgaRmas TOk masHinalaRi
O‘zgarmas tok mashinasining statori stanina (12
) (8.3-rasm) chulg‘amli 
bosh (24
) va qo‘shimcha (26
) qutblardan tashkil topgan. kam quvvatli 
mashinalarda qo‘shimcha qutblar bo‘lmasligi mum kin. Rotor (yakor) val 
(22
), chulg‘am (10
) li o‘zak (14
) kollektor (9
) dan tuzilgan. 
stanina (12
) mashina korpusi hisoblanadi. ayni paytda u bosh va 
qo‘shimcha qutblarning magnit oqimlarini o‘tkazuvchi magnit tizimining bir 
qismi hamdir. stanina silindr shaklida bo‘lib, po‘lat quvurdan tayyorlanadi; 
quvurning pastki qismiga panjalar (29
) payvandlanadi. korpusning yuqori 
qismiga, mashinani tashish uchun rim-bolt burab qo‘yiladi yoki zo‘g‘atalar 
(25
) payvandlanadi, staninaning chetlarida podshipnik to‘siqlari (4
) va (19
) 
uchun markaz lovchi kertiklar qilingan, podshipnik to‘siqlari vintlar (20
) 
bilan mahkamlab qo‘yilgan.
Qo‘shimcha qutblar (26
) kommutatsiyani yaxshilashga (cho‘tkalar 
ostidan chiqadigan uchqunlarni kamaytirishga) mo‘ljallangan bo‘lib, 
yaxlit qilib yoki listlardan valga yig‘iladi. Qutblar chulg‘amining g‘altaklari 
dumaloq yoki to‘rtburchak kesimli simlardan ishlangan. bosh va qo‘shimcha 
qutblar staninaga boltlar (13
) bilan mahkam lanadi.
yakor o‘zagi 0,5 mm qalinlikdagi elektrotexnika po‘lati listlaridan valga 
yig‘iladi. Qisish shaybalari (15
) ayni paytda chulg‘am (10
) ning bandaj 
o‘ralgan ro‘para qismlari uchun tayanch vazifasini ham o‘taydi. Chulg‘am 
seksiyalarining uchlari kollektor plastinalariga ulangan. kollektor (9
) 

110
8.2-r
asm.
R
ot
or
i qisqa tutash
tir
ilgan v
a a
ylanish o‘
qining balandlig
i 100 mm bo‘
lgan 4
a
ser
iy
adag
i asinxr
on mot
or
.

111
bir-biridan mikanit qistirmalar bilan ajratilgan mis plastinalardan iborat. 
podshipniklar ikkala tomonidan qopqoqlar bilan berkitilgan.
Old to‘siq (4
) ga braketlar (6
) li cho‘tkalar traversasi (3
) mah kamlangan, 
braketlarga cho‘tka tutqichlar (28
) cho‘tkalar (8) bilan birga o‘rnatilgan. 
kollektorni ko‘zdan kechirish va cho‘tkalarga qo‘lni olib borish uchun 
mashinada tuynuklar bor, ular qopqoqlar yoki teshik-teshik tasmalar (5, 
17
) bilan berkitiladi. 
mashinani yuqoridan va vertikalga nisbatan burchak ostida tushuvchi 
suv tomchilaridan himoyalash uchun yuqori qismdagi teshiklar jalyuzlar 
(23
) ko‘rinishida ishlangan.
yakor chulg‘amidan va bosh qutblarning uyg‘otish chulg‘amidan 
chiqarilgan simlar staninadagi teshiklardan o‘tkazilib, quti (11
) dagi 
qisqichlar chuqurchasiga ulangan.
O‘zgarmas tok mashinasining podshipnikli tayanchlari asinxron 
mashinalarning tayanchlariga o‘xshaydi. aylanish o‘qining balandligi 80—
200 mm bo‘lgan o‘zgarmas tok mashinalarida odatda yuritma tomondan 
va bunga qarama-qarshi tomondan ham sharikli podshipniklar (1
), aylanish 
o‘qining balandligi 225—315 mm li motor larda yuritma tomondan rolikli 
podshipniklar, qarama-qarshi tomon dan esa sharikli podshipniklar 
o‘rnatiladi. podshipnik qopqoqlari (2) boltlar (21) bilan mahkamlanadi, 
buning uchun boltlar to‘siqlar dagi teshiklardan o‘tkazilib, ichki 
qopqoqlardagi rezbali teshiklarga burab kirgiziladi. boltlar prujinalovchi 
shaybalar bilan konrlab qo‘yiladi.
O‘zgarmas tok mashinalarining tok oluvchi qurilmasi cho‘tkalar (8
), 
cho‘tka tutqichlar (28
) ni, cho‘tka tutqichlar mahkamlangan braket lar (6
) 
ni va braketlar o‘rnatilgan traversa (3
) ni o‘z ichiga oladi. aylanish o‘qining 
balandligi 355—500 mm bo‘lgan motorlarda traversa bo‘lmasligi mumkin. 
bunday mashinalarda braketlar to‘g‘ri dan to‘g‘ri podshipnik to‘sig‘iga 
mahkamlanadi. Cho‘tkalarni kollek tor (9
) ga prujinalar qisib turadi.
mashina himoyali qilib ishlangan bo‘lib, aksial shamollatish tizimiga 
ega. mashinaga sovituvchi havo ventilator (18
) yordamida tasma (5
) dagi 
darchalar orqali kollektor tomondan so‘riladi va yuritma tomondagi tasma 
(17
) ning teshiklari orqali chiqib ketadi. Havo oqimlari eng ma’qul tarzda 
taqsimlanishi uchun diffuzor (16
) o‘rna tiladi. Diffuzor havo oqimini mashina 
yakorining sirtiga yo‘naltiradi.
Rotorni muvozanatlash maqsadida kollektor tomondan halqa (7
) ga 
va ventilator (18
) dagi ariqchaga «qaldirg‘och dumi» ko‘rinishi dagi yuklar 
o‘rnatiladi. kichik mashinalarda muvozanatlash ventilator va kollektorda 
teshiklar parmalash yo‘li bilan amalga oshiriladi.
O‘zgarmas tok mashinalari ishlayotganda yakor chulg‘ami hosil qilgan 
yakor maydoni bosh qutblar maydoniga qo‘shilib uni buzadi, qutblar 

112
chetlaridagi magnit induksiyasi bir xil bo‘lmay qoladi. yakor chulg‘amining 
seksiyalarida eyuk ning har xilligi tufayli mashina kommutatsiyasi 
yomonlashadi va ayrim kollektor plastinalari orasidagi kuchlanish ortadi, 
bu esa plastinalar izolatsiyasining teshilishiga olib keladi.
O‘zgarmas tok mashinalaridagi chulg‘amlarning tashqariga chiqarilgan 
uchlari quyidagi harflar bilan belgilanadi: ya — yakor chulg‘ami, k — 
kompensatsiyalovchi chulg‘am, QQ — qo‘shimcha qutblar chulg‘ami, k-ku 
— ketma-ket uyg‘otish chulg‘ami, sh — parallel uyg‘otish chulg‘ami, iT — 
ishga tushirish chulg‘ami, T — tenglashtiruvchi chulg‘am va tenglashtiruvchi 
sim. Harfli belgilarga raqamlar qo‘shib yoziladi: 1 — chulg‘amning boshi, 
2 — chulg‘am ning oxiri; masalan, ya1 — chulg‘amning boshi, ya2 — uning 
oxiri.
Quvvati 100 kvt gacha bo‘lgan sanoat korxonalari ishchi mexa nizm va 
mashinalarini harakatga keltirishda keng qo‘llaniladigan Ï seriyadagi 1 — 
11 o‘lchamli himoyali tayyorlangan, kuchlanishi 110, 220, 440 v bo‘lgan 
ba’zi o‘zgarmas tok motorlarning asosiy texnik ko‘rsatkichlari 8.2-jadvalda 
keltirilgan.
8.2-jadval

113
8.4. elekTR masHinalaRni mOnTaJ QilisH
elektr mashinalar ishlab chiqaruvchi korxonadan yig‘ilgan holda keltirilgan 
elektr mashinalarni montaj qilish. Har qanday elektr mashinalar ishchi 
joyiga o‘rnatilishi oldidan mashinaning umumiy tashqi holati, kontakt 
simlari, shyotka mexanizmlari, podshipniklarning ochiq teshiklari va moy 
ko‘rsatkichlari, kollektorlar, kontakt halqalari ko‘zdan kechiriladi. mashinada 
tebranma podshipniklar o‘rnatilgan bo‘lsa, moy bilan to‘ldirilganligi va 
shuningdek, mashina da sirpanuvchi podshipniklar o‘rnatilgan bo‘lsa, u 
holda podshipnik larning konsistent moy bilan moylanganligi tekshiriladi. 
stator va rotor chulg‘amlarining izolatsiyasi o‘lchanadi. mashinaning 
chul g‘amlari va boshqa qismlari quruq havo bilan puflanib changdan 
tozalanadi. mashina rotori qo‘l bilan aylantirilib rotorning erkin aylanishi 
va yon shchitlari qirralarining ventilator parrak chalariga tegmayotganligiga 
ishonch hosil qilinadi. 
elektr mashina uzoq muddat yoki bo‘lmasa qoniqarsiz holatda 
saqlangan bo‘lsa, bunday elektr mashinalarni yig‘ilmagan holda 
keltirilishida ko‘zda tutilgan qismlarga ajratiladi va har bir qism alohida 
8—a. imomnazarov

114
8.3-rasm. Ï seriyadagi o‘zgarmas tok mashinasi.
nazoratdan o‘tkazilganligi to‘g‘risida akt tuziladi. 
ishchi kuchlanishi 1 kv gacha bo‘lgan elektr mashinalar chul g‘amlarining 
izolatsiyasi megometr yordamida 1 kv kuchlanishda o‘lchanadi va 
shuningdek, ishchi kuchlanishi 1 kv dan yuqori bo‘lgan elektr mashinalar 
chulg‘amlarining izolatsiyasi megometr yordamida 1—2,5 kv kuchlanishda 
o‘lchanadi.
elektr mashina o‘rnatiladigan fundament tayyorlanib va uni tek shirib 
bo‘linganidan so‘ng elektr mashina mos joyiga o‘rnatiladi va bolt bilan 
mahkamlanadi.

115
elektr mashinalar ishlab chiqaruvchi korxonadan yig‘ilmagan holda 
keltirilgan elektr mashinalarni montaj qilish. katta massa va o‘lchamli elektr 
mashinalar yig‘ilmagan holatda keltiriladi. ularni montaj qilish uchun katta 
kuch va shuningdek, ishchilarning malakasi yuqori bo‘lishi talab qilinadi. 
Fundament ustiga fundament o‘qlariga o‘qlari moslashtirilgan maxsus 
tayyorlangan plita o‘rnatiladi. anker boltlari o‘rnatilib mahkamlanadi. anker 
boltlari tortib bo‘linga nidan so‘ng gidrostatik sath o‘lchagich yordamida 
plitaning balandligi va o‘qlari yo‘nalishlari bo‘yicha holatlari tekshiriladi. 
keyingi bos qichda oldindan nazoratdan o‘tgan podshipniklarning ustunlari 
o‘rnatiladi. podshipnik ustunlari tagiga metalldan yasalgan zarur bo‘lgan 
hollarda izolatsion qatlamlar joylashtiriladi.
Rotor valiga podshipniklar o‘rnatilganidan keyin podshipnik ichki qismi 
ishchi yuzasini val bo‘yinchasiga siljitib borish maxsus asbob — shaber 
yordamida amalga oshiriladi va bu jarayonda rotor podship nigining ichki 
babbit yuzasidagi g‘adir-budurliklar tekislanadi.
montaj amaliyotidagi eng mas’uliyatli amal — bu ishchi mexanizm 
vali bilan elektr mashina rotori valini o‘zaro mos markazlashtirishdir. vallar 
o‘qlarining o‘zaro radiusi va og‘ish burchagi bo‘yicha nisbatan siljigan 
bo‘lishi kerak (8.4-rasm). katta mashinalarning vallari tabiiy egiklikka ega 
bo‘lgani uchun ham vallarni o‘zaro mexanik biriktiruvchi muftalarning yon 
tomonlari yuzalarini parallel holatga keltirishning deyarli iloji yo‘q. 
birlashtiruvchi mufta konstruksiyasining turiga qarab, vallar o‘qlari 
markazlarining o‘zaro moslashtirish radius x va og‘ish burchagi j yo‘nalishlari 
bo‘yicha nomutanosiblik 0,03—0,6 mm oraliqda bo‘lishiga ruxsat etiladi.
vallar o‘qlari markazlarini o‘zaro moslashtirish alohida asboblar, 
moslashtirilgan kazorat skobalari va yuqori aniqlikda tayyorlangan yupqa 
plastinkalar yordamida amalga oshiriladi. 
elektr mashinalar chulg‘amlari izolatsiyasini quritish. elektr mashina 
nazorat qilinayotganida elektr mashina chulg‘ami izolatsiyasi past darajada 
ekanligi ayon bo‘lsa, u holda elektr mashina ni quritish kerak bo‘ladi. 
elektr mashina chulg‘amlarini quritish unga o‘zgar mas yoki o‘zgaruvchan 
tok yuborish bilan amalga oshiri ladi. buning uchun alohida kuchlanish 
manbayidan foydalaniladi. elektr mashina ichiga qizdirilgan havo yuborilib, 
induksion usul bilan va past kuch lanishdagi qisqa tutashuv toki yordamida 
(generatorlar quritiladi) ham elektr mashinani quritish mumkin. 
elektr mashinalarni quritish jarayonida chulg‘amning harorati uzluksiz 
ravishda termometr yoki termoparalar yordamida o‘lchab boriladi. Chulg‘am 
izolatsiyasi qarshiligi turg‘un haroratda ruxsat etilgan qiymatga teng 
bo‘lganida quritish jarayoni tugagan hisob lanadi.
elektr mashinalarni sinovli ishga tushirish. barcha montaj ishlari 
tugatilganidan so‘ng, elektr mashina sinovli ishga tushirilishi kerak. elektr 

116
mashinani sinovli ishga tushirishdan avval mashinaning barcha elementlari 
sinchkovlik bilan ko‘zdan kechiriladi va vali qo‘l bilan aylantirilib ko‘riladi 
(katta quvvatli mashinalarning vali ko‘tarma kran yordamida aylantirib 
ko‘riladi). elektr mashinani sinovli ishga tushirish vaqtida podshipnikning 
harorati tekshirilib boriladi va shuningdek, mashina qismlarining titrashlari 
qiymatlari vibrometr yordamida o‘lchab boriladi. sirpanuvchi podshipniklar 
uchun ruxsat etilgan harorat qiymati 80°C dan oshmasligi va shuningdek, 
tebra nuvchi podshipniklar uchun esa 95°C dan oshmasligi kerak.
elektr mashinaning normal yuklanganlik ish rejimi uchun pod-
shipniklarning ruxsat etilgan titrash qiymatlarining (amplituda ning 
ikkilangan qiymati) tezlikka bog‘liqligi: 
elektr mashina tezligi, ayl/min ...................... 3000 
1500 1000 750
Tebranish qiymati, mm .................................... 0,005 
0,1 
0,13 
0,16
Rotor yoki yakorning aylanish yo‘nalishi to‘g‘ri ekanligi va elektr mashina 
elementlari normal yig‘ilganligiga ishonch hosil qilish uchun elektr 
mashinaga avval «siltovli» oz vaqtga kuchlanish berib, ishga tushiriladi. 
so‘ngra elektr mashinani yuklanishsiz birmuncha uzoq vaqtga ishga 
tushiriladi. mashina salt yurish rejimida tekshirilganidan keyin yuklanish 
bilan ishlatiladi.
8.5. elekTR mOTORlaRga xizmaT kO‘RsaTisH
elektr motorlarni uzoq muddatga ishga yaroqli holatda saqlash uchun 
ta’mirlar oralig‘ida ularga texnik xizmat ko‘rsatish katta aha miyatga ega. 
uning vazifasiga motorning harorati rejimini, uning cho‘tka lari kontakti, 
kollektori va kontakt halqalarining ahvolini, vibratsiya ni, podshipniklar 
ahvolini va ularda moy borligini kuzatish kiradi. 
ishchi mexanizm va mashinalarning ishlashi davomida navbatchi xodim 
ularning motorlarini bir marta ko‘zdan kechirib chiqadi va motorni chang 
hamda iflosliklardan tozalaydi, bunda u ish rejimi og‘ir bo‘lgan (tez-tez 
ishga tushiriladigan va to‘xtatiladigan, mexanizmi o‘qiga katta yuklanish 
tushadigan, atrof-muhit harorati yuqori bo‘lgan) motorlarga alohida 
ahamiyat beradi. 
elektr mashinalarning davomli normal ishlashini ta’minlash maqsadida 
vaqti-vaqti bilan tarmoqdan o‘chiriladi, xodim mashinani siqilgan havo 
bilan tozalaydi, podshipniklarda moy bor-yo‘qligini tekshiradi, kollektor 
va kontakt halqalarini tozalaydi, cho‘tka tutqich larining ishini, izolatsiya 
ahvolini tekshiradi va zaminlovchi qurilma larni ko‘rib chiqadi, cho‘tkalarni 
neytral holatga o‘rnatadi va shamol latish kanallarini tozalaydi.

117
motorlarning harorati rejimini tekshirish
izolatsiyalovchi materialning klassiga qarab, atrof-muhit harorati 40°C 
ligida motorlar uchun ruxsat etilgan haroratlarning oshish chegarasi 
turlicha (60 dan 125°C) bo‘ladi. 
elektr motorlarning qizib ketishi birinchi navbatda chulg‘amlarning 
izolatsiyasi uchun xavflidir, chunki bu holda ularning ishlash muddati 
qisqaradi, ba’zan esa elektr mashinalar batamom ishdan chiqadi.
motorning qizishi yuklanish va ish rejimiga bog‘liq. Qizib ketishning 
asosiy sababi, motorlarning tok bilan o‘ta yuklanishidir. bu hodisa uzoq 
muddatli rejimda o‘zgaruvchan tok motorlari uchun stator zanjiridagi, 
o‘zgarmas tok motorlari uchun yakor zanjiridagi tokni nazorat tarzda 
o‘lchab ko‘rib aniqlanadi.
Qisqa muddatli takrorlanuvchan rejimda ishlaydigan motorlarda tok 
doimo o‘zgarib turadi, shuning uchun ularning yuklanishini shchitga 
o‘rnatilgan o‘lchov asboblar yordamida emas, balki maxsus asboblar 
(ossillograflar) yordamida tokning vaqt bo‘yicha o‘zgarishi diagrammasi 
olinadi va uning asosida mexanizmning ish sikli uchun tokning ekvivalent 
qiymati aniqlanadi.
yuklanish normal bo‘lganda motorning qizib ketishiga uning yomon 
sovitilishi (ventilator qanotlarining shikastlanishi, shamol latish kanallari 
va tuynuklarning to‘lib qolishi) yoki atrof-muhit harorati 40°C dan ortib 
ketishi sabab bo‘lishi mumkin.
Quvvati 100 kvt va undan kam bo‘lgan motorlarning qizish darajasi 
termometr bilan aniqlanadi. Termometr bo‘lmaganda motorning qizish 
darajasi odatda qo‘lni tekkizib tekshiriladi. agar u juda issiq bo‘lsa, ko‘chma, 
yaxshisi spirtli termometr bilan o‘lchanadi, chunki u magnit maydon ta’sirida 
xatoga yo‘l qo‘ymaydi. Termometrning aktiv qismi aluminiy folga bilan zich 
qilib o‘raladi va motor sirtidagi o‘lchanadigan joyga siqib qo‘yiladi, ustidan 
esa izolatsiya langan joyi issiqlikni izolatsiyalovchi paxta bilan o‘raladi. 
motorlar chulg‘amlarining to‘g‘ri ulanganini
va tuzukligini tekshirish
O‘zgarmas tok mashinalari. O‘zgarmas tok motorlarining yaxshi ishlashi 
ko‘p jihatdan yakor chulg‘amlarining hamda asosiy (bosh) va qo‘shimcha 
qutblarda joylashgan chulg‘amlarning to‘g‘ri ulanishiga bog‘liq. 
O‘zgarmas tok mashinalarining asosiy qutblarida parallel, ketma-ket va 
mustaqil uyg‘otish chulg‘amlari, qo‘shimcha qutblarda esa asosiy ketma-

118
ket uyg‘otish va yordamchi parallel yoki mustaqil uyg‘otish chulg‘amlari 
joylashtirilgan.
8.3-jadvalda Davlat standartlarida qabul qilingan o‘zgarmas tok 
mashinalari chulg‘amlari chiqish uchlarining tegishli shartli belgilanishlari 
keltirilgan.
8.3-jadval
elektr motorlar vazifasiga qarab turli ulash sxemalariga ega (8.5-rasm). 
yakor chulg‘ami ning boshi ya1 har doim musbat qutbli cho‘tka larga 
ulanadi.
Chulg‘amlarning (yakor, qo‘shimcha qutb lar chulg‘amlari va kom-
pensatsiyalovchi chul g‘amlarning) bir-biriga nisbatan to‘g‘ri ulanga nini 
tekshirish motor yaxshi ishlashi uchun muhim ahamiyatga ega.
yakor va qo‘shimcha qutblar QQ chulg‘amlari ning to‘g‘ri ulanganini 
tekshirishda (8.6-a rasm) yakor va qutblar magnit oqimlarining yo‘nalishi 
aniqlanadi. ular bir-biriga qarama-qarshi yo‘nalgan bo‘lishi kerak. yakor 
bilan qutblar orasidagi havoli tirkishga millivoltmetrga ulangan ko‘p sonli 
o‘ramlari bo‘lgan yassi g‘altak qo‘yiladi. keyin yakor chulg‘amini manbaga 
ulab, undan nominal tokdan ko‘pi bilan 10% ga ortiq bo‘lgan tok o‘tkaziladi 
va zanjirni uzib, millivoltmetr milining og‘ish yo‘nalishi kuzatiladi. shundan 
so‘ng g‘altaklarni havo tirqishidan olmasdan, 8.5-b rasmda keltirilgan 
qutblilikka rioya qilgan holda QQ chulg‘amiga tok beriladi. QQ chulg‘ami 
zanjirini uzib, millivoltmetr milining og‘ishi kuzatiladi. agar mil yakor 
8.4-rasm. elektr motori valini ishchi mexanizm valiga mos markazlashtirish.

119
zanjirini uzgandagi og‘ishiga nisbatan qarama-qarshi tomonga og‘sa, yakor 
va qo‘shimcha qutblar chulg‘amlari to‘g‘ri ulangan bo‘ladi.
kompensatsiyalovchi chulg‘am kCH va qo‘shimcha qutblar QQ ning (8.7-
rasm) to‘g‘ri ulanganini tekshirishda ularning magnit oqim larining yo‘nalishi 
aniqlanadi. ular bir-biriga qarama-qarshi yo‘nalgan bo‘lishi kerak. ko‘rib 
chiqilayot gan chulg‘amlar to‘g‘ri (mos) ulan gan da kCH ni past kuchlanish li 
o‘z garmas tok manbayiga qisqa mud datli ulanganda millivoltmetr pv ning 
mili o‘ngga, uzganda esa chapga suriladi.
yakor chulg‘amining uzilishga va qisqa tutashishga tuzukligi chul g‘am 
seksiyalarining qarshiligini o‘lchash bilan tekshiriladi (8.8-rasm). kollektor 
cho‘tkalarini ko‘tarib, ikkita plastina orqali tok o‘tkaziladi va kuchlanishning 
pasayishi millivoltmetr bilan o‘lchanadi. Chul g‘amda uzilish yoki qisqa 
tutashish bo‘lsa, o‘lchangan qarshilik boshqa seksiyalar qarshiligidan 
ancha farq qiladi.
O‘zgaruvchan tok mashinalari. O‘zgaruvchan tok mashinalari stato-
rining chulg‘ami asinxron va sinxron elektr motorlarda bir xil belgila nadi. 
stator chulg‘amlari ochiq, yulduz va uchburchak sxema larida (8.9-rasm) 
ulanishi mumkin. bu sxemalarda quyida gicha belgilashlar ko‘zda tutilgan 
(8.4-jadval):
8.4-jadval
asinxROn mOTORlaR CHulg‘amlaRi CHiQisH
uCHlaRining belgilanisHi
stator chulg‘amlarini ochiq sxemada ulash eng ko‘p tarqalgan. Odatda, 
motor pas portida ikki xil kuchlanish ko‘rsatiladi: 220/380 va 380/660 v. 
Ta’minlovchi tarmoqning vazifasiga qarab, chulg‘am lardan chiqarilgan 
oltita sim chulg‘amlarni osongina yulduz usulida ulash (buning uchun C1, 
C2 va C3 uchlar o‘zaro tutashtiriladi) yoki uchburchak usulida ulash (buning 

120
uchun mos holda C1 — C6, C2 — C4 va C3 — C5 uchlar o‘zaro tutashtiriladi) 
imkonini beradi (8.9-a rasm). masalan, 220/380 v kuchlanishga mo‘ljallangan 
mo torlar statorining chulg‘amlari 380 v li tarmoq uchun yulduz usulida va 
220 v li tarmoq uchun uchburchak usulida ulanishi mumkin. 
stator chulg‘amida belgi bo‘lmasa, o‘zgaruvchan tok mashinalari 
chulg‘amlarining uchlari to‘g‘ri ulanganini tekshirish kerak (8.10-rasm).
Ta’minlovchi manba (akkumulator yoki quruq element) fazalar dan biriga 
almashlab ulagich yordamida ulanadi (8.10-a rasm), bosh qa fazalarning 
chiqish uchlariga esa voltmetr pv ni shunday ulash kerakki, bunda 
ta’minlovchi manbadan kuchlanish berilganda asbob mili o‘ngga surilsin. 
bu holda batareyaning «musbat» va voltmetrning «manfiy» fazalarining 
bir xil nomli chiqish uchlariga ulanadi.
Chiqish uchlari belgilarining to‘g‘riligi fazalarni juft-juft qilib ulash 
bilan ham tekshiriladi. ikkita ketma-ket ulangan chulg‘amlar yoki fazalar 
ta’minlovchi manbaga, uchinchisi esa voltmetrga ulanadi. agar birinchi 
ikkita chulg‘am bir xil nomli chiqish uchlariga ulangan bo‘lsa (8.10-b rasm), 
batareya ulanganda voltmetr mili og‘maydi.
kollektor, kontakt halqalari va cho‘tkalarga xizmat ko‘rsatish
kollektor va kontakt halqalarining ahvolini tekshirish. O‘zgarmas tok 
elektr mashinalarining normal ishlashi ko‘p darajada kollektorning ahvoliga 
bog‘liq. u esa puxta qarovni talab qiladi.
aylanganda kollektorga ko‘mir va metall changlari o‘tirib, uning cho‘tka 
kontaktini ifloslantiradi. bu esa cho‘tkalarning kollektor plastinalariga tegish 
joyida uchqun chiqib, uning sirpanuvchi sirtida qurum hosil bo‘lishiga olib 
keladi. uchqunlanish ortganda kollektor sirtida «doiraviy alanga» paydo 
bo‘lishi, ya’ni turli qutbli cho‘tkalar orasida kollektor orqali qisqa tutashuv 
yuzaga kelishi mumkin.
8.5-jadval
O‘zgaRmas TOk mOTORi kOllekTORiDagi
uCHQunlanisH DaRaJasi

121
elektr mashinalar kollektoridagi uchqunlanish darajasi cho‘tkaning 
tushuvchi cheti tagida aniqlanadi (8.5-jadval). motor normal rejimda 
ishlaganda uchqunlanish 
darajasi 1,5 dan oshmasligi 
kerak.
kollektor va kontakt 
c h o ‘ t k a l a r i s i r p a n m a 
kontakti sirtining shi-
kastlanishi (shilinishi, 
tirnalishi, keskichlardan 
i z q o l i s h i , k o l l e k t o r 
plastinalar i orasidan 
mikanit izolatsiyaning 
chiqib qolishi) motorlar 
katta tezlikda aylanganda 
cho‘tkalarning titrashiga, 
kuch elektr zanjirining 
u z i l i s h i g a , o q i b a t d a 
sirpanma sirtning kuyishiga 
olib keladi. 
kollektor va halqalar 
sakkiz soatcha ishlaganidan 
8.5-rasm. elektr mashinalarning uyg‘otuvchi 
chulg‘amlarini parallel (a), ketma-ket (b) va aralash 
(d) ulash sxemalari.

122
so‘ng, albatta, bir marta quruq toza latta bilan artiladi. agar kollektor va 
halqalarning sirpanma sirtida qurum va tirnalish izlari paydo bo‘lsa, ular 
shisha qumqog‘oz bilan jilvirlanadi. 
elektr mashinalar ishlaganda kollektorning mis qismi plastinalar 
orasidagi qattiqroq sluda izolatsiyaga qaraganda tezroq yeyiladi. na tijada 
kollektor sirtiga izolatsiya chiqib qoladi, cho‘tkalar titrab ishlay di va cho‘tka 
kontaktida qo‘shimcha uchqunlanish paydo bo‘ladi.
Chiqib qolgan izolatsiyani frezalab yoki arralab olib tashlanadi. ishlov 
berilgan kollektor jilvirlanadi, bir tekis yaraqlaguncha yaltira tiladi va siqilgan 
havo bilan tozalanadi.
Cho‘tkalar ahvolini tekshirish. Cho‘tkalar to‘g‘ri tanlanishi, tut qichlarida 
ishonchli mahkamlanishi hamda butun sirti bilan kollektor va kontakt 
halqalariga tegib turishi kerak.
Cho‘tkalar tutqichi gardishida 
erkin surilishi lozim. bunda cho‘tka 
bilan tutqichi orasida 0,1—0,2 
mm havoli tirqish bo‘lishiga ruxsat 
etiladi.
elektr mashinaning hamma 
cho‘tkalari bir xil kuch bilan bosilib 
turishi kerak, shunda ular bir tekis 
yeyiladi. solishtirma bosim kuchi 
cho‘tkalarning turiga bog‘liq bo‘lib, 
odatda 15—25 kpa dan oshmaydi va 
8.6-rasm. yakor va qo‘shimcha qutblar chul-
g‘amlarining ulanishini tekshirish sxemalari: a — 
yakor chulg‘amini ulash bilan; b — qo‘ shimcha 
qutblar chulg‘amlarini ulash bilan.
8.7-rasm. kompensatsiyalovchi 
chulg‘am va qo‘shimcha 
qutblarning ulanishini tekshirish 
sxemasi.
8.8-rasm. yakor chulg‘amining 
qarshiligini o‘lchash sxemasi.

123
bu kuch dinamometr yordamida o‘lchanadi.
yeyilgan cho‘tkalar o‘z vaqtida almashtirilishi kerak. Cho‘tkalar ning 
balandligi yoki kontakt sirtining yuzi kontakt geometrik sirtining 2/3 dan 
kamroq kichiklashganda ular almashtiriladi.
elektr motorlar podshipniklariga xizmat ko‘rsatish
podshipniklarni ishlatish davomida ularning qizishi va moyining ahvoli 
tekshiriladi, havoli tirqishlari va rotor (yakor) ning o‘q yo‘na lishida siljishi 
o‘lchanadi.
elektr mashinalarida konstruktiv jihatdan bir-biridan farq qiluvchi 
sirpanish va dumalash podshipniklari qo‘llaniladi. 
sirpanish podshipniklarining ustki vkladishi bilan o‘q bo‘yni orasida 
radial havoli tirqish bo‘lishi kerak, uning o‘lchami moyli ponaning ko‘tarish 
kuchiga bog‘liq. Havoli tirqish kichiklashsa, pod shipniklar kuchli qiziydi, 
havoli tirqish kattalashganda esa, ma’lum moy qatlami hosil bo‘lish sharoiti 
yomonlashishi oqibatida podship niklar tez ishdan chiqadi.
ajralmaydigan sirpanish podshipniklaridagi radial havoli tirqish o‘q 
bo‘yni bilan vkladish orasiga shchup kirgizilib o‘lchanadi. ajraladigan 
podshipniklardagi radial havoli tirqishni o‘lchash uchun rux simlar a va b
1
, 
b
2
foydalaniladi (8.11-rasm). sirpanish podshipniklari uchun ruxsat etilgan 
radial havoli tirqishlarning qiymatlari 8.6-jadvalda keltirilgan.
8.6-jadval
siRpanisH pODsHipniklaRining RaDial HavOli
TiRQisHlaRi QiymaTlaRi
8.9-rasm. stator chulg‘amining ulanish sxemalari:
a — ochiq usulda; b — yulduz usulida;
d — uchburchak usulida.

124
sirpanish podshipniklarida o‘q yo‘nalishidagi simmetrik havoli tirqishlar 
bo‘lishi kerak. mashina ishlayotganda magnit kuchlar ta’sirida rotor (yakor) 
o‘qda surilib havoli tirqishni yo‘qotishi mum kin, natijada podshipniklar 
qizib ketadi. Rotor (yakor) ning surilishi tayyorlovchi korxona tomonidan 
ko‘rsatiladi. bunday ma’lu motlar bo‘lmagan taqdirda, elektr mashinalarning 
diametri 200 mm gacha bo‘lgan o‘qlari uchun rotorning o‘qda surilishi 
2—4 mm ni, diametri 200 mm dan katta bo‘lgan o‘qlar uchun o‘q bo‘yni 
diamet rining 2% ini tashkil etadi. 
Havoli tirqishlar o‘lchash chizg‘ichi bilan mashinaning har qaysi 
tomonida bir necha joyda o‘lchanadi, bunda ularning o‘lchangan o‘rtacha 
arifmetik qiymatlari teng bo‘lishi kerak.
sirpanish podshipniklarining ishini doimiy tekshirish harorat rejimini, 
moyning sifati va miqdorini kuzatishdan iborat.
sirpanish podshipniklarining 80°C dan ortiq qizishi xavflidir, chunki 
bunda ular ishdan chiqishi mumkin. bunga moylash sharo itlarining 
yomonlashuvi sabab bo‘lishi mumkin. moyning sathi doimo kuzatilib 
turilishi kerak.
Dumalash podshipniklari odatda konsistent tarkib bilan moy lanadi: 
tarkib podshipnikka kamerasi hajmining 1/2—2/3 qismi qadar solinadi 
(katta qiymat podshipnikning 1500 ayl/min gacha aylanish tezligiga 
tegishli). kamerani moy bilan limmo-lim to‘ldirish tavsiya qilinmaydi, aks 
holda moy podshipnik korpusidan oqib tushadi.
ish sharoitlariga qarab moyni har 3—6 oyda almashtirish kerak. bunda 
8.10-rasm. stator chulg‘amining chi qish 
uchlarini tekshirish sxema lari: a — bitta-
bittadan ulab; b — juft-juft ulab; b va 
O — chulg‘amlarning 
boshi va oxiri.

125
podshipniklar uayt spirtda yuvib tozalanadi. keyin siqilgan havo bilan 
puflanadi va yangi moy bilan to‘ldiriladi.
8.6. elekTR masHinalaRning
nuQsOnlaRi
elektr mashinalarida sodir bo‘luvchi asosiy shikastlanishlar ma’ lum 
bo‘lsa, ularni tezda bartaraf etib, mashinalarning xizmat mudda tini 
uzaytirish mumkin. shikastlanishlar elektr va mexanik shikast lanishlarga 
bo‘linadi. elektr shikastlanishlarga kollektor chulg‘amlari, kontakt 
halqalari, cho‘tkalarning nuqsonlari, izolatsiya qarshiligining pasayishi 
va mashinaning elektr qismi bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa kamchiliklar, 
mexanik shikastlanishlarga esa podshipniklarning yemi rilishi, o‘qning 
deformatsiyalanishi, bandajlarning uzilishi va boshqa nuqsonlar kiradi. 
elektr mashinalarda eng ko‘p uchraydigan nuqson lar va ularning paydo 
bo‘lish sabablari 8.7-jadvalda keltirilgan.
8.7-jadval
elekTR masHinalaRning asOsiy nOsOzliklaRi
Jadvalning davomi

126
Jadvalning davomi

127
8.11-rasm. ajralma sirpanish podshipniklaridagi havoli tirqishlarni o‘lchash.

128

129
8.7. elekTR masHinalaRni Ta’miRlasHni
TasHkil eTisH
elektr mashinalarni ta’mirlashga tayyorlash
Ta’mirlash ishlarining hajmi va tavsifi mashinani ko‘zdan kechirib, 
ta’mirdan oldingi sinovlar va qismlarga ajratish jarayonida, shuning dek, 
alohida qismlarini ko‘zdan kechirib aniqlanadi.
ko‘zdan kechirish oldidan mashina kir va changlardan tozalanadi, tashqi 
sirti, chulg‘amlari, kontakt halqalari, kollektorlari va qo‘l yetadigan boshqa 
qismlari siqilgan havo bilan tozalanadi.
Odatda, but mashinalar, ya’ni barcha yig‘ish birliklari bor bo‘lgan 
mashinalar ta’mirlash uchun qabul qilinadi. korpusi yoki podshipnik lar 
to‘sig‘i singan, ikkitadan ortiq panjasi bo‘lmagan kichik va o‘rta quvvatli 
elektr mashinalar ta’mirlash uchun qabul qilinmaydi. bunday mashinalarni 
ta’mirlashdan ko‘ra yangisi bilan almashtirish iqtisodiy jihatdan ma’qul 
variantdir.
mashinaning mexanika qismi tuzuk va qismlarga ajratishdan avval 
chulg‘amlarini qayta o‘ramasdan ta’mirlash mumkin bo‘lgan hollarda 
mashina ta’mirdan oldin 30 min davomida salt yurgizib sinab ko‘ri ladi. 
motorni tarmoqqa ulashdan oldin rotorining erkin yo‘li, pod shipniklarda 
moy borligi tekshiriladi, izolatsiyaning qarshiligi o‘lchanadi va elektr 
mustahkamligi sinab ko‘riladi.
Ta’mirlashdan oldin salt yurgizib sinashlar vaqtida uch fazali motorlar 
fazalaridagi tok, titrashlar o‘lchanadi, mashina mexanika qismining ahvoli, 
podshipniklarining qizish darajasi, cho‘tka-kollektorli apparatning ishlashi 
va boshqa qator ishlar bajariladi. 
Qismlarga ajratish jarayonida havoli tirqish, podshipniklardagi havoli 
tirqishlar, kontakt halqalari, cho‘tka tutqichlarining yeyilishi darajasi 
o‘lchanadi. O‘lchangan havoli tirqish o‘lchamlari katalog lardagi ma’lumotlar 
bilan taqqoslanadi.
asinxron motorlardagi havoli tirqishlarni o‘lchashga katta e’tibor 
beriladi. stator va rotor oralig‘idagi havoli tirqishning kattalashuvi 
mashinaning quvvat koeffitsiyenti, Fik va quvvatning kamayishiga olib 
keladi. motorning bu tirqishi 25% dan ortiq kattalashgan bo‘lsa, u holda 
bu motor ta’mirlash uchun qabul qilinmaydi. 
agar mashinaning podshipnikli to‘siqlarida teshiklar bo‘lmasa, havoli 
tirqishlar mashina qismlarga ajratilganidan so‘ng o‘lchanadi. Dumalash 
podshipniklaridagi radial havoli tirqishlar mashinaning o‘qi gorizontal 
holatdaligida tashqi halqaning yuqori nuqtasida dumalash jismi bilan ana 
9—a. imomnazarov

130
shu halqaning dumalash yo‘lakchasi orasiga shchup tiqib o‘lchanadi.
vkladishlari ajralmaydigan sirpanish podshipniklaridagi o‘q bo‘yni bilan 
vkladish orasidagi yuqorigi havoli tirqish ham shchup bilan o‘lchanadi, 
buning uchun shchup imkoni boricha vkladishning butun uzunligicha 
o‘lchanadi. yon havoli tirqishlar ham o‘lchanadi, u yuqori qismdagi havoli 
tirqishning yarmisidan katta bo‘lmasligi kerak.
mashina qismlarga ajratilgach, uning ta’mir qilinadigan qismlari yuvib 
tozalanadi va sinaladi, ularning har biri uchun ta’mir ishlari hajmi va 
mazmuni aniqlanadi hamda yaroqli-yaroqsizga ajratish kartasi tuziladi. 
ayni karta asosida ta’mirning marshrut texnologik kartasi tuziladi. Ta’mirdan 
oldin nosozliklar va shikastlangan joylarni aniqlash ishlari yaroqli-yaroqsizga 
ajratish deyiladi. 
agar kollektorlar va kontakt halqalari yo‘l qo‘yilganidan ortiq yeyilgan 
bo‘lsa, ular almashtiriladi.
Qayta o‘rash kerak bo‘lgan stator ariqchalaridan chulg‘amni chiqarib 
olishni osonlashtirish uchun izolatsiyasi kuydiriladi. stator zich qilib 
berkitilgan elektr pech ichiga joylanadi va u yerda 4—6 soat qoldiriladi. 
agar stator pechga sig‘masa, chulg‘amini pasaytiruvchi transformatordan 
kelayotgan tok bilan qizdirib izolatsiyasi kuydiriladi. bu holda o‘zakning 
haroratini diqqat bilan nazorat qilib turiladi, u 400°C dan oshmasligi 
lozim.
elektr mashinalarni qismlarga ajratish
elektr mashinalarni ta’mirlash davomida deyarli hamma vaqt ularni 
batamom yoki qisman qismlarga ajratishga to‘g‘ri keladi. mashinalarni 
kapital ta’mirlash vaqtida tarkibiy qismlarini qismlarga ajratish, yana 
yig‘ish va rostlash hamda ta’mirdan chiqqan mashi nani sinashga jami 
ta’mirlash vaqtining 30% ga qadari sarflanadi. mashinalarning ta’mirda 
bo‘lish vaqtini qisqartirish va mehnat unumdor ligini oshirish uchun yig‘ish-
qismlarga ajratish ishlari aniq tashkil qilinishi hamda eng yuqori darajada 
mexanizatsiyalashtirilishi zarur. 
boltlar, gaykalar va vintlarni burab kiritish hamda chiqarish uchun elektr 
gayka buragichlar va elektr shurup buragichlar ishlatiladi. elektrlashtirilgan 
asboblar (elektr parmalash mashinalari, elektr gayka buragichlar, elektr 
shurup buragichlar va h.k.) mos ravishda 50 va 200 Hz chastotali 220 va 36 
v o‘zgarmas tok kuchlanishiga mo‘ljallab ishlab chiqariladi. 
Juda tig‘iz qilib biriktirilgan detallarni olish uchun katta kuch talab etiladi. 

131
shkivlar, yarimmuftalar, vtulkalar, podshipniklar valdan vintli ajratkichlar 
yordamida presslab chiqariladi. Detallarni ajratib olishni osonlashtirish 
maqsadida ularning konstruksiyasida maxsus elementlarni o‘rnatish ham 
ko‘zda tutilgan. masalan, vtulkalarning tashqi yuzasida ajratkich panjalariga 
moslab aylana ariqcha o‘yiladi. ventilatorlar vtulkalarida shpilkalar burab 
kiritish uchun rezbali teshiklar ochiladi. podshipnik to‘siqlarining flanesli 
qismida, korpusga tegib turadigan joyida, qismlarga ajratish vaqtida boltlar 
burab kiriti ladigan rezbali teshiklar ochiladi. Diametral qarama-qarshi 
nuqtalar dagi boltlarni navbati bilan aylantirib, to‘siq korpusdan ajratiladi.
Qismlarga ajratishda ishlarni zarbsiz va asbob hamda detallarni 
urintirmasdan, muayyan izchillikka amal qilgan holda bajarish kerak. buning 
uchun avval mashinaning yig‘ish chizmasini o‘rganib chiqish asosida 
qismlarga ajratish rejasini tuzib olish lozim.
Qismlarga ajratish jarayonida vallarning podshipniklarga mo‘ljal-
langan bo‘yinlarini, kollektorlar, cho‘tkalar, ventilatorlar va chul g‘amlarni 
shikastlanishdan ehtiyot qilish zarur. sinib qolmasligi uchun ventilatorni 
ajratkich bilan yupqa diskidan ushlamaslik darkor. bu maqsadda vtulka 
chetidagi aylana o‘yiqchalar va rezbali teshiklardan foydalanish lozim. 
ventilatorning o‘rnatilish qiyaligi o‘zgartirilganda rotorning muvozanati 
buzilishi mumkin. shu sababli, agar u valga shponkasiz o‘tqazilgan bo‘lsa, 
qismlarga ajratishdan avval uning qiyaligini val va gupchakka belgi chiziqlar 
chizib yoki kerner yorda mida belgilab olish kerak.
podshipnik tayanchlarida qopqoqlari bo‘lmagan elektr mashina larni 
qismlarga ajratish qiyin emas. Chunonchi, rotori qisqa tutash tirilgan 
asinxron motor (8.2-rasmga qarang) quyidagi ketma-ketlikda qismlarga 
ajratiladi. avval sirt (14
) ni to‘siq (15
) qa mahkamlab turuvchi vint (13
) ni 
burab chiqarib, sirt olinadi. keyin bolt (18
) ni bir-ikki aylanishga bo‘shatib, 
ventilator (16
) olinadi.
mahkamlash boltlarini burab chiqarib, to‘siqlar (15
) olinadi. Oxi rida rotor 
statordan chiqarib olinadi va podshipniklari presslab ajratiladi. Qismlarga 
ajratish shu bilan tugaydi.
ikki podshipnik qopqoqlari bo‘lgan 100 kvt gacha quvvatli asinxron 
motorlarda rotor odatda statordan to‘sig‘i bilan birga chiqarib olinadi. 
buning uchun podshipnik qopqoqlarini faqat yuritma tomondan 
mahkamlab turuvchi bolt yoki gaykalar burab olinadi. keyin yuritma 
tomondan old to‘siq olinadi va rotorni ikkinchi (ketingi) to‘siq tomon yengil-
yengil itarib chiqarib olinadi. Rotor ketingi to‘sig‘i bilan birga o‘zagini pastga 
qaratib taglikka qo‘yiladi, so‘ngra podshipnik qopqoqlarini mahkamlash 

132
boltlari yoki gaykalarini burab chiqarib, ketingi to‘siq olinadi. Faza rotorli 
elektr motorlarda ketingi to‘siqni olishda avval kontakt halqalarining ustki 
qopqog‘i olinadi, cho‘tkalar chiqarib olinadi va korpusni mahkamlash 
boltlari burab chiqarilib, kontakt halqalari korpusi olinadi.
podshipnik to‘siqlarini korpusdan chiqarib olayotganda ularni 
qiyshaytirmaslik kerak, aks holda podshipniklar shikastlanishi mumkin. 
buning uchun kuchni diametral qarama-qarshi nuqtalarda berib to‘siq o‘q 
yo‘nalishida asta-sekin siljitiladi.
Cho‘tkali mashinalarni qismlarga ajratilayotganda tok olish qurilmasini 
shikastlamaslik uchun ehtiyotkorlik bilan ishlash kerak. Qismlarga 
ajratishdan oldin cho‘tkalar cho‘tka tutqichlar gardishlaridan chiqarib 
olinadi. ba’zi mashinalarda cho‘tka tutqichlarni mashinalarni qismlarga 
ajratmasdan oldin olish ko‘zda tutilgan.
O‘zgarmas tok mashinalarida to‘siqlarni olishdan avval cho‘tka 
tutqichlarni qo‘shimcha qutblar chulg‘amlari bilan cho‘tka tutqich larni 
qisqichlar chuqurchasi bilan bog‘lovchi, simlar (agar chuqurcha mashina 
korpusida joylashgan bo‘lsa), shuningdek, to‘siqni korpusdan olishga 
xalaqit beruvchi boshqa simlar uzib qo‘yiladi. Cho‘tkalar cho‘tka uyalaridan 
chiqarib olinadi, kollektorga esa karton o‘rab, tasma bilan bog‘lab qo‘yiladi. 
Cho‘tkalar va kollektorlarga qo‘lni olib borish mumkin bo‘lishi uchun 
tuynuklardan tasmalar (5, 17
) (8.3-rasmga qarang) olinadi. To‘siqlar 
olingach, yakor mashinadan ventilator tomon surib chiqariladi.
mashinaning bundan keyin qismlarga ajratilishi uning qanday ta’mir 
qilinishi yoki almashtirilishiga bog‘liq. yakor chulg‘amini ta’mir qilish 
uchun podshipnik va ventilator (18
) olinadi. Tok olish qurilmasini ta’mir 
qilish uchun traversani podshipnik to‘sig‘iga mah kamlab turgan boltlar 
burab chiqariladi, lekin oldin uning o‘rnatilish qiyaligi belgilab olinadi. 
keyin cho‘tka barmoqlarining traversaga mahkamlanishi bo‘shashtiriladi 
va zarur bo‘lsa, cho‘tka tutqichlar cho‘tka barmoqlaridan olinadi. Qutb 
g‘altaklarini ta’mir qilish uchun qutblarni korpusga mahkamlash boltlari 
burab chiqariladi, qutblar g‘altaklar bilan birga olinadi va oxirida g‘altaklar 
qutblardan olinadi.
elektr birikmalarni qismlarga ajratayotganda zarur bo‘lsa, ularning 
ajratilgan uchlariga maxsus belgili birkalar osib qo‘yiladi, ular keyin sxemani 
to‘g‘ri yig‘ishga yordam beradi.
8.8. elekTR masHinalaRning CHulg‘amlaRini Ta’miRlasH

133
Chulg‘amlar haqida asosiy ma’lumotlar
elektr mashinaning ariqchalariga ma’lum sxema bo‘yicha yig‘ilib 
joylashtirilgan o‘tkazgichlar elektr mashinalarning chulg‘amlarini tashkil 
etadi. Chulg‘am o‘ramlar, g‘altaklar va g‘altaklar guruhlaridan iborat.
O‘ram — qo‘shni turli qutblar ostida joylashgan o‘zaro ikki ketma-ket 
ulangan o‘tkazgichdir. Chulg‘am o‘ramlarining soni mashinaning nominal 
kuchlanishiga, o‘tkazgichlarning kesim yuzasi esa mashina ishlaydigan 
tokka bog‘liqdir. O‘ram bir necha parallel o‘tkazgich lardan iborat bo‘lishi 
mumkin.
g‘altak — bu bir necha o‘ramlarning o‘zaro ketma-ket ulanib, ikki 
ariqchaga mos tomonlari bilan joylashtirilgan o‘ramlardir. g‘al taklarning 
o‘zak ariqchasida joylashtirilgan qismi g‘altakning ariqcha yoki aktiv qismi, 
ariqchadan tashqaridagi qismi esa g‘altakning chetki qismi deb ataladi. 
g‘altaklar guruhi — biror fazadagi ketma-ket ulangan g‘altaklar 
yig‘indisi.
Chulg‘am — bir qancha g‘altaklar guruhlari yig‘indisi.
Qutblarning bo‘linishi — bir qutbga to‘g‘ri keluvchi ariqchalar soni.
g‘altak qadami — ariqchalar markazlari orasidagi qutblar bo‘linish soni. 
Qutblarning bo‘linishiga teng g‘altak (chulg‘am) qadami diametral g‘altak 
qadami va uning g‘altak (chulg‘am) qada midan bir qancha kam bo‘lishi 
qisqartirilgan g‘altak qadami deyiladi. 
elektr mashinalar ariqchalarining to‘ldirilishiga qarab bir qatlamli va 
shuningdek, ikki qatlamli bo‘lishi mumkin.
Chulg‘amlarning bajarilishi bo‘yicha elektr mashinalarning chulg‘amlari 
sochilma va tortilgan turlarga bo‘linadi. 
elektr mashinalarning ariqchalari quyidagi turlarga bo‘linadi:
— yopiq ariqcha, bu ariqchalarga simlar o‘zakning chet qismidan 
kirgiziladi; 
— yarim yopiq ariqcha, bu ariqchalarga g‘altakning simlari bittalab 
ariqchaning tor ochiq joyidan joylashtiriladi;
— yarim ochiq ariqcha, bu ariqchaga har qatlamida ikkiga ajratilgan 
qattiq g‘altaklar joylashtiriladi;
— ochiq ariqcha, bu ariqchaga qattiq g‘altaklar joylashtirilib va ularni 
ariqchadan chiqib ketmasligini ta’minlash uchun yog‘och yoki boshqa 
izolatsion materiallardan tayyorlangan ponalar bilan ariq chaning ochiq 
uchi yopiladi.
elektr mashinalarning turli rusum va shakldagi ariqchalari 8.12-rasmda 
tasvirlangan.
elektr mashinalarning chulg‘amlari sxemasi shartli ravishda stator, 

134
rotor yoki yakor aylanasida chizilgan chizmalar asosida tayyorlanadi. 
bunday sxemalar chulg‘amning yoyiq sxemasi deyiladi. elektr mashinalarni 
ta’mirlash amaliyotida ikki qatlamli stator chulg‘amlarini ta’mirlashda 
soddalashtirilgan chekka yoki aylana sxemalari qo‘llaniladi.
8.13-a rasmda to‘rt qutbli mashina stator chulg‘amining aylana 
sxemasi keltirilgan, 8.13-b rasmda esa shu chulg‘amning yoyiq sxemasi 
keltirilgan.
Chulg‘amning sxemasi odatda bitta proyeksiyasi ko‘rinishida 
tasvirlanadi. g‘altaklarning o‘zak ariqchalarida joylashgani aniq bo‘lishi 
uchun ikki qatlamli chulg‘amlar g‘altaklari tomonlari ikkita yonma-yon 
joylashgan uzluksiz va uzlukli chiziqlar tarzida tasvirlanadi; uzluksiz chiziq 
ariqchaning yuqori qismida joylashgan g‘altak tomonini bildirsa, uzlukli 
chiziq ariqchaning tag qismida joylashgan g‘altakning pastki tomonini 
anglatadi. vertikal chiziqlarning uzilgan joylariga o‘zak ariqchasining tartib 
nomeri yoziladi. Chul g‘amning yon chetlarining pastki va yuqori qatlamlari 
ham mos ravishda uzluksiz va uzlukli tasvirlanadi.
stator chulg‘ami fazalarining boshlanishi va oxiri quyidagicha 
belgilanadi: 1-fazaning boshlanishi — Ñ1, 2-fazaning boshlanishi — Ñ2, 
3-fazaning boshlanishi — Ñ3; 1-fazaning oxiri — Ñ4, 2-fazaning oxiri — Ñ5, 
3-fazaning oxiri — Ñ6.
sxemada chulg‘amning turi va shuningdek, uni ifodalovchi ko‘rsatkichlari 
ham berilgan bo‘ladi: z — ariqchalar soni; 2p — qutblar juftligi soni; y — 
ariqchalar bo‘yicha chulg‘am qadami; a — fazadagi parallel simlar soni; m 
— fazalar soni; y (yulduzcha) yoki D (uchburchak) — fazalarning ulanish 
sxemalari. 
8.9. CHulg‘amlaRni Ta’miRlasH
TexnOlOgiyasi
stator chulg‘amlarini ta’mirlash
stator chulg‘amlari alohida g‘altaklarining shablonlarini hozirlash 
bilan stator chulg‘amini ta’mirlash boshlanadi. Ta’mirlanayotgan 
elektr mashinaning ishdan chiqqan chulg‘amlari o‘lchamlari asosida 
almashtirilishi zarur bo‘lgan g‘altaklarning o‘lchamlari aniqlanadi. elektr 
mashina chulg‘amlarining bir qismi ishdan chiqqan holdagina bu usul 
bilan g‘altaklarning o‘lchamlarini aniqlash mumkin. agar elektr mashina 
chulg‘ami deyarli butunlay yaroqsiz holga kelgan bo‘lsa, u holda bu 

135
usuldan foydalanib bo‘lmaydi. ko‘pgina hollarda ta’mirlanishi kerak 
bo‘lgan elektr mashina chulg‘amlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar katalog 
va ma’lumotnomalarda topilmasligi mumkin, u holda g‘altaklarning 
o‘lchamlarini murakkab bo‘lmagan hisob-kitoblar asosida aniqlanadi.
g‘altak yoki g‘altaklar guruhini o‘rashdan oldin ta’mirlanayotgan elektr 
mashinaning chulg‘ami va unga oid hisob-kitoblar bayonnoma si bilan 
sinchkovlik bilan tanishib chiqilishi lozim.
Hisob-kitoblar bayonnomasida elektr motorning quvvati, nominal 
kuchlanishi va rotorining aylanish tezligi; chulg‘amning turi va konstruktiv 
xususiyatlari; g‘altakdagi o‘ramlar soni va o‘ramlarning o‘zidagi o‘tkazgichlar 
soni; chulg‘am simining markasi va diametri; guruhdagi g‘altaklar soni; 
g‘altaklarning ulanish ketma-ketligi; qo‘llanilgan izolatsiyaning isishga 
chidamlilik klassi, shuningdek, boshqa bir qancha chulg‘amni tayyorlash 
uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlar ko‘rsatilgan bo‘ladi. 
stator ariqchasini simlar bilan to‘ldirish koeffitsiyenti 0,7—0,75 
oraliqdagi qiymatlarga ega bo‘lishi kerak. 
ikki qatlamli chulg‘amlarning g‘altaklari shablonda qanday yig‘ilgan 
bo‘lsa, shundayligicha o‘zak ariqchasiga guruhlar bo‘yicha joylashtiriladi. 
g‘altaklarni ariqchalarga joylashtirish quyidagicha amalga oshiriladi. 
simlarni bir qatlam qilib taqsimlanadi va ariqchaga taqalgan g‘altakning 
tomonlari ariqchaga yotqiziladi; g‘altakning boshqa tomoni, toki 
chulg‘am qadami oralig‘idagi g‘altaklarning pastki tomonlari ariqchalarga 
joylashtirilmaguncha, ariqchalarga joylashtirilmay turiladi. keyingi 
g‘altaklarning pastki va ustki tomonlari bir paytning o‘zida ariqchalarga 
joylashtirilib boriladi. g‘altaklarning yuqori va pastki to monlari orasidagi 
ariqchalarning ichiga elektrokartondan yasalgan skoba shaklida bukilgan 
izolatsion qatlamlar joylashtiriladi, chetki qismlari orasiga lakotkan qo‘yiladi 
(8.14-rasm). 
kuchlanishi 500 v gacha bo‘lgan normal muhitda ishlaydigan elektr 
mashinalar chulg‘amlarining chetki qismlari izolatsiyasi taftyan lentalar dan 
tayyorlanadi. g‘altaklar guruhi ning har bir g‘altagi o‘zak chetidan boshlab, 
quyidagi ketma-ketlikda taftyan lenta bilan o‘raladi: avval ariqchadan chiqib 
turgan izo lat siyali gilza qismi lenta bilan o‘ra ladi, keyin g‘altakning egilgan 
qismi gacha o‘raladi, so‘ngra lenta yelimli tarkib bilan biriktiriladi. g‘altakli 
guruhning kallak o‘rtasini umumiy qatlamli kiperli lenta bilan tig‘iz qilib 
o‘raladi. lentaning oxirgi uchi kal lakka yelimli tarkib bilan yelimlanadi. 
ariqchaga joy lashtirilgan chul g‘amning simlari chiqib ketmasligi uchun, 
ariqcha ning ochiq qismi ponalar bilan berkitiladi. ponalar, asosan, buk 

136
8.13-rasm. uch fazali ikki qatlamli chulg‘amning aylana (a) va yoyiq (b) sxemalari.
8.12-rasm. elektr mashinalarning eng ko‘p tarqalgan ariqchalarining turlari:
a — statorning; b — rotor va yakorlarning. 1 — ochiq; 2—5 — yarim ochiq,
6—8 — yarim yopiq.

137
(qoraqayin) yoki qarag‘ay yog‘ochdan tayyor lanadi. ponalar mos qalinlikda 
boshqa izolatsion materiallardan, jumladan, tekstolit yoki getinakslardan 
ham tayyorlanadi.
ponalar kichik va o‘rta quvvatli mashinalarning o‘zak ariqchalariga 
bolg‘a va yog‘och moslamalar yordamida qoqib kirgiziladi. stator 
ariqchalariga g‘altaklar joylashtirilib va chulg‘amlar ponalab bo‘lga nidan 
so‘ng chulg‘amning ulanish sxemasi tuziladi. agar faza chul g‘amlari alohida 
g‘altaklardan tashkil topgan bo‘lsa, u holda chul g‘amning ulanish sxemasini 
g‘altaklar guruhi g‘altaklarini ketma-ket ulashdan boshlanadi. 
Chiqish uchlari paneliga yaqin joydagi ariqchalarda joylashgan g‘altaklar 
guruhining chiqish uchlari fazaning boshlanish uchlari deb qabul qilinadi. 
Har bir fazaning g‘altaklar guruhlari uchlari ula nadi, chiqarish uchlari 
izolatsiyadan tozalanib va egib stator korpusiga chiqarib qo‘yiladi. 
Chulg‘amning ulanish sxemasi yig‘ilganidan keyin fazalararo hamda 
fazalar bilan korpus orasidagi izolatsiyaning elektr mustah kamligi 
tekshiriladi.
yakor chulg‘amlarini ta’mirlash
mikanit izolatsiyali yakorlarning ariqchalaridan chulg‘amni chiqarib 
olish qiyin kechadi. agar chulg‘am seksiyalarini ariqchalar dan chiqarib 
olishning iloji bo‘lmasa, u holda yakor quritish pechida 70—80°C gacha 
haroratda qizdiriladi, yakor pech ichida 40—50 minut shu haroratda ushlab 
turiladi va so‘ngra maxsus moslamalar yordamida chulg‘am ariqchalardan 
chiqariladi. Chulg‘ami ariqchalar eski izolatsiya qoldiqlaridan tozalanadi, 
ariqcha ichlariga egov bilan ishlov beriladi va so‘ngra ariqchaning tagi va 
devorlari izolatsion lok bilan qoplanadi.
nominal kuchlanishi 500 v gacha bo‘lgan o‘rta o‘lchamli o‘zgar mas 
tok mashinalarida shablonli yakor chulg‘amlari keng qo‘llaniladi. bunday 
chulg‘amlarning seksiyalarini o‘rashda izolatsiyali simlar, shuningdek, mis 
shinalar, izolatsiyali lakotkan yoki mikalentalar ishlatiladi.
shablonli chulg‘am seksiyalari o‘ralishi bilan bir qatorda seksiya larni 
cho‘zish imkonini beruvchi universal shablonlarga o‘ralib tayyorlanadi 
(8.15-rasm). 
O‘rta o‘lchamli o‘zgarmas tok mashinalarining yakor shablon chulg‘amlari 
g‘altaklari qo‘lda izolatsiyalanadi. izolatsiyalangan g‘al taklar lokka shimdiriladi 
va quritiladi, so‘ngra esa yakor o‘zagi ariq chalariga joylashtiriladi va ularni 
yog‘och ponalar bilan mahkam lanadi. 

138
Hamma g‘altaklar joylashtirib bo‘linganidan so‘ng, indikator yordamida 
ariqchalardan chiqarilgan uchlarning to‘g‘ri chiqarilganligi tekshiriladi, 
shundan keyingina simlar kollektor plastinalariga ÏÎÑ—40 kavsharlagich 
qotishmasi bilan kavsharlanadi.
yakor chulg‘ami uchlarini kollektor plastinalariga kavsharlash mas’uliyatli 
amallardan biri bo‘lib, kavsharlashning sifatsiz bajarilishi ulangan joyda 
qarshilikning oshishiga va natijada mashina ishlayotganida o‘sha joyining 
qattiqroq qizishiga olib keladi.
kavsharlashning sifati kavsharlangan joyni ko‘zdan kechirib, ikki 
yonma-yon kollektor plastinalari orasidagi qarshilikni o‘lchab va yakor 
chulg‘amidan normal ishchi tok o‘tkazib tekshiriladi. 
kollektor plastinalari sirtida va ular orasida kavsharlash qotishma sining 
birorta qotib qolgan tomchisi bo‘lmasligi kerak. 
O‘zgarmas tok mashinalarining qutb g‘altaklarini ta’mirlash
O‘zgarmas tok mashinalarini ta’mirlashda yangi qutb g‘altaklarini 
tayyorlash eng murakkab amallardan hisoblanadi. yangi qutb g‘altak-
lari maxsus dastgohlarda tayyorlanadi. Ta’mirlanayotgan mashinaning 
chulg‘amlari ma’lumotlari asosida bosh qutb g‘altaklari karkas larga yoki 
shablonlarga o‘raladi. karkaslar elektrokarton varaqlardan, shablonlar esa 
yog‘ochdan yoki po‘lat listdan tayyorlanadi. 
bosh qutb g‘altagini o‘rash quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi. bir 
necha qatlamli mikofil bilan karkas uzunligi bo‘ylab qo‘lda izolatsiyalanadi, 
keyin esa unga chulg‘am uchi kavsharlangan chiqish plastinali 
izolatsiyalangan lakotkan mahkamlanadi. karkas dastgohga o‘rnatiladi va 
g‘altak o‘raladi. g‘altakni o‘rash vaqtida simlar bir tekis joylashishi, simlar 
orasida ochiq joy bo‘lmasligi va o‘ralayotgan o‘ramlarning birining ustiga 
ikkinchisining chiqib ketmasligiga katta e’tibor qilish talab etiladi. Oxirgi 
sim qatlamini o‘rashdan oldin ikkinchi chiqish plastinasi karkasga o‘rnatiladi 
va unga g‘altakning ikkinchi uchi kavsharlanadi. O‘ralgan g‘altak quri tiladi 
va shimdirilganidan so‘ng lok bilan qoplanadi va endi havoda 10—12 
soat quritiladi. Tayyor bo‘lgan g‘altakni qutbga kiygiziladi va yog‘ochdan 
tayyorlangan ponalar bilan mahkamlanadi.
Qutb g‘altaklarini to‘g‘ridan to‘g‘ri izolatsiyalangan qutblarga ham 
o‘rash mumkin. 
kichik va o‘rta quvvatli elektr mashinalarning qo‘shimcha qutb 
g‘altaklari izolatsiyalangan qismlardan o‘ralsa, katta quvvatlilarniki 
esa to‘g‘ri to‘rtburchak kesim yuzali izolatsiyalanmagan shinali 

139
o‘tkazgichlardan o‘raladi. Qo‘shimcha 
qutb g‘altaklarning misi emas, 
izolatsiyasi shikastlangan bo‘ladi va 
shuning uchun ham ta’mirlash jarayonida 
faqat g‘altakning izolatsiyasini tiklash 
kerak bo‘ladi. O‘ramlar orasidagi 
izolatsiya vazifasini qalinligi 0,3 mm 
bo‘lgan ramka ko‘rinishida o‘ram 
o‘lchamida kesilgan va har bir o‘ralgan 
o‘ram orasiga qo‘yilgan asbest qog‘oz 
bajaradi. g‘altak ning tashqi izolatsiyasi 
ustma-ust qo‘yilgan asbest lentalar va 
mikalentalar qatlamidan iborat bo‘lib, taftyan lenta bilan mahkam langan 
bo‘ladi. 
Qistirmalar asbest qog‘oz, elektrokarton yoki mikanitlardan tayyorlanadi. 
Qistirmalarning soni o‘ramlar soniga teng bo‘lishi kerak. g‘altak o‘ramlari 
surilib ular orasiga ikki tomoniga yupqa bakelit lok surtilgan qistirmalar 
qo‘yiladi. so‘ngra g‘altak chit lenta bilan tortiladi va metall moslamada 
presslanadi. 
g‘altakni presslash quyidagi ketma-ketlikda bajariladi. metall moslamaga 
izolatsiyalangan chekka shayba o‘rnatiladi, moslamaga g‘altak o‘rnatiladi 
va ikkinchi shayba bilan berkitiladi, shundan keyin g‘altak siqiladi. so‘ngra 
g‘altak payvandlash transformatoriga ulanadi, 120°C gacha qizdirilib, bir 
muddatga siqib, oxirgi marta presslanadi va shu holatda 25—30°C gacha 
sovitilib moslamadan olinadi. sovitilgan g‘altak lok bilan qoplanadi va 
20—25°C haroratli havoda 10—12 soat ichida sovitiladi.
presslangan g‘altakning yuzasi asbest bilan izolatsiyalanadi, keyin 
taftyan lenta bilan mustahkamlangan mikanit lenta bilan o‘raladi va so‘ngra 
loklanadi. Tayyor bo‘lgan g‘altakni qo‘shimcha qutbga kiygi ziladi va yog‘och 
ponalar bilan qo‘shimcha qutbga mahkamlanadi.
Ta’mirdan chiqqan chulg‘amlarni quritish va loklar bilan shimdirish
Chulg‘amlarda atrof-muhitdagi namlikni o‘ziga tortish xususi yatiga 
ega bo‘lgan ba’zi izolatsion materiallardan (elektrokarton, chit lentalar 
va b.) ham foydalaniladi. bunday materiallar gigroskopik materiallar deb 
ataladi. elektroizolatsion materiallarda oz miqdorda ham suvning bo‘lishi 
shimdiriluvchi loklarning izolatsion material larning g‘ovak va kapillyarlariga 
chuqur kirib borishiga to‘sqinlik qiladi va shuning uchun chulg‘amlar lok 
8.14-rasm. sochiluvchi chulg‘amlarning 
simlarini stator o‘zagi ariqchalariga 
joylashtirish.

140
bilan shimdirilishidan oldin quritiladi. 
stator va yakor chulg‘amlarini lok bilan shimdirilishidan oldin maxsus 
pechlarda 105—200°C haroratlarda quritiladi. Chulg‘amlarni infraqizil nur 
chiqaradigan maxsus cho‘g‘lanuvchi lampalar yordamida ham quritish 
mumkin. 
Quritilgan chulg‘amlar, alohida so‘ruvchi-shamollatuvchi venti latsiya 
jihozlariga ega va o‘t o‘chirish vositalari bilan jihozlangan maxsus xonalarga 
o‘rnatilgan lok shimdiriluvchi vannalarda lok bilan shimdiriladi. 
shimdirilish elektr mashina qismining lok to‘ldirilgan vannaga to‘liq 
botirish bilan amalga oshiriladi va shuning uchun ham vanna ning 
o‘lchamlari ta’mirlanayotgan mashina o‘lchamlariga hisoblangan kattalikda 
bo‘lishi kerak. lokning shimdirilish xususiyatini va shimdirilish jarayonini 
yaxshilash maqsadida vanna lokni qizdirish qurilmalari bilan jihozlangan 
bo‘ladi. 
Chulg‘amlar moyli, moyli-bitumli va suvemulsion loklar, alohida hollarda 
esa kremniy-organik loklar bilan shimdiriladi. shimdiriluvchi loklar kichik 
yopishqoqlikka ega bo‘lishi va izolatsiyaning g‘ovaklariga chuqur kirib 
borishi ta’minlanishi uchun yaxshigina kirib borish xususiyatiga ega bo‘lishi 
kerak. lokning tarkibida sim va izolatsiyaga salbiy ta’sir etuvchi moddalar 
bo‘lmasligi zarur. shuningdek, loklar uzoq muddat ishchi harorat ta’siri 
natijasida ham izolatsion xususiyatlarini yo‘qotmasligi kerak.
elektr mashinalarning ish rejimi va ish sharoiti, izolatsiyaning elektrik 
mustahkamligiga qo‘yiladigan talablar va boshqa sharoitlarni hisobga 
olgan holda ularning chulg‘amlari 1, 2 yoki 3 marta lok bilan shimdiriladi. 
elektr mashinalarning chulg‘amlari lok bilan shimdirilganidan keyin 
8.15-rasm. yakor zanjirlari seksiyalarini o‘rash va tortish amallarini bajaruvchi universal 
shablon: 1 — yonoq; 2 — seksiya simi; 3 — skoba; 4 — seksiya.

141
alohida quritish kameralarida qizdirilgan havo bilan quritiladi. Quritish 
kameralaridagi havo elektr qizdiruvchi elementlar yordamida qizdiriladi. 
Quritish jarayonida kameraga kiruvchi va kameradan chiqayotgan havoning 
harorati uzluksiz nazorat qilib boriladi. Quritish vaqti lok shimdirilgan 
chulg‘amning o‘lchamlariga, izolatsion mate rial va lokning turiga, quritish 
harorati va quritish kamerasi ichidagi havo almashuviga, shuningdek, 
kameraning issiqlik quvvatiga bog‘liq. Havo almashuvining tezkor bo‘lishi 
quritish jarayonini tezlashtiradi.
Ta’mirlangan chulg‘amlarni sinovdan o‘tkazish
Chulg‘am izolatsiyasining qarshiligi va elektr mustahkamligi 
ko‘rsatkichlarining talablar darajasida bo‘lishi, elektr mashinalarning 
ishonchli va uzoq muddat normal ishlashini ta’minlaydi. shuning uchun 
ham chulg‘amlarni ta’mirlash jarayonining har bir bosqich larida kerakli 
sinov amallari olib boriladi. 
sinash kuchlanishlari shunday tanlanishi kerakki, sinov vaqtida 
izolatsiyaning nosoz joylari aniqlansin-u, lekin izolatsiyaning soz joylari 
zararlanmasligi zarur. Chulg‘amni ta’mirlash jarayoni bosqich larida 
sinov kuchlanishining qanday qiymatlarda bo‘lishi kerakligi 8.8-jadvalda 
keltirilgan. 
8.8-jadval
e s l a t m a . sinov vaqti 1 minutni tashkil etadi.

142
Chulg‘amlar lok bilan shimdirilishigacha, shimdirilganidan va 
quritilganidan keyin ham chulg‘amlar izolatsiyasining qarshiligi o‘lchanadi. 
bundan tashqari, chulg‘am izolatsiyasining elektrik mustahkamligi yuqori 
kuchlanish ostida ham sinovdan o‘tkaziladi. 
nominal kuchlanishi 500 v gacha bo‘lgan elektr mashinalar chulg‘amlari 
izolatsiyasining qarshiligi megometrda 1000 v kuch lanishda lok bilan 
shimdirilgan va quritilganidan keyin quyidagi qiymatlardan kam bo‘lmasligi 
kerak:
3 mW — stator chulg‘amlari uchun va 2 mW — rotor chulg‘amlari uchun 
(chulg‘amlar to‘liq o‘ralganidan keyin);
1 mW — stator chulg‘amlari uchun va 2 mW — rotor chulg‘amlari uchun 
(chulg‘amlarning bir qismi o‘ralganidan keyin).
8.10. kOllekTORlaR, kOnTakT HalQalaRi, TOk OlisH va CHiQaRisH 
QuRilmalaRini
Ta’miRlasH
kollektorlarni joriy ta’mirlash
O‘zgarmas tok mashinasining ishonchli ishlashi ko‘p jihatdan sirpanma 
kontaktning yaxshi ishlashiga, o‘z navbatida, kontaktning talab etilgan 
darajada ishlashi esa, asosan, kollektor ish sirtining ahvoliga bog‘liq.
ish jarayonida cho‘tkalarning ishqalanishi natijasida kollektorning ish 
sirti notekis yeyiladi, buning oqibatida uning silindrsimon shakli buziladi. 
mashina to‘g‘ri ishlatilganida uzluksiz ishlagan kollektor-larning yoyilishi 
yiliga 0,1—2 mm ni tashkil etadi. kollektorda quyidagi nuqsonlar uchraydi: 
plastinalarning kuyishi, plastinalarning bir-biriga va korpusga tutashib 
qolishi, xo‘roz tojisiga o‘xshash chiqiqlarning sinishi hamda kavsharlangan 
joyidan ajralishi, kollektorda alanga chiqishi natijasida plastinalarning 
suyuqlanishi va h.k. ana shu nuqsonlardan birortasi paydo bo‘lganida 
tegishli ta’mirlashni o‘tkazish uchun elektr mashina to‘xtatilishi kerak.
Cho‘tkalarning kollektorga bosilish kuchi o‘rtacha qiymatdan 10% 
dan ortiq farq qilmasligi lozim, aks holda kuchli bosilgan cho‘tka lardan 
boshqalariga qaraganda kattaroq tok o‘tadi. natijada ular kuchli qiziydi, 
shuningdek, kollektor notekis yeyiladi. 
ish vaqtida cho‘tka tutqichlaridagi qisuvchi prujinalar bo‘shashib qoladi. 
prujinalarning ancha bo‘shashib qolishiga prujina orqali o‘tuvchi tok yoki 
cho‘tkaning tok o‘tkazuvchi simlari uchliklarining braket bilan kontakti 

143
yomon bo‘lganda yoxud bu simlar uzilganda o‘tuvchi tok sabab bo‘ladi. 
Tok prujinani qizdirib, uni yumshatadi.
kollektorning ish sirtiga ishlov berish amallarini bajarish ketma-ketligi 
8.16-rasmda tasvirlangan.
kollektorning ish sirtidagi chuqur kuygan joylar, aylana ariqchalar, 
uning kuchli tepib ishlashi tekis sirt hosil qilish uchun kollektordan yetarli 
qalinlikda mis qatlamini yo‘nib tashlash yo‘li bilan yo‘qotiladi. kichik va 
o‘rtacha quvvatli mashinalar kollektorlari tokarlik dastgoh larida yo‘niladi. 
kollektorning sirti yuqori darajada toza chiqishi uchun unga olmos 
keskichlar bilan ishlov beriladi, bunda kesish chuqurligi, uzatish tezligi kichik 
(0,02—0,05 mm/ayl) va kesish tezligi yuqori (200—100 m/min) bo‘lishi 
kerak. ishlov berilayotganida kes kichning aylanish tezligi mashinaning 
nominal aylanish tezligidan katta bo‘lmasligi, yakor muvozanatlangan 
bo‘lishi zarur.
kollektor yo‘nib bo‘lingach, mayda donli shisha qumqog‘oz bilan 
jilvirlanadi va sayqallanadi. Jilvirlash uchun botiq yuzasiga qumqog‘oz 
mahkamlangan yog‘och moslamadan foydalaniladi. moslama tokarlik 
dastgohining qo‘zg‘almas qis mi supportiga o‘rnatiladi va prujina yordamida 
kollektorga qisib qo‘ yiladi.
kollektor yeyilib va yupqalanib borgani sari plastinalar orasidagi 
izolatsiyani h
yo‘
chuqurlikda kesib olib tashlab ariqchalar (yo‘lchalar) hosil 
qilinadi (8.17-rasm), buning uchun plastinalar chetlarida faskalar olinadi. bu 
ish joriy ta’mir vaqtida maxsus arrachalar bilan bajariladi. Hosil qilinadigan 
yo‘lchalarning chuqurligi kichik quvvatli mashinalarda 0,5—0,8 mm, 
o‘rtacha quvvatli mashinalarda 1—1,5 mm ni tashkil etadi.
Cho‘tkaning kollektor bilan kontaktda bo‘lishini ta’minlash uchun 
kollektor yuzasida ariqchalar hosil qilish zarur, chunki mikanit misdan 
qattiqroq bo‘lib, plastinalar yeyilganda uning ish sirtidan chiqib qoladi. yon 
devorlarida (8.17-b rasm) mikanitni qoldirmaslik kerak, chunki kollektorning 
sirti biroz yeyil ganda ham cho‘tkaning kollek tor bilan kontakti buziladi.
ariqchalar hosil qilishda elektr yuritmali va pnevmatik ko‘chma 
qurilmalardan keng foydalaniladi.
uzil-kesil ishlov berilgan yuzaga shikast yetkazmaslik uchun ariqcha lar 
yuzasi jilvirlanmasdan va sayqal berilmasdan oldin ochiladi. ariqchalar hosil 
qilinib bo‘lingach, sluda va mis changini yo‘qotish uchun kollektor siqilgan 
havo bilan tozalanadi.
kollektor ish sirtining tepib ishlashi korxonada belgilangan normalardan 
oshmasligi kerak. Diametri 250 mm gacha bo‘lgan kollektorlar uchun ish 
sirtining tepishi ko‘pi bilan 0,02 mm ni, 300—600 mm li diametrlilar uchun 

144
0,08—0,04 mm ni tashkil etadi. 
kollektor plastinalarining bir-biriga va korpusga tutashishi izolatsiya 
qistirmalari, manjet teshilganda, shuningdek, kir, metall qirindi, chang 
hamda kavshar qotishmasi tomchisi orqali sodir bo‘ladi. ko‘zdan kechirish 
mumkin bo‘lgan joylarda plastinalarning tutashuvi (tashqi tutashuv) 
plastinalar orasidagi yo‘lchalarni tozalab va erib yoki kuyib ketgan 
plastinalarga shaber bilan ishlov berib bartaraf etiladi. ichki tutashuvlarni 
bartaraf qilish uchun kollektorni batamom yoki qisman qismlarga ajratish 
talab etiladi.
xo‘roz tojisimon chiqiqlarning chulg‘am bilan ulangan joyidan 
ajralishiga mashina ishlayotganda yakorning haddan tashqari qizib ketishi 
yoki chiqiqlarni sifatsiz kavsharlash sabab bo‘ladi. Chulg‘am bilan yomon 
kontaktda bo‘ladigan plastinalar qorayib ketadi. kontaktni tiklash uchun 
chiqiqlar (3
) (8.18-a rasm) elektr yoyda ishlaydi gan uchlik (2
) li koviya bilan 
kav shar lanadi.
ayrim lentasimon chiqiqlar ma shinani ta’mir qilish jarayonida me xanik 
shikastlanishi oqibatida sinadi. Chulg‘amning ro‘para qismini mah kamlab 
turuvchi bandajlar bo‘sha shib yoki tushib qolganda kuchli titrash yoxud 
markazdan qochirma kuchlar ta’sirida chiqiqlar ko‘plab sinishi mumkin. 
kavsharlanganda kuchli qizishi tufayli misning mo‘rt lashib qolishi ham 
chiqiqlarning sinishiga sabab bo‘lishi mumkin; bu kamchilik yup qa 
metalldan qilingan chiqiqlar uchun xosdir.
xo‘roz tojisimon chiqiqlarni ta’ mirlash usuli ularning qayeridan sin-
ganligiga qarab tanlanadi. agar ular kollektor plastinasidan kamida 10 
mm masofaga singan bo‘lsa, chiqiq qismlari skoba (5
) bilan birlashtirilib 
(8.18-b rasm), birikish joyi kavshar lanadi. shundoqqina kollektor sirti 
yaqinida singan chiqiq o‘rniga yan gisi o‘rnatiladi. bu holda ta’mirlash 
uchun yakor chulg‘amining ro‘para qismlaridan (kollektor tomondan) 
bandaj olinadi va kavsharni eritib, chiqiq chulg‘amdan ajratiladi. kol lektor 
plastinasidagi singan chiqiq ning qolgan qismi ensiz kreysmeysel bilan o‘yib 
olinadi. plastinada shtift (6
) uchun (8.18-d rasm) qiya teshik parmalanadi. 
plastinadagi o‘yiqqa yangi chiqiq ketingi uchi bilan kiritiladi va uning kallagi 
chulg‘am simlariga kiydiriladi. keyingi chiqiqning ketingi uchiga shtift urib 
kirgizilib, teshikda zich ponalanadi. Chiqiqning kollektor va chiqiqqa birikish 
joylari kavsharlanadi, shundan so‘ng ro‘para qismiga bandaj o‘raladi.
Joriy ta’mirlash chog‘ida plastmassadagi kuygan, darz ketgan joylar va 
boshqa nuqsonlar bartaraf etiladi. 
plastmassa sirtidagi uncha katta bo‘lmagan tirnalgan joylar shisha 
qog‘oz bilan tozalanib, latta bilan artiladi va havoda quriydigan ÃÔ-92-xk 

145
emalidan kamida ikki marta surtiladi. katta hajmda kuygan joylar korpusni 
tokarlik dastgohida 2—3 mm chuqurlikda yo‘nish bilan yo‘qotiladi. yo‘nilgan 
yuza shisha qog‘oz bilan jilvir lanadi, benzin yoki asetonda ho‘llangan latta 
bilan yog‘sizlantiriladi va emal bilan qoplanadi.
plastmassaning 3 mm gacha chuqurlikda yorilgan va kuygan joylari 
parmalab yoki yo‘nib kengaytirilib yo‘qotiladi. ishlov berilgan joylar 
chang va iflosliklardan tozalanadi hamda sovuqlayin qotadigan epoksid 
kompaundi bilan to‘ldiriladi. kollektor ochiq havoda 24 soat va 120°C 
haroratli pechda 5—6 soat tutib turiladi, shundan so‘ng ta’mirdan chiqqan 
yuzalari tozalanadi, jilvirlanadi va emal bilan qoplanadi.
kontakt halqalarini ta’mirlash
kontakt halqalari valga puxta mahkamlangan, pachoqlanmagan, 
kuymagan va bir tekis yeyilgan bo‘lishi kerak. kontaktlar ishlaganda tepishi 
0,03—0,05 mm ni tashkil etadi; diametri 125 mm gacha bo‘lgan kontakt 
halqalarining tepishi 0,1 mm dan, diametri 125 mm dan, kattalariniki esa 
0,15 mm dan oshmasligi lozim. Halqalar orasidagi va halqalar bilan vtulka 
orasidagi izolatsiyaning qarshiligi 4 mW dan kam bo‘lmasligi zarur. Halqalar 
orasidagi yoki halqalar bilan val orasidagi tutashuv chiqarma shpilkalar va 
vtulkalar izo latsiyasining shikastlanishi oqibatida sodir bo‘ladi.
Halqalarning ish sirtlaridagi uncha katta bo‘lmagan shikastlangan 
(kuygan, qoraygan) joylar shisha qog‘oz bilan tozalab tuzatiladi; chuqurroq 
o‘ydim-chuqurlar avval halqalarni yo‘nish, keyin jilvirlash va sayqal berish 
yo‘li bilan bartaraf etiladi.
kontakt halqalarida xira dog‘lar paydo bo‘lib, ular cho‘tkalardan uchqun 
8.16-rasm. kollektorning ish sirtiga ishlov berish amallarini bajarish ketma-ketligi: 
1 — yo‘nish; 2 — yo‘lchalar (ariqchalar); 3, 8 — siqilgan havo bilan tozalash;
4 — faskalar ochish; 5 — jilvirlash va sayqal berish; 6 — cho‘tkalarni ishqalab 
joyiga moslash; 7 — latta bilan tozalash.
10—a. imomnazarov

146
chiqishiga olib kelishi mumkin, bunda dog‘lar kuyib ketadi va g‘adir-budur 
bo‘lib qoladi, buning natijasida uchqun chiqishi kuchayadi. bu dog‘lar 
kontakt cho‘tkalari nam havoda qo‘zg‘almas halqa bilan kontakt bo‘lganida 
galvanik juftlikdan kelgan tok ta’sirida sodir bo‘ladigan elektrokimyoviy 
hodisalar oqibatida paydo bo‘ladi. ular paydo bo‘lmasligi uchun, mashina 
uzoq vaqt to‘xtatib qo‘yilganda cho‘tkalar ostiga qistirmalar o‘rnatiladi.
sinxron mashinalarda manfiy halqa va undagi cho‘tkalar ko‘proq 
yeyiladi. bunda halqaning sirti xira va g‘adir-budur bo‘lib qoladi. ularning 
jadal yeyilishiga manfiy halqadan cho‘tkaga metall zarralari ko‘chib o‘tishi 
sabab bo‘ladi. sirtning g‘adir-budurligi uni yo‘nib va jilvirlab yo‘qotiladi. 
Halqalarning yeyilishi ularning qutblarini davriy o‘zgartirish bilan 
kamaytiriladi.
bronzadan quyib yasalgan halqalarning sirtida g‘ovaklar va cho‘kish 
bo‘shliqlari bo‘lishi mumkin, ular cho‘tkalarning notekis yeyilishi va titrab 
ishlashiga olib keladi.
Joriy ta’mirlash chog‘ida kontakt halqalari changdan tozalanadi; chang 
izolatsiyaning qarshiligini kamaytirib, uning teshilishiga sabab bo‘lishi 
mumkin. Halqalarning yon qismlari va ular orasidagi bo‘shliqlar emal bilan 
qoplanadi, chunki silliq sirtda chang kam to‘planadi. Halqalar orasidagi 
yoki halqalar bilan vtulka orasidagi izolatsiya teshilganda kontakt halqalari 
valdan olinib, kapital ta’mirga jo‘natiladi.
kontakt halqalari yeyilganda, ularning vtulkaga o‘tqazilish tarangligi 
bo‘shashganda, kontakt shpilkalari kuyganda va izolatsiyasi teshil ganda 
ular kapital ta’mirlanadi. Odatda vtulkani qayta izolatsiya lashga to‘g‘ri 
keladi, chunki undan halqalarni olayotganda izolatsiyasi shikastlanadi.
yeyilgan kontakt halqalari o‘rniga o‘sha markali material: po‘lat, cho‘yan, 
bronza, mis quvurlardan kesib olingan yoki quymalardan yasalgan yangilari 
qo‘yiladi.
Qizdirib o‘tkaziladigan kontakt halqalarida vtulkaning sirtidagi eski 
izolatsiya olib tashlanadi va vtulka uzunligiga teng uzunlikda kesib olingan 
qolipbop mikanit yoki shisha-mikanit 
tasmalaridan bir necha qavat o‘rab 
qaytadan izolatsiyalanadi. Tasmalarga 
yopishti ruvchi lok surtilib, ochiq havoda 
quritiladi.
Quritish shkafida 90—100°C gacha 
qizdirilgan vtulkaga siqib izolatsiya 
o‘raladi, ustidan ikki qavat kabel qog‘ozi 
o‘ralib, tunukadan qilingan xomut bilan 
8.17-rasm. kollektorda yo‘lchalarning 
to‘g‘ri (a) va noto‘g‘ri (b) hosil qilinishi.

147
mahkamlanadi va yana 120—130°C gacha qiz diriladi. vtulka shkafdan 
olinadi va undagi xomut tortib mahkam lanadi, izolatsiyasi pishiqlanishi 
uchun yana 150—180°C gacha qizdiriladi va shu haroratda kamida 1 soat 
tutib turiladi. issiq vtulka dagi xomut tortib mahkamlangach, u sovitiladi. 
keyin berilgan tig‘iz likni saqlab qolgan holda vtulka izolatsiyaning o‘ralishi 
yo‘nalishida o‘tkir keskich bilan yo‘niladi.
Halqalar vtulkaga 350—450°C gacha qizdirilib o‘tqaziladi va havo oqimi 
bilan sovitiladi. izolatsiyasining elektr qarshiligi tekshirilgani-dan so‘ng 
halqalar yo‘niladi, bunda rotorning kontakt halqalariga ishlov berish uchun 
qo‘yim qoldiriladi. vtulka izolatsiyasi elektr izolatsion emal bilan qoplanadi 
va ochiq havoda quritiladi, keyin sluda tangachalari uchib ketmasligi uchun 
ustidan kanop yoki kiper tasma bilan o‘rab qo‘yiladi.
kuygan kontakt shpilkalari yangisi bilan almashtiriladi, mikanit yoki 
bakelitlangan qog‘oz bilan izolatsiyalanadi, sim o‘rab mahkam lanadi va 
quritish shkafiga joylanadi. izolatsiya pishiqlash ganidan so‘ng sim olib 
tashlanadi. shpilkalar halqalarga payvandlab yoki qattiq kavsharlar bilan 
kavsharlab biriktiriladi.
Tok oluvchi qurilmani ta’mirlash
Cho‘tkalar yeyilib balandligi 
dastlabki balandligining taxminan 
40—50 % iga teng bo‘lib qolganda, 
ularning o‘rniga o‘sha markadagi yangi 
cho‘tkalar qo‘yiladi.
C h o ‘ t k a l a r n i n g o ‘ z i g a x o s 
shikastlanishlariga cho‘tka tutqichning 
normal vaziyatdan og‘ishi oqibatida 
halqa va cho‘tkalarning bo‘yi hamda 
eni bo‘yicha notekis yeyilishi natijasida 
kontakt sirtida do‘ng liklar paydo 
bo‘lishini, cho‘tkalar pastki qirralarining 
uvalanishini (buning oqibatida 
cho‘tkalardan uchqun chiqadi) 
hamda titrash tu fayli cho‘tkalarning 
yemirilishini kiritish lozim.
Cho‘tkalar va cho‘tka tutqich larni 
yaroqli-yaroqsizga ajratishda cho‘tkani 
8.18-rasm. xo‘roz tojisimon chiqiq larni 
kavsharlash (a) va skoba (b) hamda shtift 
(d) yordamida ta’mir lash: 1 — chiqiqlar 
orasidagi tirak ponalar; 2 — koviya; 
3 — chiqiq; 4 — kollektor plastinasi; 
5 — skoba; 
6 — shtift.

148
kollektor yoki halqalarga qisish kuchi, cho‘tka tutqichlar bar moqlari 
izolatsiyasining qarshi ligi, cho‘tkalarning yeyilganlik dara jasi, tok o‘tkazuvchi 
simning cho‘t kaga ulanish sifati, traversaning puxta mahkamlanganligi, 
prujinali cho‘t ka tutqichlardagi zanglashga qarshi qoplamaning ahvoli 
tekshiriladi.
yangi cho‘tkalarning yoqlari yassi bo‘ladi. Cho‘tkalarning kontaktda 
bo‘ladigan sirtini kattalashtirish uchun ular kollektorlar yoki halqalarga 
ishqalanadi (jilvirlanadi). bu mashinaning o‘zida shisha qog‘oz (3
) bilan 
bajariladi (8.19-a rasm); shisha qog‘oz silliq sirti bilan kollektor (2
) ustiga 
qo‘yiladi va cho‘tkalarning chetlarini kesib yubormaslik uchun qog‘ozni 
kollek torga yoy bo‘yicha qisgan holda cho‘tka (1
) tagidan tortib o‘tkaziladi. 
mashinadagi cho‘tkalarning hammasini butun aylanasiga shisha qog‘oz 
o‘ralgan kollektorni aylantirish bilan ishqalash mumkin.
Jilvirlash uchun zarralarining yirikligi o‘rtacha bo‘lgan shisha qumqog‘oz 
ishlatiladi. Qumqog‘ozning zarralari mayda bo‘lsa, u grafit changi bilan 
tez to‘lib qoladi, yirik zarralar esa cho‘tkalar sirtini tirnaydi. Jilvirlash 
uchun qumtosh yoki karborunddan ish langan mate riallardan foydalanish 
mumkin emas. ularning zarralari cho‘tkalar tanasiga kirib qolib, kollektorni 
tirnaydi.
Reversiv bo‘lmagan mashina larda jilvirlash ishlari mashinaning ish 
aylanishi yo‘nalishida yoki qo g‘ozni o‘sha yo‘nalishda tortib o‘t kazish yo‘li 
bilan amalga oshiriladi.
Jilvirlash mashinaning o‘zida bajarilganda u cho‘tka changi bilan 
ifloslanadi va bu ishga talaygina vaqt sarflanadi. Ta’mirlash ustaxona-sida 
bu ish mashinadan tashqarida moslama yordamida bajariladi. kichik 
mashinalarning cho‘tkalariga diametri kollektornikiday bo‘lgan jilvirlash 
doirasi bilan, kollektorning diametri 600 mm va undan katta bo‘lganda esa 
shisha qog‘oz mahkamlangan aylanuvchi baraban bilan ishlov beriladi. 
mashina yig‘ib bo‘lingandan so‘ng, uni salt ishlatib, cho‘tkalar kollektorga 
uzil-kesil moslashtiriladi. Cho‘tkaning tok o‘tkazuvchi simlaridagi kabelbop 
uchliklar cho‘tka tutqichlarga ishonchli qisilib turishi kerak. aks holda 
cho‘tkadan kelayotgan tok uning uya devorlariga tegib turgan nuqtalaridan 
o‘tadi. Titrash tufayli ishonchsiz va uzlukli bo‘lgan bu kontakt uyaning 
kuyishiga olib keladi. Tokning boshqa yo‘ldan — prujina orqali o‘tishi 
natijasida esa prujina qizib, uning elastiklik xossalari yo‘qoladi. Tokning 
cho‘tkalar orasida notekis taqsimlanishi oqibatida tok o‘tkazuvchi simlar 
haddan tashqari qizib erib ketishi mumkin. bu holda tok katta bo‘lganda 
cho‘tkalar uya devorlariga yopishib qoladi.
Cho‘tka barmoqlari traversaga puxta mahkamlanishi va mashina o‘qiga 

149
nisbatan parallel joylashishi kerak. ularning parallelligi cho‘tka qirralarining 
kollektor plastinasi qirrasiga nisbatan vaziyatiga ko‘ra tekshiriladi. 
Ta’mir qilinadigan mashina yig‘ilganda traversa undagi va podshipnik 
to‘sig‘idagi belgi chiziqlar bo‘yicha o‘rnatiladi, bu chiziqlar tayyorlovchi 
korxonada tushirilgan bo‘ladi. kapital ta’mir dan keyin cho‘tkalarning elektr 
neytrallarga to‘g‘ri o‘rnatilganligi tekshiriladi. Cho‘tkalar neytrallarda aniq 
joylashtirilganda, ular chulg‘amning bosh qutblar maydonidan tashqarida 
joylashgan bo‘limlarini (seksiyalarini) qisqa tutashtiradi, bu esa uchqunsiz 
kom mutatsiya hosil qilish uchun zarurdir. neytralni topishning bir qancha 
usullari bor. induksion usulda topishda ishlamayotgan mashinaning 
uyg‘otish chulg‘amiga reostat orqali akkumulator batareyasi ulanadi 
(8.19-b rasm). yakor qisqichlariga millivoltmetr ulanadi. kalit k ni tutashtirib 
va ajratib hamda traversani siljitib, o‘lchov asbobi milining eng kichik 
qiymatni ko‘rsatadigan vaziyatga keltiriladi. Topilgan neytralning to‘g‘ri 
vaziyatdaligi yakorning bir necha vaziyatida tekshirib ko‘riladi. bu maqsadda 
cho‘tkalarning cho‘tka tutqichlar uyalarida siljishi ta’sir qilmasligi uchun 
yakorni qo‘lda faqat bir xil yo‘nalishda buriladi. Traversani mahkamlagach, 
cho‘tka larning neytralga to‘g‘ri o‘rnatilganligi yana bir bor tek shiriladi. 
Traversani to‘g‘ri o‘rnatilganligini mashinani salt ishlatib tekshi-rish 
mumkin. Cho‘tkalar neytralda joylashganda generator eng katta kuchlanish 
beradi, motorning aylanish tezligi har ikkala yo‘nalishda bir xil bo‘ladi.
Cho‘tka tutqichlarida eng ko‘p uchraydigan nuqsonlarga quyidagilar 
kiradi: kollektorda doiraviy alanga bo‘lganda gardishning erib ketishi; tok 
o‘tkazuvchi sim shikastlanganda yoki uning kontakti yomon bo‘lganda 
cho‘tka tutqich orqali cho‘tkadan tok o‘tib ketishi natijasida darcha ichki 
yuzasining yedirilishi; kollektor yoki halqa larning tepib ishlashi oqibatida 
darchaning anchagina yeyilishi (bu holda cho‘tkalarning yon sirtlari ham 
yeyiladi).
shtamplab yasalgan cho‘tka tutqichlar odatda cho‘tka turgan 
gardishning sinishi sababli ishdan chiqadi. ular ta’mir qilinmasdan, o‘rniga 
yangisi qo‘yiladi. parchin mixlar yordamida yig‘ilgan konstruksiyalarni 
ta’mir qilayotganda, bo‘shashib qolgan parchin mixlar qattiqlab qo‘yiladi 
yoki yangisi bilan almashtiriladi. yeyilgan gardishlar o‘rniga yangisi qo‘yilib, 
tutqichlarga parchin mixlar yordamida mahkamlanadi.
Quyib yasalgan (quyma) cho‘tka tutqichlar eng ko‘p qo‘llaniladi. ular 
yeyilishga yuqori darajada chidamliligi bilan ajralib turadi va kamdan-kam 
hollarda ishdan chiqadi. Quyma cho‘tka tutqich larning yeyilgan darchalari 
sirtiga latun suyuqlantirib qoplanib, keyin mexanik ishlov berish yo‘li bilan 
ta’mirlanadi. Ta’mirlash vaqtida cho‘tka tutqichlarning prujinalari va boshqa 

150
mayda detallari yangisi bilan almashtiriladi. barmoqlar va braketlar nisbatan 
kam shikast lanadi, bunga, odatda, tasodifiy zarbalar sabab bo‘ladi.
kontakt birikmalari va chiqarish qurilmalarini
ta’mirlash
kontakt birikmalari elektr zanjirining eng bo‘sh joyi hisoblanadi. shu 
bois boltlar, vintlar va gaykalar yordamida qilinadigan ajralma birikmalar 
o‘rniga imkoni boricha kavsharlangan, payvandlangan yoki presslangan 
birikmalar qo‘llaniladi.
muhim kontakt birikmalarining boltlari, vintlari va gaykalari burovchi 
momentni rostlaydigan kalitlar bilan burab qotiriladi. normal kontakt 
bosimi shunday hisob bilan o‘rnatiladiki, mahkam lash detallari, uchliklar 
hamda shinalarning plastik deformatsiyalarsiz eng kam o‘tish qarshiligi 
ta’minlanadigan bo‘lsin.
montaj qilishdan oldin kontakt sirtlari oksidlar va kirlardan toza lanadi. 
zanglamasligi uchun ular neytral yog‘ bilan moylanadi. ishlatiladigan 
mahkamlash detallari (boltlar, gaykalar, shaybalar, prujinalar) rux yoki 
kadmiy qoplama bilan himoyalangan bo‘lishi kerak.
Quvvati 100 kvt gacha bo‘lgan elektr mashinalarda chulg‘am-
larning chiqish uchlari odatda izolatsiyalangan egiluvchan sim (12
) dan 
tayyorlanadi (8.20-a rasm). simning uchiga uchlik kavsharlanadi. uchliklar 
uchun joy yetishmaydigan mikromashinalarda egiluvchan simning uchi 
halqa (4
) qilib bukiladi va bu halqa izolatsiyalovchi quticha (3
) ning qisqichi 
(6
) ga kiydirilib, shayba (5
) li gayka (10
) bilan mahkamlanadi. gayka 
tagiga prujinalanuvchi kontrlash gaykasi (11
) qo‘yiladi. Quticha korpus 
(1
) ga shpilka (8
) hamda gayka bilan mahkamlanadi va qopqoq (9
) bilan 
berkitiladi, qopqoqning o‘zi esa qutichaga gayka (7
) bilan mahkamlab 
qo‘yiladi. korpus bilan quticha orasiga zichlovchi qistirma (2
) o‘rnatiladi. 
Qutichaga chulg‘amlar chiqish uchlarining belgilari yozib qo‘yiladi (8.20-b 
rasm). 
ayrim mashinalarda qisqichlar qutisi bo‘lmaydi, chiqish uchlari uchlikli 
izolatsiyalangan egiluvchan simlardan ishlanadi, chiqish uchlarining 
belgilari esa qismalarga yozilib, simlarga kiydirilib qo‘yiladi. mashinani 
ishlatayotganda qismalar tushib qolishi mumkin, shu sababli, ko‘zdan 
kechirish va ta’mirlash vaqtida ularning puxta mahkamlanishiga e’tibor 
berish zarur.
4a seriyadagi asinxron motorlarning chiqarish qurilmalari ta’min-lovchi 
kabelning kiritilish usuliga, uning turiga va stator chulg‘amining chiqish 

151
simlariga ulanish usuliga qarab bir 
necha usulda ishlanishi mumkin. 
ularga egiluvchan metall shlang va 
tomirlar, misdan yoki aluminiydan 
ishlangan va rezina yoki plastmassa 
qobiqli kabellar ulanishi mumkin. 
Quvvati 30 kvt va bundan katta bo‘lgan 
220 v kuchlanishga mo‘ljallangan 
motorlarga, shuningdek, aylanish 
o‘qining balandligi 50—63 mm bo‘lgan 
motorlarga faqat mis tomirli kabellar 
ulanadi. kabel bir yoki ikkita shtutser 
orqali, shuningdek, quruq yoki kabelbop massa quyiladigan uzaytirgich 
orqali kiritiladi. aylanish o‘qining balandligi 50—250 mm ni tashkil etganda, 
chiqarish quril masi motorning tepasida, aylanish o‘qi bundan baland 
bo‘lganda esa motorning yonida joylashtiriladi.
Chiqarish qurilmasida (8.21-rasm) faqat patrubok 90 yoki 180° oralatib 
buriladi. Qisqichlar qutichasi va unga mahkamlangan stator ning chiqish 
uchlari qo‘zg‘almaydi. bu hol motorni ishlatiladigan joyga o‘rnatilayotganda 
chiqish qurilmasini burishni osonlashtiradi va chulg‘amdan chiqarilgan 
simlarning to‘g‘ri ulanishini ta’ minlaydi.
mashinani ko‘zdan kechirayotganda qisqichlar qutichasi, kontakt 
birikmalari, izolatorlar tekshiriladi. yorilgan, kuygan joylari bo‘lgan, qisqichlari 
kuygan qutichalar o‘rniga yangisi qo‘yiladi. kontakt birikmalarining o‘ta 
qizish alomatlari payqalganda, buning sabablari aniqlanadi, uchliklar 
va qisqichlarning kontaktga kirishuvchi sirtlari tozalanadi, prujinalovchi 
shaybalar hamda gaykalarning bor-yo‘qligi tekshiriladi. yo‘qolgan va 
shikastlangan detallar yangisi bilan almash tiriladi. kabel uchliklarining 
simlarga kavsharlanish sifati va uch liklarga ulanish joylarida simlar 
tomirlarining bus-butunligi tekshi riladi. bo‘sh mahkamlanganligi 
kontaktlarning qizib ketish sabablaridan biri bo‘lishi mumkin.
nazORaT uCHun savOllaR
1. elektr mashinalar konstruktiv tuzilishi bo‘yicha qanday asosiy qismlardan iborat?
2. O‘zgarmas tok mashinalarining yakori qanday konstruktiv qismlardan iborat?
3. O‘zgarmas tok mashinalarining statori qanday konstruktiv qismlardan iborat?
4. asinxron motorlar konstruktiv jihatdan necha turga bo‘linadi?
5. sinxron mashinalarning rotori qanday konstruktiv qismlardan tashkil topgan?
6. O‘zgarmas tok mashinalarini ishlatish davomida uchrashi mumkin bo‘lgan asosiy 
8.19-rasm. Cho‘tkalarni ishqalab joyiga 
moslash (a) va neytralni topish (b) 
sxemasi.

152
nosozliklari nimalardan iborat va ular qanday bartaraf etiladi?
7. Rotori qisqa tutashtirilgan asinxron mashinalarni ishlatish davomida uchrashi mumkin 
bo‘lgan asosiy nosozliklar nimalardan iborat va ular qanday bartaraf etiladi? 
8. Rotori fazali asinxron mashinalarni ishlatish davomida uchrashi mumkin bo‘lgan asosiy 
nosozliklar nimalardan iborat va ular qanday bartaraf etiladi?
9. sinxron mashinalarni ishlatish davomida uchrashi mumkin bo‘lgan asosiy nosozliklar 
nimalardan iborat va ular qanday bartaraf etiladi?
10. kollektorni joriy ta’mirlashda qanday ishlar bajariladi?
11. kollektorning ish sirtiga ishlov berish va unda yo‘lchalar (ariqchalar) hosil qilish qanday 
amalga oshiriladi?
12. Qanday hollarda kollektorni kapital ta’mirlash zarur va bu ish qanday bajariladi?
13. plastmassa asosida tayyorlangan kollektorlarning nuqsonlari va ta’mirlanishi haqida 
gapirib bering.
14. kontakt halqalarida qanday nuqsonlar uchraydi va ular qaysi usulda bartaraf 
etiladi?
15. Tok oluvchi va chiqaruvchi qurilmalarda qanday nuqsonlar uchraydi hamda ular qay 
tarzda yo‘qotiladi?
16. elektr kontaktning ishonchli ishlashiga erishish usullarini aytib bering.

153
9-bob 
kuCH TRansFORmaTORlaRini Ta’miRlasH
9.1. kuCH TRansFORmaTORlaRining
TaRkibiy TuzilisHi TO‘g‘RisiDa
asOsiy ma’lumOTlaR
Transformatorlar deb, ma’lum qiymatdagi o‘zgaruvchan tok kuchlanishini 
boshqa bir qiymatli o‘zgaruvchan tok kuchlanishiga o‘zgartiruvchi 
aylanuvchi qismga ega bo‘lmagan elektr mashinalarga aytiladi.
avtotransformatorlar deb, umumiy qismga ega bo‘lgan ikki yoki undan 
ko‘p chulg‘amlarga ega bo‘lgan transformatorlarga aytiladi. 
kuch transformatorlari deb, elektr tarmog‘idagi elektr energiyani 
o‘zgartirishga yoki to‘g‘ridan to‘g‘ri iste’molchini energiya bilan ta’minlashga 
xizmat qiluvchi transformatorlarga aytiladi. kuch transformatorlari 
umumiy qo‘llaniladigan va alohida maqsadlarda qo‘llaniladigan turlarga 
bo‘linadi.
ishlab chiqarilayotgan kuch transformatorlari quyidagi qabul qilingan 
belgilashlar (shunday ketma-ketlikda) bilan farqlanadi:
a — avtotransformator (transformator bo‘lsa, bu harf qo‘ yilmaydi);
T — uch fazali yoki O — bir fazali;
Р— pÊ (past kuchlanish) chulg‘amining tashkil etuvchi o‘ramlarining 
uchlari chiqarilganligini bildiradi.
Harfiy belgilashlardan keyin yozilgan kasrning suratidagi son 
transformatorning nominal quvvati kva ni, maxrajidagi son esa yuk (yuqori 
kuchlanish) chulg‘amining kuchlanish klassini kv ni anglatadi.
9.1-jadvalda tabiiy moyli (m), moyli puflanuvchi (mÄ) va majburiy moyli 
puflanuvchi (ÄÖ) sovitiluvchi ikki va uch chulg‘amli umumiy qo‘llaniladigan 
ba’zi kuch transformatorlarining texnik ko‘rsatkichlari keltirilgan.
9.1-jadval

154
8.20-rasm. mikromashina chiqish uchlari qutisi:
a — bo‘ylama qirqimi; b — tepadan ko‘rinishi (qopqoqsiz).

155
8.21-rasm. aylanish o‘qining balandligi 160—250 mm bo‘lgan 4a seriyadagi asin xron 
motorlar chiqarish qurilmasining konstruksiyasi: 1 — qopqoq; 2 — chul g‘am ning ulanish 
sxemasi; 3 — uya; 4 — saqlovchi vtulka; 5 — zichlovchi vtulka; 
6 — zichlovchi halqa; 7 — korpus; 8 — patrubok; 9 — qisqichlar qutichasi.

156
sanoat korxonalarining kuch va yoritish elektr qurilmalarini elektr 

157
energiya bilan ta’minlashda moyli (9.1-a rasm) va havoli (9.1-b rasm) 
sovitiladigan ikki chulg‘amli uch fazali kuch transformatorlari qo‘llaniladi.
Tabiiy havoli sovitiladigan (ikkinchi nomi quruq) transformator-
larning chulg‘amlari kanallari o‘lchamlari uzaytirilgan bo‘ladi, bu esa 
transformatorning eng ko‘p qiziydigan qismlarining havo bilan yelpinishi 
sharoiti va issiqlikning uzatilishi yaxshilanadi. 
Havoli sovitiladigan transformatorlarning tarkibiy tuzilishi moyli 
sovitiladigan transformatorlarnikidan deyarli farq qilmaydi. moyli 
sovitiladigan ikki chulg‘amli uch fazali kuch transformatorini (9.1-a rasm) 
tashkil etuvchi asosiy qismlari quyidagilardan iborat: 
Qalinligi 0,35 yoki 0,5 mm bo‘lgan elektrotexnik po‘lat listlardan yig‘ilgan 
qattiq konstruksiyali magnit o‘tkazgich (6
) yuqori va pastdan po‘lat xomut 
bilan mahkamlangan uch vertikal sterjenlardan tashkil topgan bo‘lib, 
magnit o‘tkazgich po‘lat xomutining po‘lat listlari (2 va 5
) po‘lat xomut 
to‘sinlari bilan zichlangan bo‘ladi; silindrik karkas ga yassi yoki dumaloq 
izolatsiyali simlardan bir yoki bir necha qatlamli qilib o‘ralgan chulg‘amlar 
(past kuchlanishli (pk) chulg‘am ning tepasiga yuqori kuchlanish (yuk) 
chulg‘ami (3
) joylashtiriladi); silliq, qovurg‘ali yoki quvurchali devorchali 
oval shakldagi po‘lat bak (1
), bakni germetik qilish maqsadida hamda turli 
o‘lchov asbob larni o‘rnatish uchun xizmat qiluvchi qopqoq (11
). moyli 
sovitiladi gan kuch transformatorlariga xizmat qilishni yengillashtirish, ichki 
qism larini shikastlanishidan va transformator moyining tez eskirishidan 
asrash maqsadida nazorat asboblari bilan jihozlangan bo‘ladi.
Transformator bakidagi moyning ustki qatlamidagi haroratini 
nazorat qilishga mo‘ljallangan termometr va termometrik signalizator, 
yuk chulg‘ami bilan pk chulg‘ami orasidagi izolatsiyaning teshilishi 
natijasida yuk chulg‘amidan pk chulg‘amiga potensialning o‘tishi 
sababli, xizmat ko‘rsatuvchilarni va past kuchlanishli elektr apparatlarni 
yuqori kuchlanishdan himoyalovchi teshuvchi saqlagich, yuk chulg‘ami 
uchlarini almashlab ulab yuk va pk chulg‘amlari soni nisbatini o‘zgartirish 
natijasida transformatsiya koeffitsiyentini ±5% gacha o‘zgarishini 
ta’minlovchi almashlab ulagich (8
) lar shunday himoya asboblar turkumiga 
kiradi. bundan tashqari magnit o‘tkazgich po‘latida yoki chulg‘amlarda 
sodir bo‘ladigan mahalliy qizish qiymatining yuqori bo‘lishi natijasida 
transformator ichki qismlarining yemirilishini va natijada ularni o‘rab turgan 
moyning tezkor parchalanishi va gaz relesi kontakt tizimiga ta’sir etuvchi 
gazlarning yuzaga kelishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun transformatorlar gaz 
relesi (18
) bilan jihozlanadi.
arzimas shikastlanishlar va oz miqdorda gazlarning hosil bo‘lga nida 
signalizatsiya ishga tushadi va shikastlanishlar o‘ta xavfli bo‘lga nida esa 

158
transformator tarmoqdan uziladi.
po‘lat alangalanishi natijasida va boshqa ichki qismlarining sezilarli 
shikastlanishi natijasida shiddatli sodir bo‘lgan gazlarni atmosferaga 
uzatuvchi bak bilan ulangan saqlagich quvuri (15
), bakdan chiqarilgan 
chulg‘amlarning uchlarni izolatsiyalashga xizmat qiluvchi va taqsim-
lovchi qurilma shinalariga ulashni osonlashtiruvchi chinni izolatorlar 
ichidan o‘tkazilgan mis simlarning (13 va 14
) chiqish uchlari, shu ningdek, 
haroratning o‘zgarib turishi natijasida moy hajmining o‘zgarib turishini 
(ko‘payishi yoki kamayishini) kompensatsiya qilish va bakning transformator 
moyi bilan to‘liq to‘ldirilganligini ta’min lashga xizmat qiluvchi kengaytirgich 
(konservator) (16
) lar ham transformatorning asboblari turkumiga 
kiradi. kengaytirgichning bo‘lishi moyning atmosfera havosi bilan tegib 
turish yuzasining kamayishiga va shunday qilib moyning oksidlanishi va 
ho‘llanishidan muhofazalanishi amalga oshiriladi. 
9.2. TRansFORmaTORlaRning nuQsOnlaRi bayOni va bO‘laklaRga 
aJRaTisH
Transformatorning nuqsonlari bayoni deb, alohida qismlarining ishdan 
chiqish darajasi va tavsifini belgilovchi ishlar kompleksiga aytiladi. nuqsonlar 
bayonini tuzish juda mas’uliyatli ish bo‘lib, bu jarayonda ta’mirlash ishlari 
hajmini aniqlash bilan bir qatorda ta’mirlash ishlarining texnologik ketma-
ketligini ham belgilaydi. shuning uchun nuqsonlar bayonini tuzuvchi 
transformatorlarda yuz beradigan nuqsonlarning belgilari va sabablarini 
bilishi bilan birga, ularni tez aniqlash va bartaraf etish usullarini ham bilishi 
lozim. Transformatorlarning eng ko‘p uchraydigan nuqsonlari va ularni 
yuzaga keltiradigan sabablari 9.1-jadvalda keltirilgan.
9.1-jadval
kuCH TRansFORmaTORlaRiDa eng kO‘p
uCHRayDigan nuQsOnlaR

159
9.1-rasm. ikki chulg‘amli uch fazali transformatorlar:
a — moy bilan sovitiladigan; b — tabiiy havoda sovitiladigan. 1 — bak; 2 va 5 — 
magnit o‘tkazgichning pastki va ustki po‘lat xomut to‘sinlari; 3 — yuk chulg‘ami; 
4 — almashlab ulagichga ulanuvchi rostlash uchlari; 6 — magnit o‘tkazgich;
7 — yog‘och plankalar; 8 — almashlab ulagich; 9 — dempfer (kompensator); 
10 — ko‘tariluvchi shpilka; 11 — bak qopqog‘i; 12 — ko‘taruvchi halqa; 
13 va 14 — yuk va pk chulg‘amlarining chiqish uchlari; 15 — saqlagich quvuri;
16 — kengaytirgich (konservator); 17 — moy ko‘rsatkich; 18 — gaz relesi;
19 — moy harakatlanuvchi quvurlar; 20 — moy chiqaruvchi quvur; 21 — pk chulg‘ami 
chiqish uchlari mahkamlanadigan chinni moslama; 22 — yuk chulg‘ami rostlanuvchi chiqish 
uchlari o‘rnatilgan taxtacha; 23 — yuk chulg‘ami rostlanuvchi 
chiqish uchlari; 24 — dumalagichlar.
a)
b)

160
Jadvalning davomi
Transformator tashqi detallarining (kengaytiruvchi, bak, bak mos-
lamalari, simlarning chiqish uchlarining tashqi qismi, teshuvchi saqla-

161
gich) nosozligini ko‘zdan kechirish vaqtida oson aniqlash mumkin. ichki 
qismlarining nosozligini aniqlash uchun esa turli sinovlarni o‘tkazishga 
to‘g‘ri keladi. biroq, sinovlar hamisha ham nosozliklar to‘g‘risida to‘liq 
axborot bera olmaydi. shuning uchun, nosozlik bayo nini tuzishda odatda 
transformator bo‘laklarga ajratiladi, nosozlikning tavsifi, sababi va nosozlik 
ko‘lamini aniqlash bilan bir qatorda ta’mirlash uchun qancha materiallar sarf 
bo‘lishi va qanday asbob va moslamalar kerak bo‘lishi ham aniqlanadi. 
Transformatorni bo‘laklarga ajratishdagi ketma-ketlik transfor-
matorning konstruksiyasiga bog‘liq. Transformatorni to‘liq bo‘laklarga 
ajratishda kengaytirgich orqali moy transformator qopqog‘ining zichlovchi 
qatlamidan quyi sathigacha bo‘shatiladi va avval kengaytiruvchi qopqoqdan 
ajratilib olinadi, so‘ngra yechib olinadi. agar kengaytiruvchidan qopqoqqa 
ketuvchi trubkachaga gaz relesi o‘rnatilgan bo‘lsa, u holda bo‘laklarga 
ajratishni gaz relesini demontaj qilish bilan boshlanadi. Trubkachani olib bak 
qopqog‘idagi teshik, bakdagi moy ifloslanmasligi va ho‘llanmasligi uchun 
tiqin (çàãëóøêà) bilan berkitiladi. Transformatorni bo‘laklarga ajratishda gaz 
relesi, termometr, termosignalizator, moy ko‘rsatkich, rezina qatlamchalar 
va mahkamlovchi detallarni ehtiyot qilish choralari ko‘riladi. 
Qopqoq va u bilan birga chiquvchi qismlari mahkam ushlagichlar va 
ko‘tarish mexanizmlari (tal, kran) yordamida ko‘tariladi. ko‘tarish halqalari 
yordamida mahkam ushlagichlar qopqoqqa mahkamlanadi. Transformator 
konstruksiyasida bunday halqachalarning bo‘lishi ko‘zda tutilmagan bo‘lsa, 
u holda qopqoqni bakka mahkamlashda qo‘llaniladigan teshikchalarga 
vaqtincha o‘rnatilgan halqachalarga metall tros mahkamlanadi. Qopqoqni 
ko‘tarish uchun qopqoq perimetri bo‘yicha gaykalar bo‘shatiladi va boltlar 
olinadi. Qopqoq 10—15 mm ga ko‘tariladi, zichlovchi qatlamning holati 
ko‘zdan kechiriladi va undan keyin ham foydalanish maqsadida ehtiyotlik 
choralari ko‘riladi. ko‘pincha qatlamga bakelitli lok suriladi va shuning 
uchun ham u bak ramasiga yoki transformator qopqog‘iga mustahkam 
yopishgan bo‘ladi. Qatlamni shikastlantirib qo‘ymaslik uchun uni bak 
ramasidan pichoq yordamida asta ajratiladi. bu ish bak bilan qopqoq 
orasidagi tirqishga barmoqlar kirib qolishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun ehtiyot 
bo‘lib bajariladi. 
Chulg‘amlarining chiqish uchlari qopqoqda emas, balki bak devoriga 
o‘rnatilgan transformatorlarda qopqog‘ini olishdan oldin chiqish 
uchlari izolatorlari o‘rnatilgan teshikchalar sathidan 80—100 mm 
pastga tushguncha bakdagi moy chiqarib tashlanadi, chiqish uchlari 
chulg‘amlardan uziladi, izolator demontaj qilinadi va shundan so‘nggina 
o‘zakni bakdan ko‘tariladi.
11—a. imomnazarov

162
Transformatorni ko‘zdan kechirish, bo‘laklarga ajratish va ichki 
qismlarining nuqsonlar bayonini tuzish ishlari yopiq, quruq va shunday 
ishlarga mo‘ljallangan bino ichida amalga oshiriladi. Transformatorni 
bo‘laklarga ajratishni, atrof-muhit harorati transformator ichki qismlari 
haroratidan past yoki juda bo‘lmaganda teng bo‘lgan dagina bajariladi. 
atrof-muhit harorati transformator ichki qismlari haroratidan yuqori 
bo‘lganida havodagi namlik chulg‘amlarning yuzasida suv tomchilari holiga 
keladi va natijada chulg‘amlar izo latsiyasining elektr mustahkamligini 
buzadi. 
Transformatorni bir necha soat bo‘laklarga ajratish uchun mo‘ljal langan 
xonada saqlanib yoki o‘zakni qisqa tutashuv usuli bilan qizdi rish natijasida 
transformator ichki qismlarining harorati oshiriladi va keyin o‘zakni ko‘tarish 
amali bajariladi. O‘zakni qisqa tutashuv usuli bilan qizdirish uchun pk 
chulg‘ami uchlari qisqa tutashtiriladi va yuk chulg‘ami uchlariga 127, 220 
yoki 380 v kuchlanish beriladi, ichki qismlari haroratining qiymati atrof-
muhit haroratidan 10—15°C yuqori bo‘lishigacha erishiladi. Olinishi kerak 
bo‘lgan transformator ichki qismlarining moydan chiqarib olingandan to 
ta’mirlash amalining tugash vaqti havo nam bo‘lganida 12 soatni va havo 
quruq bo‘lganida esa 16 soatni tashkil etishi kerak. bu cheklashlar transfor-
matorlarni ta’mirlash uchun ketadigan umumiy vaqt 10—15 soatni tashkil 
etadigan ta’mirlash ishlari uchun taalluqlidir, aks holda, chulg‘amlarning 
qancha vaqt moydan tashqarida bo‘lishidan qat’i nazar, baribir quritish 
talab etiladi.
Transformatorning olinadigan ichki qismlarini ajratib ko‘tarishda 
tekshirilgan troslar va mexanizmlardan foydalaniladi. Tros va mah kam 
ushlagichlar ko‘tarish halqachalar yoki to‘sinlarga ishonchli mahkamlanadi. 
ko‘tarish amalini bajarishda transformator alohida qismlarining 
shikastlanishidan va ta’mirlash ishlarini olib borayotgan xodimlarning 
baxtsiz hodisalardan saqlash choralari ko‘rilishi lozim. O‘zakni bakdan to‘liq 
200 mm dan kam bo‘lmagan balandlikka ko‘tariladi va bakni chetga surib 
qo‘yiladi. ko‘tarilgan o‘zak tagiga kirish va uni shu vaqt ichida ko‘zdan 
kechirish qat’iyan man etiladi. ko‘zdan kechirish, keyinchalik bo‘laklarga 
ajratish va ta’mirlash uchun transformatorning ichki qismlari randalangan 
yog‘och taxtadan yasalgan supacha ustiga qo‘yiladi. supachaning 
balandligi 0,3—0,5 m bo‘lishi kerak. Chulg‘amlarni ko‘zdan kechirishdan 
oldin iflosliklardan tozalanadi va 35—40°C gacha qizdirilgan transformator 
moyi oqimi bilan yuviladi. 
Transformator to‘liq bo‘laklarga ajratilganidan keyin har bir qismi 
sinchkovlik bilan ko‘zdan kechiriladi. aniqlangan nosozliklar nosozliklar 

163
xaritasida qayd etiladi. 
Chulg‘amlarning nosozliklarini aniqlashda o‘ramlar orasidagi qisqa 
tutashuvlarning borligi va qayerida sodir bo‘lganligini bilish ma’lum 
qiyinchiliklar tug‘diradi. shu maqsadlar uchun konstruktiv sodda, ishlatish 
uchun qulay asboblar qo‘llaniladi (misol uchun porozov asbobi). bu o‘lchov 
asbobi ko‘p chulg‘amli g‘altakka kiygizilgan Ï-simon o‘zak-seksiyali izlagich 
(9.2-a rasm) yoki uchlari tor tirqichli C ko‘rinishli o‘zak-tirqishli izlagich 
(9.2-b rasm) ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. bu asbobning ta’minlovchi 
qismi ikki xil ko‘rinishda bo‘ladi: Ï-simon o‘zakli ta’minlovchi nisbatan 
quvvatliroq g‘altakli bo‘lib, seksiyali izlagichga monand, yon chekkasida 
qisqa muddatga ulanishni bajaruvchi knopkasi ham bor (9.2-d rasm) 
yoki uzun sterjen bo‘yicha zich o‘ramlar o‘ralgan sterjen konstruksiyali 
asbobning indikator qismi bir korpusga to‘g‘rilagich, kuchaytirgich va 
sezgirlik rostlagichi o‘rnatilgan va mikroampermetrdan iborat bo‘ladi. 
bir simli seksiyali chulg‘amlardagi qisqa tutashuvlarni aniqlash 
quyidagicha amalga oshiriladi: sterjenli ta’minlovchi (2
) kuchlanishi 
qiymati 36, 127 yoki 220 v bo‘lgan tarmoqqa ulanadi va tekshi rilayotgan 
chulg‘amga qistiriladi (9.3-a rasm), so‘ngra ta’minlovchi qo‘yilgan 
tomonning teskari tomoniga navbatma-navbat har bir seksiyasiga izlovchi 
(3
) ulab chiqiladi. O‘ramlar orasida qisqa tutashuv bo‘lsa, o‘lchov asbobi mili 
siltanib og‘adi. Radius yo‘nalishi bo‘yicha qisqa tutashgan joyni aniqlash 
uchun, izlovchini shikastlangan sek siyaning yonidagi seksiyasiga qistirilib 
va mikroampermetr milini kuzatgan holda uni asta harakatlantiriladi (9.3-b 
rasm). izlovchi uchlarining chulg‘am ichkarisiga kirib borishi natijasida 
mikro ampermetrning ko‘rsatishi ham oshib boradi va izlovchining uchlari 
xuddi qisqa tutashtirilgan o‘ramlar ustiga kelganida, bu ko‘rsatkich eng 
katta qiymatga ega bo‘ladi. izlovchining qanchalik ichkariga kirib borganligi 
va chulg‘am o‘ramlari kengligini bilgan holda chulg‘amlarning har qanday 
diametridagi o‘ramlarning qisqa tutashgan joyini aniqlash mumkin.
silindrli bir qatlamli chulg‘amni tekshirish uchun kuchlanish qiymati 
rostlanadigan har qanday manbaga ulanilib, undan 5—10 a o‘zgaruvchan 
tok o‘tkaziladi. so‘ngra tirqishli izlovchini chulg‘am o‘ramlari ustidan 
gorizontal bo‘yicha chulg‘am boshidan to manba ulangan tomonga qarab 
sekin harakatlantiriladi (9.3-d rasm). mikroampermetrning birinchi eng 
katta qiymatni ko‘rsatishi tok «chegarasini» bildiradi. shundan so‘ng izlovchi 
uchini o‘ram qadami bo‘yicha mikroampermetr ko‘rsatishi kamayishi 
boshlanguncha harakatlantiriladi. O‘ramlarning qisqa tutashuv nuqtasi 
mikroamper metr ko‘rsatishi pasaygan nuqtada, vertikal yo‘nalishdagi bitta 
sim tepasidagi simda bo‘ladi. bu usulni har qanday parallel sonli chulg‘amlar 

164
uchun ham qo‘llash mumkin. 
ikki qatlamli chulg‘amlarni tekshirish ham xuddi seksiyali chulg‘amlarni 
tekshirishdagi kabi ketma-ketlikda amalga oshiriladi. 
9.3. magniT O‘TkazgiCHni Ta’miRlasH
Transformatorning magnit o‘tkazgichi bir tomoni mexanik mustahkam 
va izolatsion lok bilan qoplangan, elektrotexnik po‘lat plastinkalardan zich 
qilib yig‘ilgan konstruksiyadan iborat. plastinka larning orasini lok bilan 
izolatsiyalanishi va zichlab bajarilishi magnit o‘tkazgichdagi uyurma toklar 
asosida yuzaga keladigan quvvat isroflarini kamayishiga olib keladi. 
magnit o‘tkazgichning asosiy vazifasi magnit oqimli magnit zanjirini hosil 
qilishdan iborat. magnit o‘tkazgichga chulg‘amlari va transformatorning 
boshqa ichki qismlari mahkamlanadi. ikki chulg‘amli uch fazali kuch 
transformatorining sterjenli magnit o‘tkazgichi yuqoridan (2
) va pastdan 
(12
) po‘lat xomutlar bilan bog‘lan gan uch vertikal sterjenlar (1
) dan iborat 
(9.4-rasm). 
Hozirgi paytda 250—630 kW quvvatli transformatorlarda sterjen 
plastinkalarini zichlashda shpilkalar qo‘llanilmaydi va ularning vazifasini 
silindr va magnit o‘tkazgich orasiga qo‘yiladigan pona va plankalar 
bajaradi.
Odatda, shpilkali magnit o‘tkazgichning nosozligi gorizontal zichlovchi 
shpilkalar izolatsiyalarining teshilishi bilan yuzaga keladi, bu esa po‘lat 
plastinkalarning o‘zaro tegib qolishiga olib keladi, natijada uyurma toklar 
oshib ketadi va o‘sha joyda qattiq qizishi va magnit o‘tkazgich po‘latida 
«yong‘in» deb ataladigan hodisa kuza tilishi mumkin. «yong‘in» da izolatsion 
gilzalar va magnit o‘tkazgich plastinkalarining izolatsiyalari yonadi.
magnit o‘tkazgichni ta’mirlash jarayonida izolatsiyasi ishdan chiqqan 
gorizontal zichlovchi shpilka gilzasi olib tashlanadi va yangisi bilan 
almashtiriladi. magnit o‘tkazgich plastinkalarining ishdan chiqqan izolatsion 
lokli qatlamini tiklash birmuncha murakkab jarayondir. plastinkalar yuzasiga 
yangi izolatsion lokni surishdan oldin plastinkalar yuzasi iflosliklardan va 
eski qoldiq izolatsion loklardan yaxshilab tozalanadi. keyin 10% li kaustik 
sodali yoki 20% li trinatriyfosfat eritmali qaynatilgan suv bilan tozalanadi 
va so‘ngida 50—60°C li issiq suv bilan yuvilib tashlanadi. shunday usulda 
toza langan po‘lat plastinkalar yuzasiga cho‘tka yoki pulve rizator yordamida 
yupqa qatlamli emal surtiladi va ha voda 2—3 soat davomida quritiladi.
magnit o‘tkazgich yig‘ilib va zichlangandan so‘ng ampermetr-voltmetr 
usuli bilan plastinkalar orasidagi qarshilik o‘lchanadi (9.5-rasm). O‘lchash 

165
sxemasi o‘zgarmas tok kuchlanishi 12 yoki 24 v bo‘lgan manbadan 
ta’minlanadi, amper metrning eng katta ko‘rsatishi 5 a, voltmetrniki esa 25 
v va rostlanuvchan rezistor qarshiligining oralig‘i 50—100 W bo‘lishi zarur. 
listlar orasidagi izolatsiyaning qarshiligini o‘lchash uchun magnit o‘tkazgich 
(3
) plastinkalari orasiga 40—50 mm ichkarisiga uchi o‘tkirlashtirilgan 
plastinkalar (1
) kirgiziladi, ularga o‘lchov sxemasining simlari ulanadi va 
rostlanuvchi rezistor yordamida zanjirdagi tokning qiymatini 2—3,5 a ga 
keltiriladi.
magnit o‘tkazgich izolatsiyasi qarshiligining o‘lchangan qiymati 
9.2-rasm. Transformatorlarning chulg‘amlaridagi qisqa tutashuv joylarini aniqlovchi 
asboblar: a — seksiyali izlovchi; b — tirqishli izlovchi; d — seksiyali ta’minlovchi; e — 
indikator.
9.3-rasm. kuch transformatorlari chul-
g‘amlari o‘ramlaridagi qisqa tutashuv joyi-
ni aniqlash: a — chulg‘am vertikali bo‘-
yicha; b — radius yo‘nalishi bo‘yicha; 
d — chulg‘amning gorizontali bo‘yicha. 
1 — seksiyali ta’minlovchi; 2 — sterjenli ta’-
minlovchi; 3 — izlovchi; 4 — indikator.

166
transformatorni ishlab chiqargan korxonada o‘tkazilgan o‘lchovlar bilan 
solishtiriladi va taqqoslashlar natijasi ta’mirdan chiqqan transfor matorni 
ishlab chiqargan korxonanikidan 2 martadan kam roqqa farqlansa, u holda 
plastinkalar orasidagi izolatsiyaning holati qoniqarli hisoblanadi. 
9.4. TRansFORmaTORlaRning CHulg‘amlaRini Ta’miRlasH
kuch transformatorlarining eng tez ishdan chiqadigan qismi bu uning 
chulg‘amlaridir. Transformatorlarda qo‘llaniladigan chulg‘am lar o‘zining 
konstruksiyasi, o‘ralish usuli, o‘ramdagi parallel o‘tkaz gich larning soni va 
chulg‘amning ba’zi elementlarining ulanish sxemalari bilan farqlanadi 
(9.6-rasm). 
Hozirda transformatorlarda bir, ikki va ko‘p qatlamli silindrik chulg‘amlar, 
shuningdek, uzluksiz va vint ko‘rinishdagi dumaloq yoki to‘g‘ri burchak 
simli chulg‘amlar keng qo‘llaniladi. 
bir qatlamli silindrik chulg‘am bir yoki bir necha to‘g‘ri burchakli 
simlardan o‘raladi (9.6-a rasm). Chulg‘amning boshlanish va oxirgi uchlari 
chulg‘amning qarama-qarshi tomonlarida joylashtiriladi.
ikki qatlamli silindrik chulg‘am bir qatlamli chulg‘am kabi to‘g‘ri 
burchakli simlardan o‘raladi, biroq, simlar ikki qatlam qilib joylash tiriladi, 
ularning uchlari chulg‘am chetlaridan biriga chiqariladi (9.6-b rasm). bir 
va ikki qatlamli chulg‘amlar, asosan, quvvati 630 kva gacha bo‘lgan kuch 
transformatorlarining pk chulg‘amlarida qo‘l laniladi.
O‘ramlari zich va bir qatlamidan ikkinchi qatlamiga o‘tuvchi qilib 
joylashtirilgan dumaloq kesim yuzali simdan iborat ko‘p qatlamli silindrik 
chulg‘am qog‘oz-bakelit silindrga o‘raladi (9.6-d rasm). birinchi va har kelgusi 
qatlam orasiga izolatsion qog‘ozning bir necha qatlami joylashtiriladi. ko‘p 
qatlamli chulg‘amni tayyorlash konstruktiv jihatdan murakkab emas, 
biroq, o‘qlar bo‘yicha chul g‘amda hosil bo‘ladigan mexanik zo‘riqishlarga 
chidamlilik darajasi yuqori emas. shuning uchun chulg‘amning mexanik 
mustahkamligini oshirish maqsadida chulg‘amni butun bo‘yi bo‘yicha 
o‘ramlar yo‘nalishi bo‘ylab taftyanli lenta bilan o‘rab chiqiladi, so‘ngra gliftal 
lok bilan shimdiriladi va 90—100°C da quritiladi. kuchlanish qiymati 6, 10 
va 35 kv va quvvati 400 kva gacha bo‘lgan moyli kuch transformatorlarning 
yuk chulg‘amlarida ko‘p qatlamli chulg‘amlar qo‘llaniladi.
Hozirda to‘g‘ri burchakli simlardan o‘ralgan alohida g‘altaklardan iborat 
uzluksiz chulg‘amlar transformatorlarda keng qo‘llanilmoqda (9.6-e rasm). 
bu chulg‘amlarda uzilish ro‘y bermaydi, chunki alohida g‘altaklar bir-birining 
ustiga uzluksiz qo‘yilib chiqilgan va uchlar kavsharlanmagan bo‘ladi. bunday 

167
chulg‘amlarda o‘ramlarning uzluksizligi g‘altakdan g‘altakka birinchi o‘tish 
chulg‘amning ustki qismida va ikkinchisi esa ichida joylashtirilishi hisobiga 
amalga oshiriladi. uzluksiz chulg‘amlarning mexanik mustahkamligi yuqori 
bo‘lgani uchun ham turli kuchlanishli va quvvatli kuch transformator-
larining yuk va pk chulg‘amlarida keng qo‘llaniladi.
vintli chulg‘am spiral ko‘rinishdagi o‘ramlar qatoridan iborat bo‘ladi (9.6-f 
rasm). O‘ramlar orasidagi kanallar chulg‘amlarning sovitish sharoitlarini 
yaxshilashga xizmat qiladi. vintli chulg‘am, chulg‘am ichki yuzalari va uning 
o‘ramlari orasi bo‘ylab vertikal kanallarni hosil qiluvchi qog‘oz-bakelitli 
silindrga yoki elektrokarton dan reyka va qoplamalar qirqib tayyorlangan 
qoliplarga o‘raladi. vintli chulg‘amlarning mexanik mustahkamligi yuqori 
bo‘lgani sababli ham quvvati 1000 kva va undan katta bo‘lgan kuch 
transformatorlarining pk chulg‘amlarida keng qo‘llaniladi.
Ta’mirlash uchun keltirilgan transformator chulg‘amini ko‘zdan 
kechirish vaqtida uni demontaj qilish shart bo‘lmagan, ammo magnit 
o‘tkazgich plastinkalari zichligi buzilishi bilan bog‘liq nosozliklari 
aniqlanishi mumkin. bunday nosozliklarga quyidagilar kiradi: 
chulg‘amlarning zichligi susayishi, ba’zi o‘ramlarning kuchsiz siqilishi, 
sim izolatsiyasi kichik qismining ishdan chiqishi va h.k.
Chulg‘amdagi jiddiy nuqsonlar (o‘ramlararo qisqa tutashuv, simlarning 
erib ketishi, yuk va pk chulg‘amlari orasidagi yoki pk chulg‘ami bilan 
magnit o‘tkazgichi aktiv po‘lati orasidagi izolatsiya teshilgan va b.) 
9.4-rasm. Quvvati 1800 kva bo‘lgan 
ikki chulg‘amli uch fazali kuch 
transformatorining sterjenli magnit 
o‘tkazgichi:
1 — magnit o‘tkazgichning sterjeni; 
2 va 12 — yuqori va pastki po‘lat xo-
mutlar; 3 — yuqori po‘lat xomutning 
to‘sini; 4 va 5 — po‘lat xomutning 
gorizontal va vertikal zichlovchi shpil-
kalari; 6 — izolatsion qatlamcha; 7 — 
ko‘tariluvchi shpilkalarning teshiklari; 
8 — magnit o‘tkazgich sterjenlarini 
gorizontal presslovchi shpilkalari;
9 — izo latsion quvurcha; 10 — po‘lat 
plastinka; 11 — yog‘och taxta; 13 — pastki 
po‘lat xomutning to‘sinlari.

168
transformatorning normal va xavfsiz 
ishlashiga yo‘l qo‘ymaydi va chulg‘am 
demontaj qilinadi. 
Chulg‘amni demontaj qilish, 
magnit o‘tkazgich vertikal shpilka-
larining yuqori gaykalari va gorizontal 
zichlovchi shpilkalarning gaykalari 
bo‘shatilib, po‘ lat xomutning 
teshigidan chiqarilib, bo‘lak larga 
ajratish va zichlangan plastinkalarni 
bo‘shatishdan boshlanadi. Oldindan 
po‘lat xomut balkalarning biriga «yuk 
tomoni» yoki «pk tomoni» yozuvi osib 
qo‘yiladi, shundan so‘nggina po‘lat 
xomut to‘sini olinadi.
magnit o‘tkazgich yuqori po‘lat xomut zichlagan plastinkalarni 
bo‘shatish, bir paytda yuk va pk chulg‘amlari tomonidan yuqori chetki 
paketlaridan 2—3 plastinkalarni olish bilan boshlanadi. po‘lat xomut 
plastinkalarini bo‘shatib chiqarishda qanday ketma-ketlikda amalga 
oshirilsa, xuddi shunday ketma-ketlikda taxlab qo‘yiladi.
Chulg‘amni ta’mirlashda ishdan chiqqan g‘altakning mis simidan 
foydalanishga harakat qilinadi. buning uchun g‘altak 450—500°C haroratli 
pechda kuydiriladi va qizigan simni suvda yuviladi, shundan so‘ng sim 
silkitilib kuygan izolatsiyasi to‘liq sidirib tashlanadi. 
sim ustiga izolatsion material sifatida qalinligi 0,05—0,12 mm va eni 
15—25 mm bo‘lgan izolatsion qog‘oz lentalar ishlatiladi, uni sim ustiga 
lenta enining 0,5 yoki 0,3 qismini yopib boruvchi spiral ko‘rinishda o‘raladi. 
yupqa qog‘oz simga ikki yoki uch qavat qilib o‘raladi. 
ko‘p qatlamli chulg‘amlar yog‘och yoki metall shablonlarga o‘raladi, 
ular aylanuvchi shpindelli va o‘ramlar sonini hisoblovchi hisoblagich 
bilan jihozlangan dastgohlarga o‘rnatiladi. alohida elektr ta’mirlovchi 
korxonalarda va katta korxonalarning elektr sexlarida katta quvvatli 
transformatorlarning g‘altaklari alohida o‘rovchi dast gohlarda o‘raladi. 
kichik va o‘rta quvvatli transformatorlarning chulg‘amlarini o‘rashda 
konsolli va xarrakli g‘altak o‘rovchi dast gohlar keng ishlatiladi. 
konsolli o‘rash dastgohi quvvati 630 kva gacha bo‘lgan trans-
formatorlarning g‘altaklarini o‘rashda ishlatiladi (9.7-a rasm). elektr motor 
(1
) dastgohning staninasi (2
) ga o‘rnatilgan. Dastgoh shpin deliga qarama-
qarshi yo‘nalgan ikki yog‘och pona (9
) ning ikki tekstolit disklar (7
) ning 
9.5-rasm. magnit o‘tkazgich paketi 
listlari orasidagi izolatsiya qarshili gini 
o‘zgarmas tokda o‘lchash: 
1 — mis plastinkalar; 2 — po‘lat xo mut 
to‘sini; 3 — magnit o‘tkazgich; 
4 — zichlovchi shpilka.

169
gaykalar (8
) vositasida qisilib mahkamlangan moslama g‘altak shablonini 
tashkil etadi. Dastgohga o‘rnatilgan hisoblagich (4
) shpindel aylanish sonini 
hisobga olib borishi bilan bir qatorda shablonga o‘ralayotgan o‘ramlar 
9.6-rasm. kuch transformatorlarining silindrik chulg‘amlari:
a — bir qatlamli; b — ikki qatlamli; d — ko‘p qatlamli; e — uzluksiz; f — vintli. 
1 — to‘g‘ri burchakli simli o‘ram; 2 — chulg‘amning chetki o‘ramlari izolatsiyasini 
kuchaytiradigan elektrokartonli quticha; 3 — bo‘lakli tenglashtiruvchi halqachalar; 
4 — qog‘oz-bakaletli silindr; 5 — chulg‘am birinchi qatlamining oxirgi uchi;
6 — vertikal reyka; 7 — chulg‘amning ichkariga yo‘nalgan tarmog‘i; 8 — tayanch 
izolatsion halqa; 9 — chulg‘am o‘ramlari bo‘ylab joylashishi.

170
sonini ham hisoblab boradi. Tayyor bo‘lgan g‘altakni shablondan ajratish 
uchun gaykani bo‘shatib, birinchi disk bo‘shatiladi va shunda shablon 
ponalari ajratiladi. shablonni ishga tushirish va to‘xtatish pedal (10
) orqali 
boshqariladi. pedal (10
) ulanish muftasi (5
) bilan mexanik bog‘langan. 
Quvvati kattaroq bo‘lgan transformatorlarning chulg‘amlarini o‘rash 
xarrakli dastgohlarda amalga oshiriladi (9.7-b rasm). bu dastgoh shvellerli 
tayanch konstruksiyasi (15
), shablon (13
) va reduk torli elektr motor 
(11
) kabi asosiy tarkibiy qismlardan iborat. shablon qalinligi 2—3 mm 
bo‘lgan po‘lat listdan ajraluvchi qilib tayyorlangan silindr ko‘rinishda 
bo‘ladi. silindrning ajraladigan joyiga yog‘och planka shpilkalar vositasida 
mahkamlab o‘rnatilgan. shablondan tayyor bo‘lgan g‘altakni olish uchun 
shpilkalarni olib tashlash kifoya. shablon po‘lat o‘qqa o‘rnatilgan ikki po‘lat 
disklar orasiga gayka yordamida mahkamlanadi. Disklarda radiusi bo‘ylab 
o‘zaro bir xil masofada joylashgan oval ko‘rinishdagi bir necha o‘yiqlar 
bor. Disklarning o‘yiqlariga o‘rnatiladigan kulachoklarning vazifasi ularga 
shablonlarni mahkamlashdir. Disklarda bundan tashqari oraliq qatlamli 
reykalarni mahkamlovchi o‘yiqlar ham bor.
Dastgohlarda chulg‘amlarni o‘rashda qanday o‘rash usulini qo‘llash 
chulg‘amlarning konstruksiyasi va rusumiga bog‘liqdir. uzluksiz 
chulg‘amlarni o‘rash konstruktiv jihatdan birmuncha takomillashgan 
bo‘lib, ularni o‘rash davomida uzish va kavsharlash amallari bajarilmaydi 
va shuning uchun ham ancha murakkab dir. uzluksiz chulg‘amni o‘rash 
o‘ng yoki chapdan bajarilishi mumkin. agar uzluksiz chulg‘amni o‘rash 
davomida o‘ramlar bo‘ylab aylanib o‘tish soat ko‘rsatkichi harakatiga mos 
bo‘lsa, u holda bu o‘rash o‘ng o‘rash deyiladi va aksincha bo‘lsa, chap o‘rash 
deyiladi. 
uzluksiz chulg‘am g‘altaklarini o‘rashda shablon kabel qog‘ozi yoki 
qalinligi 0,5 mm bo‘lgan elektrotexnik karton varaq bilan o‘rab chiqiladi. 
varaqning butun uzunligi va kengligi bo‘yicha yopib turuv chi chetlariga 
bakelit loki surib chiqiladi va yelimlanadi. g‘altaklarni bir-biridan ajratib 
turuvchi reykalarni o‘rnatish uchun qog‘oz silindr aylanasi bo‘ylab belgilar 
qo‘yib chiqiladi. Qattiq qog‘oz-bakelit silindrga chulg‘amni o‘rashdan oldin 
chulg‘amni shablonda joylashishi belgilanadi va shu belgilangan chiziqlar 
bo‘yicha qatlamli reykalar qo‘yiladi.
g‘altakka simni o‘rashdan oldin simning uchi tavtli lenta sirtmog‘iga 
mahkamlanib, tayanch diski o‘yig‘iga kirgiziladi va dastgoh ishga tushiriladi. 
Tayyor bo‘ladigan g‘altak to‘g‘ri geometrik ko‘rinishga ega bo‘lishi uchun 
o‘rnatilgan reykalar orasiga yordamchi reykalar qo‘yiladi. O‘rash jarayonida 
bir g‘altakdan ikkinchisiga o‘tishda simni egish uchun 9.8-rasmda keltirilgan 

171
moslamalardan foydalaniladi.
so‘ngra g‘altakning chetlariga tayanch izolatsiya halqalari o‘rna tiladi. 
g‘altak metall plita va tortuvchi shpilkalar yordamida tortiladi, quritiladi, 
shimdiriladi, shundan so‘ng ikkinchi marta quritiladi. Chulg‘amni 
quritishdan maqsad izolatsiyasida qolib ketgan shimdirilgan erituvchi 
qoldiqlari tarkibidagi namlikni yo‘qotishdan iboratdir. 
Chulg‘am bo‘lgan qurituvchi kameralarda yoki vakuum-qurituvchi 
shkaflarda 100°C haroratga yaqin haroratda quritiladi. Quritish vaqti-
ning davomiyligi chulg‘amning qay darajada namligiga, o‘lchamlari va 
konstruksiyasiga, quritish usuli va haroratiga, transformator izolatsiyasi 
klassiga va boshqa bir qancha ko‘rsatkichlarga bog‘liq. amalda quritish 
vaqti 10—20 soatlarni tashkil etadi. Chulg‘am quritilganidan so‘ng kerakli 
o‘lchamgacha zichlanadi, shimdiriladi va yana pech ichiga kiritiladi. 
Chulg‘am gliftal lokli, harorati 60—80°C li vannaga 20—30 minut solib 
shimdiriladi; harorati 100°C bo‘lgan shkafda 8—12 soat davomida ushlab 
turiladi. Quritish chulg‘am izolatsiyasining elektrik mustahkamligini 
oshiradi, kerakli darajada yaxlitligini va mexanik mustahkamligini ham 
oshiradi. 
9.5. TRansFORmaTORlaR yORDamCHi
QismlaRining vaziFalaRi
Transformatorning yordamchi qismlariga kengaytirgich, saqlovchi 
quvur, gaz relesi, almashlab ulagich, ulanuvchi uchlar, teshuvchi saqlagich 
va termosifonlar kiradi. Transformatorning bu qismlari transformatorning 
qopqog‘ida joylashgan.
kengaytirgich (9.9-a rasm) transformator bakining moy bilan doimo 
ta’minlab turishga va moy sathining havo bilan tegib turish yuzasini 
kamaytirishga xizmat qiladi, shu bilan moyni namlikdan va oksidlanishidan 
saqlaydi. bundan tashqari kengaytirgich harorat ning o‘zgarib turishi 
jarayonida moy hajmining o‘zgarishini kompen satsiyalaydi. moyning qizishi 
natijasida uning hajmi oshadi va ortiq cha moy bakdan kengaytirgichga 
o‘tadi, so‘ngra harorat kamayishi bilan bakdagi moyning hajmi kamayadi 
va transformator bakiga moy yana qaytadi. moy harorati -35 dan + 70°C 
gacha o‘zgarganida moyning hajmi 8% ga o‘zgarishini hisobga olgan holda 
kengaytirgich ning hajmi hisoblangan bo‘ladi. 
ikki po‘lat kronshteynlar yordamida silindrik korpusga ega kengaytirgich 
transformator qopqog‘iga o‘rnatilgan bo‘ladi. kengaytirgich transformator 

172
baki bilan moy o‘tkazgich (1
) bilan birikkan bo‘ladi. Haroratning doimo 
o‘zgarib turishi natijasida hosil bo‘ladigan suyuqlik atmosfera havosi bilan 
birga kengaytirgichga o‘tadi, suyuqlikka aylanadi va kengaytirgichning tag 
qismidagi maxsus tindiruvchi (4
) ga kelib tushadi. Tindirgichning tagida 
ifloslangan moy va suvni chiqarib tashlash uchun maxsus tiqin (probka) 
bor. kengaytirgichdagi moyning darajasini shisha quvurchadan iborat 
metall korpusga joylashtirilgan kengaytirgichning chetiga burchak va 
9.7-rasm. kuch transformatorlari chulg‘amlarini o‘rovchi dastgohlar:
a — konsolli ajraluvchi yog‘och shablonli; b — xarrakli ajraluvchi metall shablonli. 1 — elektr 
motor; 2 — stanina; 3 — kamarli uzatkich; 4 — hisoblagich; 5 — ulanish muftasi; 6 — 
shpindel; 7 — tekstolit disk; 8 — gayka; 9 — shablon ponalari; 10 — pedal; 11 — reduktorli 
elektr motor; 12 — po‘lat disk; 13 — ajraluvchi shablon; 14 — ajraluvchi yog‘och podshipnik; 
15 — tayanch konstruksiyasi; 16 — 
o‘raluvchi simli baraban.

173
quvurchalar yordamida mahkamlangan moy ko‘rsatkich (5
) yorda mida 
nazorat qilinadi.
saqlovchi quvur (9.9-a rasm) quvvati 1000 kva va undan katta 
quvvatli kuch transformatorlariga o‘rnatiladi va u transformator baki bilan 
biriktirilgan po‘latdan qilingan silindrdir. saqlovchi quvurning yuqori 
qismi shishadan yasalgan diskdan (diafragma), pastki qismi esa flanes 
bilan jihozlangan bo‘lib, transformatorning qopqog‘iga boltlar bilan 
mahkamlangan. saqlovchi quvurning vazifasi transfor mator bakida bosim 
kuchini oshirishdan iborat bo‘lib, bu ichki avariya holatini yuzaga keltiradi 
va natijada moyning parchalanishi sodir bo‘lib, katta tezlikda gazlar vujudga 
kela boshlaydi. bak ichida bosim ning xavfli darajaga yetishi bilan saqlovchi 
quvurning diafragmasi buziladi va moy hamda gazlarning tashqariga chiqib 
ketishi sodir bo‘ladi.
gaz relesi moy uzatkichning (9.9-a rasm) bak transformatorining 
kengaytirgich bilan birlashtirilgan joyiga o‘rnatiladi. gaz relesi, transformator 
ichki qismlari ishdan chiqishi natijasida ularning qizishi bilan yuzaga 
keladigan moy, yog‘och yoki izolatsiyalarning parcha lanishi mahsuloti 
bo‘lgan gazlarning bosimini nazorat va signalizatsiya qilish hamda 
kuch transformatorini tarmoqdan o‘chirishga xizmat qiladi. Hozirda 
transformatorlarda Ï×22 rusum dagi gaz relelari (9.9-b rasm) ko‘p 
qo‘llaniladi. gaz relesi metall korpusi (9
) ichiga qo‘zg‘aluvchan germetik 
kavsharlangan silindrlar — (18
) va (20
) suzgichlar joylashtirilgan bo‘ladi. 
suzgichlarga shisha kolbachalar mahkamlangan bo‘lib, ularning ichiga 
kontaktlar o‘rnatilgan bo‘lishi bilan birga ozgina simob quyilgan. yuqori 
suzgich kolbachalarining kontaktlari ovozli signalizatsiya zanjirini ulashga 
xizmat qiladi, pastkisi esa transformatorni o‘chirish zanjirini ulashga xizmat 
qiladi.
Transformator normal ishlab turganida rele rezervuari transfor mator 
moyi bilan to‘liq to‘ldirilgan bo‘ladi, suzgichlar (18 va 20
) ko‘tarilgan 
holda bo‘ladi va kolbachalardagi kontaktlar (17 va 19) ulanmagan bo‘ladi. 
Transformator baki ichidagi nosozlik natijasida oz miqdorda gaz paydo 
bo‘lib, bakning yuqori qismida yig‘ila boradi va gaz relesi rezervuaridagi 
moyni siqib chiqarib, yig‘ila boshlaydi. Reledagi moyning sathi pasayadi, 
natijada yuqori suzgich pastga tushadi. bunda uning kolbachasidagi 
simob quyiladi va signal zanjiridagi kontakt ulanadi. Transformator ichida 
xavfli nosozliklar yuzaga kelganida ko‘p miqdorda gazning yuzaga kelishi 
natijasida moy oqimi rele orqali o‘tayotganida pastki suzgichni to‘nkarib 
yuboradi, uning kolbachasidagi simob transformatorni tarmoqdan 
uzuvchi hamda himoya qiluvchi zanjirni ulaydi. bakdagi moy sathi kamayib 

174
ketganida ham gaz relesi ishga tushadi. 
Quvvati 100—1000 kva bo‘lgan va yuk kuchlanishi 10 kv bo‘l gan kuch 
transformatorlarida ÒÏÑÓ—9—120/10 rusumli almashlab ulagichlar (9.9-d 
rasm) qo‘llaniladi. almashlab ulagich qo‘zg‘almas kontaktlar (27) o‘rnatilgan 
qog‘oz-bakelitli silindr (21) va qo‘zg‘aluv chan segmentli kontaktlar (25) 
o‘rnatilgan qog‘oz-bakelit quvurcha (25) dan iborat. Quvurcha (25) ning 
transformator qopqog‘i (22) dan chiqib turadi va u ulagich holati ko‘rsatkichi 
(24) bilan jihozlan gan qalpoq (23) bilan birlashtirilgan.
kuch transformatorlarining ulash uchlari bakdan chiqariladigan 
chulg‘amlarning uchlarini izolatsiyalash va ularni elektr qurilmaning turli 
elementlariga ulash uchun xizmat qiladi. ulash uchlari transfor matorning 
quvvati, o‘rnatish joyi va kuchlanishiga qarab, ularning shakli, o‘lchami va 
tuzilishi turlicha bo‘lishi mumkin. 
9.6. TRansFORmaTORlaRni yig‘isH
Ta’mirlangan transformatorni yig‘ish texnologiyasi uning kons truktiv 
ijrosi bilan bog‘liqdir. Transformatorlarning konstruksiyalari turlicha 
bo‘lsa ham, ta’mirlashdan so‘ng ularni yig‘ish jarayonini ikki bosqichga 
bo‘lish mumkin. birinchi bosqichda chulg‘am izo latsiyasini o‘rnatish, 
chulg‘amlarini o‘rnatish, yuqori po‘lat xomut listlarni zichlab joylashtirish, 
chulg‘amlarni zichlash, sxema larni yig‘ish va ulash. ikkinchi bosqichda bakka 
transformator ning aktiv qismlari tushiriladi, qopqog‘iga hamma qismlari 
o‘rnatiladi (kengaytirgich, saqlovchi quvur, ulagichning yuritkichi va b.), bak 
qopqog‘i mahkamlanadi va quruq transformator moyi quyiladi. 
Transformatorni yig‘ishning birinchi va ikkinchi bosqichlarini bajarish 
9.8-rasm. To‘g‘ri burchakli sim va shinalarni bukuvchi moslamalar:
a — yassi; b — ko‘ndalang.

175
vaqtida ta’mirlangan qismlarining kerakli ko‘rsatkichlarini tekshirish va 
sinovdan o‘tkazish amallari kerakli ketma-ketlikda baja-rilib boriladi. 
magnit o‘tkazgich sterjeniga izolatsiyani
va chulg‘amlarni o‘rnatish
Chulg‘amlarni o‘rnatishdan oldin magnit o‘tkazgich sterjenlarining 
plastinkalari tekislanadi va plastinkalardagi teshikchalardan o‘tka zilgan 
taftyan lenta bilan zichlanadi. Chulg‘amlar magnit o‘tkazgich dan ishonchli 
ravishda izolatsiyalangan bo‘lishi kerak. 
Chulg‘amlarning magnit o‘tkazgich sterjenlaridan izolatsiyalanishi 
moyli kanallar va qog‘oz-bakelit silindrlar yordamida amalga oshi riladi. 
silindr bilan sterjen oralig‘iga qoqilgan yog‘och plankalar vositasida moyli 
kanallar hosil qilinadi. plankalar chulg‘amlarni ster jenga mahkamlashga 
xizmat qilishi bilan birga, elektrodinamik kuch lar ta’sirida chulg‘amlarni 
siljishiga qarshilik ko‘rsatadi. pastki va yuqorigi xomutlarni chulg‘amlardan 
izolatsiyalash qalinligi xomut izolatsiyani hosil qiluvchi (9.10-a rasm) 2—3 
mm bo‘lgan elektro karton mahkamlangan qatlamli shayba (1) ko‘rinishidagi 
moyli kanal lar va to‘siqlar vositasida amalga oshiriladi. shaybalar shayba 
tayyorlovchi moslama (9.10-b rasm) yordamida bajariladi. 
magnit o‘tkazgich izolatsiyasini o‘rnatish xomut izolatsiyasini qo‘yishdan 
boshlanadi. xomut izolatsiyasi va izolatsion silindrlarni o‘rnatilganidan 
so‘ng chulg‘amlarni sterjenlarga joylashtiriladi. birinchi pk chulg‘ami va 
keyin esa yuk chulg‘amlari o‘rnatiladi. bu amallar eng chekkadagi faza 
chulg‘amlaridan boshlanadi. Chulg‘amlarni bolg‘a yordamida sterjenlarga 
urib kiritish mumkin emas. yuk va pk chulg‘amlarning chiqish uchlari 
qarama-qarshi tomonga chiqarilishi kerak. Chulg‘amlar joylashtirilganidan 
so‘ng ponalar chiqarib tashlanadi.
ponalar chiqarib tashlanganidan so‘ng yuqori xomut izolatsiyasi 
o‘rnatiladi va chulg‘amlarning oxirgi uchlari sxemalarga va kavshar-
lashga ulashga tayyorlash uchun egiladi. shundan so‘nggina magnit 
o‘tkazgichning yuqori xomuti plastinkalari zichlanadi.
magnit o‘tkazgichning yuqori xomuti plastinkalarini
va chulg‘amlarni zichlash
xomut plastinkalarini zichlab joylashtirish deyilganda, magnit o‘tkazgich 
xomuti plastinkalarining bir qavati sterjen plastinkalarining mos qatlamlari 
orasiga joylashtirilishi, boshqa qavati esa bu sterjen plastinkalarining 

176
9.9-rasm. kuch transformatorining qismlari:
a — kengaytiruvchi va saqlovchi quvurcha qurilmasi; b — Ï×22 rusumli gaz relesi qurilmasi; 
d — ÒÏÑÓ—9—120/10 rusumli almashlab ulagich; e — ajraluv chi ulanuvchi uch. 1 — 
moy o‘tkazgich; 2 — gaz relesi; 3 — tiqinli jo‘mrak; 4 — tindirgich; 5 — moy ko‘rsatkich; 
6 — kengaytirgich; 7 — saqlagichli quvur; 8 — moy oqiziladigan tiqinli teshik; 9 — rele 
korpusi; 10 — flanes; 11 — nazorat oynasi; 12 — qopqoq; 13 — gaz relesi yig‘ilib qolgan 
gazlarni chiqarib yuboruvchi kran; 14 — ulagichlar qutichasi; 15 — signalizatsiya zanjiri 
ulagichlari; 16 — o‘chi rish zanjiri ulagichlari; 17 va 19 — o‘chirish va signalizatsiya zanjiri 
simobli kon taktlari; 18 va 20 — pastki va yuqori suzgichlar; 21 — qog‘oz-bakelitli silindr; 
22 — transformatorning qopqog‘i; 23 — yuritkich qalpog‘i; 24 — almashlab ulagichning 
holati ko‘rsatkichi; 25 — qog‘oz-bakelitli quvurcha; 26 — segmentli kon takt; 27 — boltli 
qo‘zg‘almas kontakt; 28 — tok o‘tkazuvchi sterjen; 29 — ulanuvchi uchning chinni qismi; 
30 — ulanish uchini transformator qopqog‘iga mahkamlovchi shpilka.

177
ushbu qatlami bilan to‘qnashgan joyiga to‘g‘ri kelishi tushuniladi. 
bunda xomut plastinkalari qatlamlari orasida tirqish bo‘lmasligi, chetlari 
notekis bo‘lmasligi va plastinkalarning to‘qnash gan joylarida ham tirqish 
bo‘lmasligi kerak. yuqori xomut plastinka larini zichlab joylashtirishdan 
oldin chulg‘amda uzilish yo‘qligiga ishonch hosil qilish uchun megommetr 
yordamida tekshiriladi. shuningdek, yuqori xomutning izolatsiyalovchi va 
mahkamlovchi qismlari, yerga ulovchi lentalari va plastinkalarining yetarli 
ekanligi holatlari tekshirib chiqiladi. yetishmovchi qismlari tayyorlanadi va 
ta’mirlash joyiga keltiriladi.
Quvvati 630 kva gacha bo‘lgan transformatorlar magnit o‘tkazgichlarining 
yuqori xomutlari plastinkalarini zichlashni o‘rta sterjenning markaziy 
plastinkalarini zichlab joylashtirishdan boshlanadi. xomut plastinkalarini 
aniqlik bilan joylashtirish maqsadida chetki sterjenlarning ichki 
chetki qirralariga vaqtincha plastinkalar o‘rnatiladi. plastinkalarning 
izolatsiyalangan tomoni xomutning ichki tomoniga qaratilgan bo‘ladi. 
markaziy plastinkalar paketini zichlab joylashtirilib bo‘linganidan so‘ng 
chetki plastinkalarni zichlab joylashtirishdan avval vaqtincha o‘rnatilgan 
plastinkalar olib tashlanadi. avval uzun plastinkalar joylashtiriladi, keyin 
kalta plastinkalar joylashtiriladi. uzun plastinkalarning sterjenning kalta 
plastinkalarini yopib qo‘yishi va kesishgan joylarida tirqishlar bo‘lmasligi 
nazorat qilinib boriladi. plastinkalarni yomon zichlab joylashtirishlar 
natija sida hosil bo‘ladigan tirqishlar va plastinkalarning kesishgan joylari-
ning yopilib qolishi magnit oqimi qarshiligining oshishiga va pirovardida 
transformator salt yurish tokining oshishiga sabab bo‘ladi. plastinkalarni 
zichlab joylashtirishda plastinkalardagi teshiklarning sterjenlardagi teshiklar 
bilan mos kelishiga alohida ahamiyat beriladi, chunki bu teshiklarning mos 
kelmasligi izolatsion quvurchalari va tortish shpilkalarning o‘tmasligiga 
olib keladi. plastinkalarni zichlab joylashtirish jarayonida davriy ravishda 
plastinkalarning chetlari tekislanib turiladi.
Quvvati 630 kva gacha bo‘lgan transformatorlarning xomut to‘sinlari 
plastinkalardan 2—3 mm qalinlikdagi elektrokarton qatlam bilan 
izolatsiyalanadi. Quvvati 1000 kva dan katta bo‘lgan transformatorlarda ham 
xomut to‘siqlari plastinkalardan moyli kanal hosil qiluvchi vertikal karton 
plankalar yelimlangan elektrokarton qatlamlar bilan izolatsiyalanadi. 
xomut to‘sinlari yuqori xomut magnit o‘tkazgichining har ikki 
tomoniga o‘rnatiladi. To‘rt vertikal tortuvchi shpilkalar (har ikki tomonda 
ikkitadan) to‘sin tokchalarida o‘yilgan mos teshiklarga kirishi kerak. vertikal 
shpilkalarga oldin qog‘oz-bakelit quvurcha kiygiziladi, so‘ngra xomut 
teshiklariga quvurchalar o‘rnatiladi va bu quvurchalar ichiga bir uchiga 
karton va po‘lat shaybalar hamda gaykalar o‘rnatilgan shpilkalar kirgiziladi 
12—a. imomnazarov

178
va ikkinchi uchiga ham karton va po‘lat shaybalar hamda gaykalar o‘rnatilib, 
gaykalar yordamida shpilkalar tortiladi. 
yuqori xomut plastinkalari orasiga chekkasidan 10—15 mm ichkariga 
qarab va 65—70 mm ichkariga 0,3½3 0½120 mm o‘lcham dagi yerga 
ulovchi eritilgan qo‘rg‘oshin surtilgan mis lentaning bir uchi joylashtiriladi, 
ikkinchi uchi esa xomut to‘sini bilan pk chul g‘ami tomonidagi o‘tkazgich 
orasiga qistiriladi. Quvvati 1000 kva dan katta bo‘lgan transformatorlarning 
yuqori xomut to‘sini bir nechta eritilgan qo‘rg‘oshin surtilgan mis lentalar 
vositasida yerga ulanadi. 
yerga ulovchi lentalar o‘rnatilganidan so‘ng zichlovchi shpilkalar ning 
gaykalarini burash natijasida yuqori xomut plastinkalari zichlanib boradi. 
yon kalit yordamida siquvchi shpilkalarning gaykalarini burash 
natijasida chulg‘am to‘liq zichlanadi va shundan so‘ng yuqori xomut ning 
zichlanishi oxiriga yetkaziladi. yana har bir izolatsiya lovchi qismlarning 
o‘zaro joylashishi tekshiriladi, shpilka izolatsiyasi ning qarshiligi o‘lchanadi 
(bu qarshilik 10 mW dan kam bo‘lmasligi kerak), transformatorning 
ishlash vaqtida gaykalarning bo‘shab ketishining oldini oluvchi choralar 
ko‘riladi. 
elektr sxemalarni ulash va yig‘ish
elektr qurilmalarda qo‘llaniladigan kuch transformatorlarining 
chulg‘amlari «yulduz» yoki «uchburchak» ulangan bo‘ladi. Chul g‘amlarning 
uchlarini ulash alohida kavsharlagichlar yordamida baja riladi. uncha 
katta bo‘lmagan quvvatli transformatorlarning chul g‘amlari uchlarini 
kavsharlashda elektr yoyli kavsharlagich bilan ÏÎÑ—40 markali qo‘rg‘oshin-
qalayli qotishma keng qo‘llaniladi (58% qalay, 40% qo‘rg‘oshin va 2% 
surma). Chulg‘amning uchlari pichoq bilan yaxshilab tozalanadi, 15—30 
mm (simlarning ko‘ndalang kesim yuzasi o‘lchamiga qarab) uzunlikdagi 
ulanuvchi simlar ustma-ust qo‘yiladi va qalinligi 0,25—0,4 mm li suyultirilgan 
qo‘rg‘oshin surtilgan mis lentadan qirqilib yasalgan qo‘sh tishli sanchgich 
birlashtiriladi. Qo‘l ostida mis lenta bo‘lmasa, u holda kavsharlanish joyiga 
suyultirilgan qo‘rg‘oshin surtilgan qalinligi 0,5 mm bo‘lgan mis simlarning 
tutami qo‘yiladi. 
simlarni kavsharlashdan oldin ulanadigan joyi yog‘lardan tozalanadi 
va flus bilan qayta ishlanadi. mis simlarni ÏÎÑ—40 qotishma bilan 
kavsharlashda flus sifatida, asosan, kanifol ishlatiladi. ÏÎÑ—40 qotishmasi 
235°C da eriydi. ÏÎÑ—40 qotishma bilan hosil qilingan birikmalar yuqori 
haroratga va mexanik ta’sirlarga chidamliligi past bo‘lgani uchun quvvati 

179
katta bo‘lgan transformator chulg‘amlari uchlarini kavsharlashda erish 
harorati 715°C bo‘lgan mis-fosforli qotishmalar (tarkibida mis 92,5% va 
fosfor 7,5% bo‘lgan) qo‘llaniladi. bu qotishma bilan kavsharlash kavsharlash 
qisqichlari vositasida amalga oshiriladi.
ulagich kontaktlari va tok uzatuvchi uchlar bilan transformator 
chulg‘amining uchlari chiqish uchlar yordamida birlashtiriladi. Chiqish 
uchi dumaloq yoki to‘g‘ri burchakli kesim yuzali mis simning bir bo‘lagi 
bo‘lib, uning bir uchida demfer bo‘ladi. Demferlar transformatorni bir 
joydan ikkinchi joyga ko‘chirish vaqtida o‘zakning bak ichida harakatlanishi 
natijasida uzilishidan saqlash va shuningdek, magnit o‘tkazgich bilan 
bak qopqog‘i vertikal bo‘yicha talab qilina digan masofasining farqini 
kompensatsiyalash maqsadlari uchun xizmat qiladi. 
Ta’mirlash jarayonida transformatorni bo‘laklarga ajratishda chiqarib 
olingan chulg‘amlarning chiqish uchlaridan foydalaniladi. agar chiqish 
uchlari shikastlangan bo‘lsa, u holda shikastlangan chiqish uchlari 
9.10-rasm. Transformator magnit o‘tkazgichi po‘lat xomuti izolatsiyasi:
a — umumiy ko‘rinishi; b — qo‘lda po‘lat xomut izolatsiyasi — shaybani tayyor lovchi 
moslama. 1 — elektrokarton shayba; 2 — elektrokarton qatlamlaridan tayyorlangan qatlam; 
3 — yog‘och parchin mixlar; 4 — pichoq dastasi; 5 — pichoq; 
6 — po‘lat plastinka; 7 — igna; 8 — igna dastasi.

180
namunalari asosida yangisi dumaloq yoki to‘g‘ri burchakli shinalardan 
tayyorlanadi. simning (shinaning) bir bo‘lagi yumshatiladi va qizdirilganidan 
so‘ng egiladi, o‘rnatiladigan joyida maromiga keltiriladi. pÊ chulg‘amlari 
uchun dumaloq kesim yuzali mis simlar, yuk chulg‘amlar uchun esa 
izolatsiyalangan ÏÁ rusumli sim yoki ÏÁÎÒ rusumli egiluvchan kabellar 
qo‘llaniladi.
Demferlar chiqish uchlari bilan va yuk chulg‘amlarning uchlari ulangan 
chiqish uchlari bilan kavsharlash yoki payvandlash asosida biriktiriladi. 
Chiqish uchlarining chulg‘amlarning uchlari bilan birlashtirilgan joylari 
eni 25—30 mm bo‘lgan lokka shimdirilgan mato lenta (lakotkan) bilan 
izolatsiyalanadi. izolatsiyalangan joy eni 15—20 mm bo‘lgan taftyan 
lenta bilan bir qatlam o‘raladi, so‘ngra ikki qavat qilib ÃÔ—95 rusumli lok 
surtiladi. ulangan joyning asosiy izolatsiyasini taftyan lenta va lok qoplama 
muhofazalaydi. Oksidlanishdan saqlash maqsadida chiqish uchlari (kontaktli 
yuzalardan tashqari) ham benzin bilan tozalanib, so‘ngra ÃÔ—95 rusumli 
lok bilan bir qatlam qoplanadi. Chiqish uchlari yog‘och plankalar yordamida 
xomut to‘sinlariga mahkamlanadi. Chiqish uchlari mahkam lanadigan joylar 
ikki qavat lok shimdirilgan matoli lenta bilan izolatsiyalanadi. 
To‘liq yig‘ilgan o‘zak pechlarda yoki o‘zining bakida bak po‘lati induksion 
isroflari asosida qizdirilish usuli bo‘yicha quritiladi. O‘zak ning izolatsion 
qismlari asosan tolali materiallardan bo‘lgani uchun (yog‘och, elektrokarton, 
qog‘oz) atrof-muhitdagi namlikni tez shimib oladi va bu esa ularning elektr 
izolatsion xususiyatining kamayishiga olib keladi. bu qismlarning elektr 
izolatsion xususiyatlari yuqori darajada bo‘lishiga erishish maqsadida 
transformatorning o‘zagi quritiladi va quritish jarayonida uning izolatsiya 
qismlaridan namlik chiqarib yuboriladi.
Transformatorlarning o‘zaklarini quritishning bak po‘lati induk-sion 
isroflari usuli, alohida quritish qurilmalarida, infraqizil nur yordamida, 
qizdirilgan havo yordamida, qisqa tutashuv toklari va boshqa bir qancha 
usullari mavjud. Har bir usulning o‘z afzalliklari va kamchiliklari bor. 
Chiqish uchlari bakning yon devorlarida joylashtirilgan, kengay-tirgichi 
bo‘lmagan transformatorlarni yig‘ishda avval o‘zak bakka tushiriladi, 
chiqish uchlari o‘rnatiladi, chulg‘am va ulagichning uchlari unga ulanadi 
va shundan keyingina bakka qopqoq o‘rnatiladi. 
Quvvati 560 kva gacha bo‘lgan transformatorlarning qopqoqlari 
o‘zakning ko‘tarish shpilkalariga o‘rnatiladi va zarur qismlar bilan jihozlangan 
bo‘ladi; quvvati undan katta bo‘lgan transformatorlarning qopqoqlari 
alohida va to‘liq yig‘ilgan holda bakning yoki ajraluvchi qismining 
ko‘tarish shpilkalariga o‘rnatiladi. bunda zichlovchi qoplamalarning to‘g‘ri 

181
o‘rnatilganligiga, gaykalar torti lishining mustahkamligiga, ulanuvchi 
uchlarning to‘g‘ri ulanganligiga, zichlashning amalga oshirilganligiga va 
moyning sizib chiqmasligiga alohida e’tibor qaratiladi.
Transformatorni ta’mirlashdan so‘ng to‘liq yig‘ilganidan keyin, bakka 
moy quyishdan oldin, chulg‘am izolatsiyasining elektr mustahkamligi 1000 
v kuchlanish bilan tekshiriladi. 
kengaytirgichga o‘rnatilgan moy ko‘rsatkich nazorati ostida kerakli 
hajmdagi quritilgan va ma’lum elektr ko‘rsatkichga ega bo‘lgan moy bakka 
quyiladi. Transformator baki moy bilan to‘ldirilganidan so‘ng qopqog‘iga 
o‘rnatilgan qismlari va armaturalarning germetikligi va shuningdek, 
payvandlash choklari va ulangan joylardan moyning sizib chiqmayotganligi 
tekshiriladi. 
Transformatorning normal va xavfsiz ishlashiga xalaqit beruvchi 
nuqsonlarning yo‘qligiga ishonch hosil qilinganidan so‘ng Davlat 
standartlarida belgilangan hajmda transformator elektr sinovlardan 
o‘tkaziladi. Ta’mirlangan transformatorni bunday sinovlardan o‘tka zishdan 
maqsad transformatorning elektrik tavsiflarini va ta’mirlash vaqtida 
bajarilgan ishlarning sifatini tekshirishdan iborat. 
Ta’mirlangan transformator quyidagi sinovlardan o‘tishi zarur:
— chulg‘amlarning izolatsiyasi qarshiligi o‘lchanadi;
— transformatsiya koeffitsiyenti aniqlanadi; 
— chulg‘amlarning qarshiliklarini o‘zgarmas tokda o‘lchash;
— chulg‘amlarning ulanish guruhlarini tekshirish;
— salt yurish toki va isrofini o‘lchash (salt yurish tajribasi);
— qisqa tutashuv kuchlanishi va isrofini o‘lchash (qisqa tutashuv 
tajribasi);
— bakning germetikligini sinash;
— izolatsiyaning elektr mustahkamligini sinash.
sinov natijalari o‘lchov asboblari va sinov usullari bilan birga 
bayonnomaga kiritiladi. Ta’mirlangan transformatorlar me’yoriy hujjatlarda 
keltirilgan butun dastur bo‘yicha sinovdan o‘tkazilishi shart. 
nazORaT uCHun savOllaR
1. kuch transformatorlarining bajaradigan vazifalari va ularning turlari.
2. Transformatorlar qanday asosiy konstruktiv qismlardan tuzilgan?
3. Transformatorlarga ishlatilishi davomida qanday xizmat ko‘rsatiladi?
4. Transformatorlarni ishlatish davomida uning asosiy konstruktiv qismlarida qanday 
nosozliklar kuzatilishi mumkin?

182
5. Transformatorlarni ta’mirlash oldidan konstruktiv qismlari qanday ketma-ketlikda 
bo‘laklarga ajratiladi?
6. Transformator chulg‘amlari ta’mirlashdan oldin qanday qilib demontaj qilinadi? 
7. Transformatorlarni ta’mirlashning qanday turlarini bilasiz?
8. Transformatorlarning chiqish uchlarini ta’mirlash amallarining qanday turlarini 
bilasiz?
9. Transformatorlarning ta’mirlangan konstruktiv qismlari qanday usullar bilan 
yig‘iladi?
10. nima uchun ta’mirlangan transformatorlar quritilishi kerak?
11. Transformatorlarni quritish usullarini aytib bering.
12. Transformatorlarning ta’mirlangan konstruktiv qismlari qanday usullar bilan 
sinovdan o‘tkaziladi? 
aDabiyOTlaR
1. Â . Á . Àòàáåêîâ. Ðåìîíò ýëåêòðîîáîðóäîâàíèÿ ïðîìûøëåííûõ ïðåäïðèÿòèé. Ì.: «Âûñøàÿ 
øêîëà», 1979.
2. Â.Á. Àòàáåêîâ. Ýëåêòð òàðìîëàðè âà êó÷ ýëåêòð óðèëìàëàðèíè ìîíòàæ èëèø. Ò.: 
«¤èòóâ÷è», 1995.
3. Â.Á. Àòàáåêîâ. Ðåìîíò òðàíñôîðìàòîðîâ è ýëåêòðè÷åñêèõ ìàøèí. Ì.: «Âûñøàÿ øêîëà», 
1983. 
4. À.Ñ. Êîêîðåâ. Ýëåêòð ìàøèíàëàðèíè ðåìîíò èëóâ÷è ýëåêòðîñëåñàðü. Ò.: «¤èòóâ÷è», 
1990.
5. Á.Ï. Ðÿáêèí. Ýëåêòð ñèìíè ê´ðèíìàéäèãàí èëèá òîðòèø. Ò.: «¤çáåêèñòîí», 1965.
6. À.Ô. Ãîëèãèí, Ë.À. Èëüÿøåíêî. Ñàíîàò êîðõîíàëàðè ýëåêòð æèµîçëàðèíèíã òóçèëèøè âà 
óëàðãà õèçìàò ê´ðñàòèø. Ò.: «¤èòóâ÷è», 1990. 
7. Í.Ê. Õàìêîâ. Ìîíòàæ è íàëàäêà ýëåêòðîîáîðóäîâàíèÿ è ñðåäñòâ àâòîìàòèêè â îñîáûõ 
êëèìàòè÷åñêèõ óñëîâèÿõ. Ëåíèíãðàä: ËÏÈ, 1988.
8. À.Ò. imomnazarov. sanoat korxonalarining elektr jixozlari. Ò.: «sharq», 2005.
9. Ñïðàâî÷íèê ïî àâòîìàòèçèðîâàííîìó ýëåêòðîïðèâîäó. Ïîä ðåä. Åëèñååâà Â.À. è Øèíÿíñêîãî 
À.Â. Ì.: Ýíåðãîàòîìèçäàò, 1983.

183

184

185

186

187
munDaRiJa
kirish ...................................................................................................................................................................3
1-bob. elektr jihozlarni ta’mirlash ishlari asoslari ...............................................................................5
1.1. elektr jihozlarning nosozligi va uning sabablari ..........................................................5
1.2. elektr jihozlarni ta’mirlash turlari va tizimlari ................................................................6
1.3. Ta’mirlash ishlarini bajarish usullari va ularni
rejalashtirish .............................................................................................................................8
1.4. elektrota’mir sexining tarkibiy tuzilishi va jihozlanishi ............................................11
2-bob. elektr o‘lchov asboblarini ta’mirlash va ularga xizmat
ko‘rsatish .................................................................................................................................................17
2.1. elektr o‘lchov asboblarining asosiy turlari ...................................................................17
2.2. O‘lchov asboblariga xizmat ko‘rsatish va ta’mirlash .................................................21
3-bob. korxonalarning yoritish elektr qurilmalari ...........................................................................23
3.1. yoritish elektr qurilmalari ...................................................................................................23
3.2. yorug‘likning elektr manbalari .........................................................................................25
3.3. yoritish elektr qurilmalarining kommutatsiya asboblari .........................................30
3.4. yoritish elektr qurilmalarining yoritkichlari .................................................................32
3.5. yoritish elektr qurilmalari yoritkichlari, asboblari va taqsimlash qurilmalarini 
montaj qilish ..........................................................................................................................35
yoritkichlar va asboblarni montaj qilish ......................................................................35
Taqsimlash qurilmalarini montaj qilish ........................................................................37
4-bob. elektr jihozlarni montaj qilish vositalari ...............................................................................41
4.1. elektromontaj ishlarini bajarishda qo‘llaniladigan izolatsion
va biriktiruvchi materiallarning tavsiflari .....................................................................41
4.2. elektromontaj ishlarini bajarishda qo‘llaniladigan simlar
va kabellarning asosiy tavsiflari .....................................................................................46
4.3. kabellar, simlar va shinalarning ulanuvchi kontaktlarini
montaj qilish usullari .........................................................................................................52

188
5-bob. elektr qurilmalarni ishga tushirish va rostlash apparatlarini ta’mirlash
hamda ularga texnik xizmat ko‘rsatish ........................................................................................55
5.1. kuchlanish qiymati 1000 v gacha bo‘lgan elektr apparatlar
haqida umumiy tushunchalar .........................................................................................55
5.2. elektr qurilmalarni ishga tushiruvchi va himoyalovchi elektr apparatlarning 
turlari va ishlash asoslari ...................................................................................................56
O‘zgaruvchan tok kontaktori ...........................................................................................57
avtomatik uzgich .................................................................................................................59
eruvchan saqlagichlar ........................................................................................................60
maksimal tok relelari ...........................................................................................................61
Dastaki boshqariladigan elektr apparatlar .................................................................62
magnitli yuritkichlar ............................................................................................................65
elektromexanik relelar ........................................................................................................67
elektromagnitli rele — gerkonlar ...................................................................................68
5.3. yurgizish, rostlash va himoya elektr apparatlariga xizmat
ko‘rsatish .................................................................................................................................69
5.4. avtomatik uzgichlar, kontaktorlar va magnit yuritkichlarni ta’mirlash ............70
Havoli avtomatik uzgichlar ...............................................................................................70
kontaktorlar ...........................................................................................................................71
magnitli yuritkichlar ............................................................................................................74
5.5. Reostatlarni ta’mirlash .........................................................................................................75
5.6. saqlagichlarni ta’mirlash ....................................................................................................77
6-bob. Takelaj ishlari asoslari ...................................................................................................................81
6.1. Takelaj ishlarini bajarishga doir asosiy ko‘rsatmalar .................................................81
6.2. yuk ko‘taruvchi mexanizmlar ............................................................................................84
7-bob. elektr qurilmalaridan foydalanish va ularni jihozlashda
xavfsizlik choralari ...............................................................................................................................88
7.1. elektr jihozlarning buzilmasdan ishlashini ta’minlash
asoslari .....................................................................................................................................88
7.2. elektr jihozlarni ta’mirlash va ularga xizmat ko‘rsatish ............................................91
7.3. elektr qurilmalarini yerga ulash va nol simga ulash .................................................95
7.4. Ta’mirlash ishlarini bajarayotganda rioya qilinadigan
xavfsizlik qoidalari ................................................................................................................97
7.5. elektr toki shikastlashidan himoyalash vositalari ......................................................98
7.6. elektr jihozlarga xizmat ko‘rsatishda xavfsizlikni
ta’minlaydigan texnik va tashkiliy tadbirlar ............................................................. 101
7.7. yong‘in xavfsizligi choralari ............................................................................................. 102

189
8-bob. Quvvati 100 kvt gacha bo‘lgan o‘zgaruvchan va o‘zgarmas tok elektr 
mashinalarini ta’mirlash va ularga texnik xizmat ko‘rsatish .............................................. 105
8.1. elektr mashinalar haqida umumiy ma’lumotlar ...................................................... 105
8.2. asinxron motorlar .............................................................................................................. 108
8.3. O‘zgarmas tok mashinalari ............................................................................................. 113
8.4. elektr mashinalarni montaj qilish ................................................................................. 117
8.5. elektr motorlarga xizmat ko‘rsatish ............................................................................ 119
motorlarning harorati rejimini tekshirish ................................................................. 120
motorlar chulg‘amlarining to‘g‘ri ulanganini va tuzukligini
tekshirish .............................................................................................................................. 120
kollektor, kontakt halqalari va cho‘tkalarga xizmat
ko‘rsatish .............................................................................................................................. 124
elektr motorlar podshipniklariga xizmat ko‘rsatish .............................................. 126
8.6. elektr mashinalarning nuqsonlari ................................................................................ 128
8.7. elektr mashinalarni ta’mirlashni tashkil etish ........................................................... 131
elektr mashinalarni ta’mirlashga tayyorlash ............................................................ 131
elektr mashinalarni qismlarga ajratish ...................................................................... 132
8.8. elektr mashinalarning chulg‘amlarini ta’mirlash ..................................................... 135
Chulg‘amlar haqida asosiy ma’lumotlar ................................................................... 135
8.9. Chulg‘amlarni ta’mirlash texnologiyasi ...................................................................... 138
stator chulg‘amlarini ta’mirlash ................................................................................... 138
yakor chulg‘amlarini ta’mirlash .................................................................................... 140
O‘zgarmas tok mashinalarining qutb g‘altaklarini
ta’mirlash .............................................................................................................................. 141
Ta’mirdan chiqqan chulg‘amlarni quritish va loklar bilan
shimdirish ............................................................................................................................ 142
Ta’mirlangan chulg‘amlarni sinovdan o‘tkazish ..................................................... 143
8.10. kollektorlar, kontakt halqalari, tok olish va chiqarish
qurilmalarini ta’mirlash .................................................................................................. 145
kollektorlarni joriy ta’mirlash ...................................................................................... 145
kontakt halqalarini ta’mirlash ..................................................................................... 148
Tok oluvchi qurilmani ta’mirlash ................................................................................ 150
kontakt birikmalari va chiqarish qurilmalarini
ta’mirlash ............................................................................................................................ 153
9-bob. kuch transformatorlarini ta’mirlash ..................................................................................... 157
9.1. kuch transformatorlarining tarkibiy tuzilishi to‘g‘risida
asosiy ma’lumotlar .......................................................................................................... 157
9.2. Transformatorlarning nuqsonlari bayoni va bo‘laklarga
ajratish ................................................................................................................................. 161

9.3. magnit o‘tkazgichni ta’mirlash ...................................................................................... 166
9.4. Transformatorlarning chulg‘amlarini ta’mirlash ...................................................... 168
9.5. Transformatorlar yordamchi qismlarining vazifalari .............................................. 175
9.6. Transformatorlarni yig‘ish ............................................................................................... 178
magnit o‘tkazgich sterjeniga izolatsiyani va chulg‘amlarni
o‘rnatish ................................................................................................................................ 178
magnit o‘tkazgichning yuqori xomuti plastinkalarini
va chulg‘amlarni zichlash ............................................................................................... 180
elektr sxemalarni ulash va yig‘ish ........................................................................................................ 181
adabiyotlar ................................................................................................................................................. 186

abduqahhor imomnazarov
sanOaT kORxOnalaRiDa elekTR JiHOzlaRiga
xizmaT kO‘RsaTisH va Ta’miRlasH
kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma
«Turon-iqbol» nashriyoti — 2006
muharrir x. alimov
musavvir J. gurova
Texnik muharrir T. smirnova
musahhih H. zokirova
kompyuterda tayyorlovchi ye.gilmutdinova
bosishga 10.09.06 da ruxsat etildi. bichimi 60½90
1
/
16
.
«Tayms» garniturasida ofset bosma usulida bosildi. shartli b.t. 11,6. 
nashr t. 12,0. Jami 1500 nusxa. 119-raqamli buyurtma.
«aRnapRinT» mCHJda sahifalanib, chop etildi.
Toshkent, H.boyqaro ko‘chasi, 41.

imomnazarov a. T.
sanoat korxonalarida elektr jihozlariga xizmat ko‘rsatish va ta’mirlash: 
O‘quv qo‘llanma. T.: O‘mkHTm, «Turon-iqbol» nashriyoti, 2006. — 192 bet.

O‘zbekisTOn Respublikasi Oliy va O‘RTa maxsus Ta’lim vaziRligi
O‘RTa maxsus, kasb-HunaR Ta’limi maRkazi
a. imomnazarov
sanOaT kORxOnalaRiDa elekTR 
JiHOzlaRiga
xizmaT kO‘RsaTisH
va Ta’miRlasH
kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma
TOsHkenT
«TuROn-iQbOl»
2006