18
muhitga botirilgan spay terpoparani
ishchi yoki qaynoq spayi deyiladi; ikkinchi spay esa
erkin va
sovuq nomini oladi.
11.5-rasm. Termoelektrik zanjirlarni sxemasi:
a - ikkita turli xildagi sim o‘tkazgichlardan
tuzilgan zanjir; b – termopara zanjiriga uchinchi
o‘tkazuvchini ulash sxemasi.
A va V o‘tkazgichlaridan iborat yopiq zanjirning, spay t va t
o
haroratgacha qizdirgandagi
jamlanma elektr harakatlantiruvchi kuchini quyidagi tenglama bilan ifoda ettirsa bo‘ladi. :
bunda,
E
AB
(t,t
o
) –termoparani jamlanma t.e.m.s.;
e
AB
(t), e
BA
(t
o
) –o‘tkazgichlar
tutashgan joylarda
paydo bo‘lgan potensiallar.
E
e indekslari elektr yurituvchi kuchning yo‘nalishlarini ko‘rsatadi: A dan V ga yoki V dan
A ga. Indekslar tartibini o‘zgarishlarida, masalan, e
VA
0 simvolda belgi ham o‘zgarishi kerak,
ya’ni:
e spaylarning potensiali haroratga bog‘liq bo‘lgani tufayli, qo‘shilish joyni haroratlari turlicha
bo‘lgan ikkita turli xildagi sim o‘tkazgichlardan iborat zanjirda kuzatiladigan elektr yurituvchi
kuchning jamlanma t va t
o
haroratlari funksiyasini farqlariga teng:
Spaylardan birini haroratini doimiy ravishda ushlab turgan holda, masalan, o
t
0
=const, ya’ni
f
2
(t
o
)=const kabi
taxmin qilib quyidagini olamiz:
bunda
f(t)=f
1
(t) -const.
Shunday qilib, agar ushbu termopara uchun eksperimental, ya’ni darajalashtirish yo‘li bilan
oxirgi bog‘liqlik (*) topilgan bo‘lsa, unda noma’lum haroratni o‘lchash, termoparani uncha katta
bo‘lmagan (1
o
S ga 0,01 – 0,06 mV) lekin o‘lchash asbob vositasida o‘lchashga etarli bo‘lgan t
elektr yurituvchi kuchni aniqlashga olib keladi. Termopara zanjiriga uchinchi o‘tkazgichni
kirititishda (11.5b-rasm), agar oxirgisini nixoyalari bir hil haroratga ega bo‘lsa, termoparani
elektr
yurituvchi kuchi o‘zgarmaydi (shuni o‘zi bir qancha o‘tkazgichlarga ham tegishli).
Qoida bo‘yicha, termoparalar erkin spayni t
o
=0
o
C haroratida darajalanadi. Haqiqatdan ham
terpoparani sovuq spaylarini harorati 0
o
S da farqlanadi. SHuning uchun xaqiqiy haroratni topish
uchun tenglama bo‘yicha tuzatma kiritiladi:
19
bunda
E
AB
(t,t
o
) –spaylarni ishchi
t va erkin t
o
haroratlarida termoparada hosil bo‘lgan elektr
yurituvchi kuch;
E
AB
(t
o
,t
o
) -ishchi
t va erkin
t
o
spayni haroratlarida termoparada hosil bo‘lgan
elektr yurituvchi kuch.
t
o
>t
o
bo‘lganda
tuzatma E(t
o
,t
o
) plyus ishoraga,
t
o
o
bo‘lganda esa minus ishoraga ega bo‘ladi.
Konstruktiv jihatdan termopara o‘zida xar xil metalldan tayyorlangan ikkita simni bir-biriga
ulanishi asosida hosil qilinadi, ularni qizdirilgan oxirgi uchlari
burab qayriladi keyin esa
kavsharlanadi yoki payvanlanadi (11.6-rasm).
11.6-Texnik termoparalar:
A-tTPP termopara; b-TXK va TXA termoparalar; 1- ishchi spay; 2- chinni ximoya g‘ilof ; 3 chinni
trubka ; 4-metallik trubka; 5-termoelektrodlar; 6- chinni marjonlar; 7- harakatlanmaydigan
shtutser.
Termoelektrodlar odatda bir kanalli yoki ikki kanalli chinni
trubkalar bilan izolyasiya
qilinadi va himoyalovchi g‘ilofga joylashtiriladi. Tashqi zanjirda termoelektrodlarni birlashtirish
uchun termoparalarning elektrizolyasiyalovchi materialdan tayyorlangan qalpoqchalari xizmat
qiladi.
Atrof-muhit haroratini o‘zgarishining vujudga kelgan elektr
yurituvchi kuch kattaligiga
ta’sirini bartaraf etish uchun termoparani bo‘sh bo‘lgan uchlarini termostatlashtiriladi yoki maxsus
kompensatsiyalovchi qurilma qo‘llaniladi.
Termoparalarni ikkilamchi asboblar bilan biriktirish termoelektrodli simlar orqali amalga
oshiriladi.
Simlar termoparalarni o‘zi tayyorlangan materiallardan yoki termoparani elektr
yurituvchi kuchiga teng bo‘lgan, 100
0
S haroratda uni elektr yurituvchi
kuchini oshirib beradigan
boshqa qotishmalardan tayyorlanadi.
Haroratni o‘lchash uchun termopara majmuasida ikkilamchi asboblar sifatida, qoidaga ko‘ra
laboratoriga xos yoki avtomatik potensiometrlar yoki millivoltmetrlardan foydalaniladi.
Seriyali chiqariladigan termoparalarning asosiy ma’lumotlari 11.1-va 11.2-jadvallarda
keltirilgan (qavsda o‘lchashning qisqa rejimida o‘lchashni yuqori chegaralari ko‘rsatilgan).
11.1-jadval
Seriyali
chiqariladigan
termoparalarni
turi
Darajalanishni
ifodalanishi va
nomlanishi
O‘lchashning oraliqlari
t.e.d.
t
o
=0
o
S
t=100
o
C
quyi
yuqori
TXK
XK(xromel-
kopel)
-50
o
S
600 (800)
o
S
6,95 mV
TXA
XA (xromel-
alyumel)
-50
o
S
1000 (1300)
o
C
4,1 mV
TPR
PR-30/6
(platinorodiy
30%
platina 6%)
+300
o
S
1600 (1800)
o
S
0 mV
TPP
PP-
1(platinorodiy
10%-platina)
-20
o
S
1300 (1600)
o
S
0,643 mV
20
Ba’zir bir termoparalarni standart darajalashtirish tavsiflari 11.2-jadvalda keltirilgan.
11.2-jadval
t,
o
Sdarajalashtirish
0
20
40
50
60
80
100
200
300
XK
0
1,31
2,66
3,35
4,05
5,48
6,95
14,66 22,91
XA
0
0,80
1,61
2,02
2,43
3,26
4,10
8,13
12,21
PP-1
0
0,112
0,234
0,299 0,368 0,500 0,643 1,436
314
