|
O‘zbekiston respublikasi raqamli texnologiyalar vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent
|
| Sana | 14.05.2024 | | Hajmi | 37,58 Kb. | | #231526 |
Bog'liq Islomov pedagogika
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOShKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
“Pedagogika. Psixologiya” Fanidan
Topshiriq №5
Bajardi: Islomov Shohruz Qabul qildi: Hamrayeva Gulnoz
TOSHKENT-2024
Yigirmanchi asrning 40-yillaridan boshlab, yetakchilik mohiyati va mohiyatini ilmiy tadqiq qilish boshlanganidan beri fan hali aniq javob ololmagan bir qator savollarga javob berishga harakat qilmoqda. Bu yerda ilmiy muhokama mavzusi bo‘lib qoladigan savollarning qisqa, to‘liq emas, ro‘yxatini keltirishingiz mumkin, xususan: rahbarning shaxsiy fazilatlari tug‘mami yoki ular o‘quv jarayonida egallashi mumkinmi, uning shaxsiy xususiyatlari qanday? lider va boshqaruv samaradorligi bir-biri bilan bog‘liqmi? - yetakchilik va ma'lum bir jamoani boshqarish qanday o‘zaro bog‘liq, rahbarning shaxsiy xususiyatlari optimal boshqaruv uslubini tanlashga qanday ta'sir qiladi; Vaziyat omillarining rahbarning xulq-atvoriga va uning boshqaruv uslubiga ta'siri; nihoyat, barqaror ishlaydigan tashkilotda rahbarlar odatda kerakmi yoki bu ishlab chiqarish jarayonini murakkablashtirishi mumkinmi? Mamlakatimizda va xorijda olib borilgan tadqiqotlarning katta qismi yetakchilik muammosiga bag‘ishlangan. Ushbu muammoga turli yondashuvlarni taxminan quyidagi asosiy guruhlarga bo‘lish mumkin: - rahbarning shaxsiy fazilatlari nazariyasi; - yetakchilikning xulq-atvor nazariyasi; - situatsion yondashuvga asoslangan yetakchilik nazariyalari; - liderlarning xarizmatik sifatlari nazariyasi. Yetakchilik bu odamlar va odamlar guruhlarini maqsadlar sari harakat qilishga undash uchun ta‘sir o‘tkazish qobiliyatidir. Boshqalarga ta’sir qilish va odamlarni o‘zingiz bilan olib borish uchun ko‘plab vositalar mavjud. Odamlarning sa’y-harakatlarini tashkiliy maqsadlarga erishishga yo‘naltirishda qanday ta’sir ko‘rsatuvchilar va xatti-harakatlar eng samarali ekanligi ko‘rsatilgan? Shaxsiy yetakchilik nazariyasi- yetakchilikning
shaxs nazariyasiga ko‘ra, eng yaxshi rahbarlar hamma uchun umumiy bo‘lgan ma’lum shaxsiy fazilatlar to‘plamiga ega. Ushbu fikrni rivojlantirar ekan, shuni aytish mumkinki, agar bu fazilatlarni aniqlash mumkin bo‘lsa, odamlar ularni o‘zlarida tarbiyalashni o‘rganishlari va shu bilan samarali yetakchi bo‘lishlari mumkin edi. O‘rganilgan ushbu fazilatlardan ba’zilari aql va bilim, chiroyli ko‘rinish, halollik, sog’lom fikr, tashabbuskorlik, ijtimoiy va iqtisodiy ta’lim va o‘ziga bo‘lgan ishonchning yuqori darajasi. Biroq, shaxsiyat tadqiqotlari qarama- qarshi natijalarni berishda davom etmoqda. Rahbarlar odatda aql-zakovat, bilimga intilish, ishonchlilik, ma’suliyat, faollik, ijtimoiy ishtirok va ijtimoiy-iqtisodiy maqom bilan ajralib turadi. Lekin ichida turli vaziyatlar samarali rahbarlar turli shaxslarni ko‘rsatdilar. Olimlar “inson faqat ma’lum bir shaxsiy xususiyatlar to‘plamiga ega bo‘lgani uchungina yetakchiga aylanmaydi” degan xulosaga kelishdi. Xulq-atvor yondashuvi- xulq-atvor yondashuvi yetakchilik uslublari yoki xatti-harakatlarini tasniflash uchun asos yaratdi. Bu yetakchilikning murakkabligini tushunish uchun muhim hissa va foydali vositaga aylandi. yetakchilikni o‘rganishga bunday yondashuv yetakchining xatti-harakatiga e’tibor qaratdi. Xulq-atvor yondashuviga ko‘ra, samaradorlik rahbarning shaxsiy fazilatlari bilan emas, balki uning qo‘l ostidagilarga nisbatan xulq-atvori bilan belgilanadi.Situatsion yondashuv- na shaxsiy yondashuv, na xulq-atvor yondashuvi, bir tomondan, rahbarning shaxsiyati yoki xatti-harakati, ikkinchi tomondan, samaradorlik o‘rtasidagi mantiqiy munosabatni ochib bera olmaydi. Bu shaxsiy fazilatlar va xatti- harakatlar yetakchilik uchun ahamiyatsiz degani emas. Aksincha, ular muvaffaqiyat uchun muhim tarkibiy qismlardir. Biroq, so‘nggi tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, yetakchilik samaradorligida qo‘shimcha omillar hal qiluvchi ro‘l o‘ynashi mumkin. Bu vaziyat omillariga bo‘ysunuvchilarning ehtiyojlari va shaxsiy fazilatlari, topshiriqning tabiati, atrof-muhitning talablari va ta’siri, menejer uchun mavjud bo‘lgan ma’lumotlar kiradi. Liderlikning xarizmatik nazariyalari- so‘nggi paytlarda bir qator yetakchilik nazariyalari paydo bo‘ldi, ular orasida yetakchilarning xarizmatik fazilatlari nazariyalari ayniqsa keng tarqalgan. Aniqlanishicha, xarizmatik fazilatlarga ega yetakchilarga ergashuvchilar yuqori ishtiyoq bilan ishlay
oladigan va nihoyatda yuqori natijalarga erisha oladilar. Bunday yetakchilar, ayniqsa, taraqqiyotning muhim bosqichlarida, inqirozdan chiqish, tub islohotlar va o‘zgarishlarni amalga oshirish davrida zarur.
Muloqot insonning ijtimoiy, ongli mavjudot sifatidagi, ong tashuvchi sifatidagi ehtiyojidir. Turli yuksak hayvonlar va odam turmush tarzlarining ikki taraf: tabiat bilan aloqalar va tirik jonzotlar bilan aloqalarga ajralishini kuzatamiz. Birinchi tur aloqalar odam faolligining maxsus turi sifatidagi faoliyat deb nomlangan. Ikkinchi tur aloqalar bir-birlari bilan o‘zaro ta’sirlashuvchi tomonlar axborot almashinuvchi tirik jonzotlar ekanligi bilan belgilanadi. Tur ichidagi va turlararo bunday aloqalar turi muloqot deb ataladi.
«Muloqot» tushunchasining turlicha ta’riflari mavjud. Muloqot ikki yoki undan ortiq odamlar o‘rtasidagi bilish yoki affektiv-baholash xususiyatiga ega bo‘lgan axborot almashinuvida ularning o‘zaro ta’sirlashuvi sifatida ta’riflanadi. Yoki: muloqot – odamlar o‘rtasida hamkorlik faoliyati ehtiyojidan yuzaga keladigan va axborot almashinuvi, o‘zaro ta’sirning yagona yo‘lini ishlab chiqish, boshqa odamni idrok qilish va tushunishdan iborat bo‘lgan aloqalarni o‘rnatish va rivojlatirishning murakkab, keng qamrovli jarayoni. Bu «muloqot» tushunchasining eng to‘liq va aniq ta’rifidir.
Muloqot barcha tirik jonzotlarga xosdir, lekin odam darajasida u eng takomillashgan shakllarga ega bo‘ladi, nutq vositasida anglanadi. Muloqotda quyidagi nuqtai nazarlar ajratiladi: mazmun, maqsad va vositalar.
Insonning nutq faoliyati inson ongining barcha qirralari bilan chambarchas bog‘langan. Nutq – inson psixik kamolotining, shaxs sifatida shakllanishining qudratli omilidir. Nutq ta’siri ostida qarashlar, e’tiqodlar, intellektual, ma’naviy va
estetik hissiyotlar tarkib topadi, iroda va fe’l-atvor shakllanadi. Nutq yordamida barcha bilishga oid psixik jarayonlar erkin va boshqariladigan tus oladi. SHunday ekan, nutq – bilishga oid psixik jarayon bo‘lib, inson tomonidan talaffuz qilinayotgan va eshitib turilgan tovushlar uyg‘unligidan iborat, ayni vaqtda shu tovushlarga mos yozuv belgilari tizimi orqali ifodalangan ma’no va mazmunga ega.
Til – shartli belgilar tizimi bo‘lib, ularning yordamida odamlar uchun muayyan ma’noga va mazmunga ega bo‘lgan tovushlar yig‘indisi uzatiladi.
Nutqda alohida insonning ruhiyati ifoda topadi. Nutq xususiy jihatdan alohida shaxsga xos bo‘lib, unda alohida olingan insonning psixologiyasi aks etadi, til esa hamma uchun bittadir.
Nutq orqali bildirilgan ishoralar yordamida muayyan predmet, harakat, holat va h.k. ifodalanadi. So‘z esa, predmet yoki hodisa to‘g‘risidagi tasavvur bilan bog‘liq.
Umumlashtirish funksiyasi har bir so‘z umumlashtirish xususiyatiga ega ekanligi bilan bog‘liq, bu esa tafakkurning yuzaga chiqishiga imkon yaratadi. Fikr almashuv, ya’ni muloqot muayyan ma’lumotlarni, fikrlarni, tuyg‘ularni odamlar bir- birlariga etkazib berishdan iborat bo‘lgan jarayondir.
Inson nutqining aniqligi cheklangan miqdordagi nutqiy belgilar – turli murakkablikdagi tarkibiy qismlar (tovushlar, bo‘g‘inlar, so‘zlar va gaplar) yordamida insonning cheksiz-chegarasiz turli-tuman fikrlarini, maqsadlarini va tuyg‘ularini ifodalash imkonini beradi.
|
| |
