O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi toshkent farmasevtika instituti

21 
o‘tkazgichlarning temperatura koeffitsientidan absolyut qiymati bo‘yicha bir necha barobar yuqori 
bo‘ladi va xuddi shunday ularning sezuvchanligi ham metall o‘tkazgichlarning sezuvchanligidan 
axamiyatga molik darajada yuqori bo‘ladi. Maxsus tayyorlangan yarim o‘tkazgichli 
termoqarshiliklardan past (geliyli) haroratlarda ham foydalansa bo‘ladi. Shunga qaramay, shuni 
inobatga olish kerakki, oddiy yarim o‘tkazgichli qarshiliklarda past haroratlarni ta’sirida nuqsonlar 
va xatoliklar paydo bo‘lishi mumkin. Bu o‘lchash natijalarining xatoliklari nominal qiymatga 
nisbatan yuqori bo‘lishiga olib keladi va shuning uchun termoqarshiliklarda maxsus tanlab olingan 
yarimo‘tkazgichli materialdan foydalanishni talab etadi.
Haroratni o‘lchashni boshqa yana bir usuli termoparalar orqali o‘lchash hisoblanadi (11.8-
rasm). Termopara ikkita turli xil metal o‘tkazgichlarni kavsharlanishi (spay) orqali hosil qilinadi. 
Bitta spay (kavshar) o‘lchanadigan haroratda bo‘ladi T1 (o‘lchovchi spay), boshqasi esa T2 (erkin 
spay) - ma’lum bir haroratda, masalan xona haroratida bo‘ladi, spaylarning haroratlaridagi 
farqanishlar tufayli elektr yurituvchi kuch (termo-EDS) vujudga keladi, uni o‘lchanishi esa spay 
haroratlari orasidagi tafovutni, oxir-oqibatda esa o‘lchanayotgan spay haroratini aniqlashga imkon 
beradi. 
Bunday 
termometrda ikki metalnining spayi termometrik jism bo‘lib xizmat qiladi,
termometrik belgi bo‘lib esa zanjirda termo-EDS hisoblanadi. Termoparalarni sezuvchanligi 
birliklardan to yuzlab mkV/K ni tashkil etadi, o‘lchanayotgan haroratning diapazoni esa bir necha 
o‘nlab Kelvinlardan (suyuq azotni harorati) to bir yarim ming Selsiy darajagacha. Yuqori bo‘lgan 
haroratlar uchun asl metallardan qilingan termoparalar qo‘llaniladi. Quyidagi materiallar spaylari 
asosidagi termoparalar ishlab chiqarish jarayonlarida keng miqyosda qo‘llaniladi. Bular asosan
mis-konstantan, temir-konstantan, xromel-alyumel, platinorodiy-platina boshqalar hisoblanadi. 
11.8-rasm. Termoparaning umumiy ulanish sxemasi: 1- o‘lchash asbobi; 2,3 – 
termoelektrodlar; 4- ulagich simlar; T1, T2 – termoparaning “issiq” va “sovuq” ulanish (spay) 
nuqtalarining temperaturalari.
Shuni ta’kidlash lozimki, termopara faqat o‘lchanuvchi va erkin spaylarni harorat farqlarini 
o‘lchash qobiliyatiga ega. Erkin spay, qoidaga ko‘ra, xona xaroratida bo‘ladi. SHuning uchun 
termopara bilan haroratni o‘lchash uchun, xona haroratini o‘lchashga qo‘shimcha termometrdan 
yoki erkin spay haroratlari o‘zgarishini kompensatsiya qilish tizimidan foydalanish kerak bo‘ladi.
Radiotexnikada ko‘pincha shovqinli harorat tushunchasi qo‘llaniladi va u registor
qizdirilishigacha lozim bo‘lgan haroratga teng, hamda elektron qurilmani chiquvchi qarshiliklari 
bilan muvofiqlashtirilgan, bundan ko‘zlangan maqsad ushbu qurilmani va rezistorni issiqlik 
shovqinlari quvvati ma’lum bir chastotalarda teng bo‘lishiga erishishdan iborat. Bunday 
tushunchani kiritilish ehtimoli shovqinni o‘rtacha quvvatini qarshilikning mutlaq haroratiga
proporsionalligidan (shovqinli kuchlanishning o‘rtacha kvadratini elektr qarshilikka) kelib chiqadi. 
Bu shovqinli kuchlanishdan haroratni o‘lchashda termometrik belgi sifatida foydalanishga imkon 
beradi. Shovqinli termometrlar past haroratlarni (bir necha kelvindan past), shuningdek, kosmik 
ob’ektlarni radiatsion (yorqinlikdagi) haroratlarini o‘lchash uchun radioastronomiyada 
foydalaniladi.
Haroratni o‘lchashda qarshilik termometrini harorati aniqlanishi kerak bo‘lgan muhitga 
botiriladi. Termometr qarshiligi haroratga bog‘liqligini bilgan holda, termometr qarshiligini 
o‘zgarishiga qarab u turgan muxitdagi harorat haqida muloxaza yuritiladi. Bunda shu narsani 
nazarda tutish lozimki, ko‘pgina qarshilik termometrlarida sezuvchi elementni uzunligi bir necha 
santimetrlarni tashkil qiladi, shuning uchun muhitda harorat gradientlari mavjud hollarda, qarshilik 

22 
termometrlari bilan muxitning uni sezuvchan elementlari bo‘lgan qatlamlarida ba’zi bir o‘rtacha 
haroratlarini o‘lchanadi.
Keng qo‘llanilayotgan, sof metallardan yasalgan qarshilik termometrlari izolyasiya qiluvchi 
maxsus karkasga yuqa simdan chulg‘am ko‘rinishida tayyorlanadi. Ushbu chulg‘amni qarshilik 
termometrini sezuvchan elementi deb atash qabul qilingan. Qarshilik termometrlarini mexanik 
urilishlardan va zararlanishidan saqlash maqsadida, uning sezuvchi elementini maxsus himoya 
gilzasiga joylanadi.
Metall qarshilik termometrining afzalliklari jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin:
haroratni o‘lchashda aniqlik darajasining yuqoriligi; ularga qarshilik termometrlarini yo‘l 
qo‘yiladigan haroratlarda qo‘llashda istalgan harorat oraliqlariga standart darajlashtirish shkalasi 
bo‘lgan o‘lchash asboblarini chiqarish imkoniyatlari; bitta o‘lchash asbobiga ulash orqali bir 
qancha o‘zaro bog‘liq bo‘lgan qarshilik termometrlarini birlashtirish yo‘li bilan haroratni o‘lchash
imkoniyatlari; ularni axborot-hisoblagich mashinalari bilan birga foydalanish imkoniyatlari.
Sanoat sharoitlarida haroratni o‘lchashda qarshilik termometrlari logometrlar, avtomatik 
muvozanatlashgan ko‘prikchalar va avtomatik kompensatsiyalovchi asboblar bilan birgalikda 
qo‘llaniladi. Bunda shunga e’tibor berish kerakki, ushbu asboblar Selsiy graduslarida 
darajalashtirilgan shkala bilan ta’minlangan. Va u faqat qarshilik termometrini ma’lum bir 
darajalashtirishlarida, hamda termometrni o‘lchash asbobi bilan birlashtiruvchi simlar qarshiligi 
berilgan qiymatlaridagina haqiqiy amal qiladi.

Download 5,37 Mb.