229
XIV BOB. INVESTITSIYA VA PAY FONDLARI
14.1. Investitsiya fondlarining iqtisodiy mohiyati,
paydo bo
ʻ
lishi va ahamiyatli jihatlari
Bugungi kunda investitsiya va pay fondlari moliya bozorining mu-
him ishtirokchilari qatorida tilga olinadi. Investitsiya fondlari rivojlan-
gan davlatlar moliya bozorlarida ham keng miqyosda faoliyat koʻrsatib
kelmoqda. Shundan kelib chiqqan holda quyida mazkur masala
xususida toʻxtalib oʻtamiz.
Investitsiya fondlari koʻplab investorlar
tomonidan tanlangan
investitsion vositachilar hisoblanadi. Bunda “Investitsiya fondlari
moliyaviy vositachilar sifatida individual investorlarga aksiyalarni
sotish orqali fond shakllantiradilar va fond mablagʻlarini aksiya va
obligatsiyalar bilan diversifikatsiyalangan investitsiya
portfelini sotib
olishga yoʻnaltiradilar”.
89
Investitsiya fondlari faoliyati oʻz aksiyalarini joylashtirish orqali
jalb qilingan kapitalni boshqa moliyaviy aktivlarga, xususan qimmatli
qogʻozlarga kiritish orqali daromad olish hamda olingan daromadni
aksiyadorlar oʻrtasida taqsimlash asosida tashkil etiladi. Bunda
daromad olish deganda kurs oshganda qimmatli qogʻozlarni (xorijiy
valyutalarni) qayta sotish, olinadigan foiz yoki dividend koʻrinishilagi
tushumlar nazarda tutiladi.
Investitsiya fondlari aksiyalar
muomalaga chiqarishidan ham
koʻrinib turibdiki, milliy va xalqaro amaliyotda ular aksiyadorlik
jamiyatlari shaklida tashkil etiladi.
“Investitsiya fondlarining paydo boʻlishi 1800-yillar oʻrtalarida
Angliya va Shotlandiyaga toʻgʻri keladi. Investitsion kompaniyalar
cheklangan resurslarga ega investorlarning pul mablagʻlarini
birlashtirish hisobiga tashkil etilgan boʻlib, oʻz navbatida yigʻilgan
pullar turli qimmatli qogʻozlarga yoʻnaltirilgan. Amerika qoʻshma
shtatlari iqtisodiy oʻsishi uchun Amerika temir yoʻl
kompaniyalari
obligatsiyalariga kapital kiritila boshlangach, bunday investitsion
kompaniyalar nihoyatda ommalashadi. 1824 yilda Bostonda birinchi
89
Frederic S.Mishkin, Stanley G.Eakins. Financial markets and institutions. 7th ed. USA: Pearson, 2012. P. 30.
230
investitsiya fondi asosiy sohalarga investitsiyalar
kiritish uchun
mablagʻlar jalb qilish maqsadida aksiyalar muomalaga chiqargan”.
90
Birinchi investitsiya fondi faoliyat muvaffaqiyatli kechgach,
bunday fondlar koʻplab tashkil etila boshlandi. 1929–1933 yildagi
jahon iqtisodiy inqirozi investitsiya fondlari rivojlanishiga salbiy taʼsir
koʻrsatdi. Xususan, “1929 yildagi fond bozorining qulashi investitsiya
fondlari rivojlanishini bir necha oʻn yillar davomida toʻxtatib qoʻydi,
chunki mayda investorlarning aksiyalarga investitsiyalar va qisman
investitsiya fondlariga ham ishonchini pasaytirdi. 1940 yilda AQSHda
toʻlovlar va investitsiya siyosati bilan bogʻliq
munosabatlarni oshkor
qilish siyosatiga doir koʻplab talablarni oʻz ichiga olgan “Investitsiya
kompaniyalari toʻgʻrisida”gi qonun qabul qilindi. Natijada investitsiya
fondlari faoliyatida barqaror oʻsish va sanoatni qoʻllab-quvvatlash
qaytadan boshlandi”.
91
Investitsiya fondlariga investorlar jalb qilinishidagi asosiy jihat
investitsion faoliyatni markazlashgan tartibda diversifikatsiyalashdir.
Bunda kapital egalarining investitsiya fondlari bilan hamkorlikda
ishlashiga yetakchi tarmoq va sohalardagi aksiyadorlik kompaniyalari
aksiyalarini mayda investorlarning sotib ololmasligi, investitsiya
fondlari tomonidan risklarni hisobga olishga alohida eʼtibor qaratishi
ham sabab boʻladi. Shuni alohida qayd etish kerakki, investitsiya
fondlari faoliyati fond bozorida operatsiyalarni
amalga oshirish
boʻyicha hech qanday tajribaga ega boʻlmagan kapital egalari uchun
ham ahamiyatga ega. Chunki ularning risklarni toʻgʻri baholay
olmasligi natijasida moliyaviy yoʻqotishlar yuzaga kelishi mumkin.
Umumiy
holda
investitsiya
fondlari
afzalliklari
sifatida
quyidagilarni keltirish mumkin (14.1-rasm):
90
Frederic S. Mishkin, Stanley G.Eakins. Financial markets and institutions. 7th ed. USA: Pearson, 2012. P. 490.
91
Frederic S. Mishkin, Stanley G.Eakins. Financial markets and institutions. 7th ed. USA: Pearson, 2012. P. 490.
