Keywords:
public-private partnership, public-private partnership project,
regulatory documents, private financial initiative model, special financial companies,
life cycle
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.848
May 2023 / Volume 4 Issue 5
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1429
Mamlakatimizda iqtisodiyotni erkinlashtirish bo’yicha amalga oshirilayotgan
chor-tadbirlar va institusional islohotlar investisiya muhitini yaxshilashga, xorijiy va
mahalliy investorlar sonining ortib borishiga ko’maklashmoqda.
Shu bilan birga, an’anaviy ravishda davlat tasarrufida va boshqaruvida bo’lgan
iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohada to’planib qolgan muammo va kamchiliklar
davlat-xususiy sheriklik (keyingi o’rinlarda–DXSH) tizimini joriy etishni
jadallashtirish yuzasidan muhim choralar ko’rishni taqazo etmoqda.
Ijtimoiy va kommunal sohalar, shaharsozlik va obodonlashtirish, yo’l xo’jaligi,
energetika sohasidagi davlat monopoliyasi tovarlar ishlab chiqarish va xizmat
ko’rsatish sifatini, davlat mablag’laridan foydalanish samaradorligini pasaytirmoqda.
DXSH rivojlantirishning tamoyillari, shartlari va yo’nalishlarini belgilovchi
huquqiy va institusional baza, shuningdek, o’rta va uzoq muddatli istiqbolda byudjet
tizimiga moliyaviy, texnik va tijorat tavakkalchiliklarining ta’sirini baholash
mexanizmlari ishlab chiqilmagan.
1
Shuning uchun ham O’zbekistonda DXSH loyihalarini amalga oshirish uchun
qulay muhit yaratish maqsadida Qonunchilik bazasini takomillashtirish, bir qator yangi
me’yoriy hujjatlarni qabul qilish va amaldagi hujjatlarga o’zgartirishlar kiritish zarur.
"Konsessiya to’g’risidagi" gi qonun bugungi kunda quyidagi sabablarni hisobga
olgan holda yangi tahrirda qayta ko’rib chiqishni va takomillashtirishni talab qiladi:
✓
birinchidan, konsessionerlar doirasi xorijiy investorlar bilan cheklanganligi,
DXSH ning potentsial loyihalarida ishtirok etishda mahalliy tadbirkorlar imkoniyatini
cheklaydi;
✓
ikkinchidan, qonun xo’jalik faoliyatini konsessiya predmeti sifatida belgilab
qo’yilgan bo’lsa-da, iqtisodiy faoliyat turlari, ularni mavjud moddiy aktivlar (mol-
mulk, er uchastkalari va er osti boyliklari) bilan qat’iy bog’laydi, konsessiya bo’yicha
zamonaviy nuqtai nazar esa davlat tomonidan xususiy firmaga nomukammal raqobat
sharoitida iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish huquqini berishdir (konsessionerda
muayyan "bozor kuchi mavjud");
✓
uchinchidan, qonun 15 yil (umumiy qabul qilingan standartda esa 50 yil)
konsessiya shartnomasining davomiyligini cheklaydi, bu esa uzoq muddatli qaytarish
muddatlari bilan yirik obektlar bo’yicha shartnomalar tuzishni cheklaydi.
Xalqaro ekspertlar konsessionerlarni tanlash, bunday kelishuvlarni amalga
oshirish va tugatish jarayonlar darjasini nisbatan past baholaydilar.
Umuman olganda, konsessiya masalalari bo’yicha qonun hujjatlari doirasida
davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash chora-tadbirlarini, konsessioner xizmatlariga
tariflarni shakllantirish usullarini rivojlantirish, mavjud davlat mulkini konsessiyaga
o’tkazish bo’yicha konsessiya modelini ishlab chiqish, konsessiyaga o’tkazilmaydigan
1
Tilabov N.T.
Замонавий иқтисодиётда бизнес ва давлат ҳамкорлигининг ўзига хос хусусиятлари. "SCIENCE
AND TDUCATION" SCIENTIFIC JURNAL. VOLUME 3, ISSUE 6 2022.
www.openscience.uz
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.848
May 2023 / Volume 4 Issue 5
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1430
obektlar ro’yxatini qayta ko’rib chiqish, shuningdek, uning yangi modellarini joriy
etish yo’li bilan konsessiyani qo’llash sohalarini kengaytirish masalalari ishlab
chiqilishi kerak.
O’zbekiston Respublikasida Dxshga yirik miqdorda tashqi investisiyalarni jalb
etishga to’sqinlik qiladigan bunday loyihalarni "sekuritizatsiya" qilish, ya’ni ular
uchun savdoga qo’yilgan moliyaviy vositalarni chiqarish qiyinchiliklari yuzaga kelishi
mumkin. Milliy moliyaviy bozorlar rivojlanishning dastlabki bosqichida turibdi va
yaqin kelajakda infratuzilmaga moliyaviy mablag’larni jalb qilish muammosini hal qila
olmaydi, xalqaro investorlar esa investisiyalarni qaytarishning ishonchli kafolatlarini
olishlari kerak. O’zbekiston Respublikasida Dxshning istiqbollari xususiy
investorlarning mamlakat infratuzilmasi tarmog’iga investisiya kiritish imkoniyati va
tayyorligiga bog’liq.
Bundan tashqari, O’zbekiston Respublikasi fuqarolik kodeksiga muvofiq, xalqaro
amaliyot asosida DXSH belgilariga ega bo’lgan ishonch boshqaruviga o’tkazish va
davlat mulkini ijaraga berish bo’yicha shartnoma munosabatlari belgilandi.
Ushbu shartnoma munosabatlari DXSH shartnomalariga to’liq taalluqli emas,
buning sababi ularda davlat va xususiy tomon o’rtasida xavflarni taqsimlash bilan uzoq
muddatli shartnomalar tuzishda hamda xususiy sherikni tanlash uchun raqobat tartib-
qoidalarini bajarish majburiyati yo’qligidir.
Shu munosabat bilan, O’zbekiston Respublikasi fuqarolik qonunchiligi doirasida
bitimlarni DXSH mexanizmi bo’yicha bitimlar sifatida tan olish uchun loyihani
rejalashtirish jarayonini tartibga soluvchi normativ-huquqiy hujjatlarga muayyan
tuzatishlar kiritish, DXSH shartnomasini tuzish va loyihalarni amalga oshirishni
boshqarish uchun tanlov o’tkazish talab etiladi.
Tarmoqlar kesimida muammoli masalalar mavjud. Ya’ni, infratuzilmaga katta
xususiy sarmoyalar asosan telekommunikasiya sohasi bilan chegaralanib qolmoqda, bu
esa investorlar uchun eng xavfli hisoblanadi. Keng ko’lamli loyihalarni amalga
oshirish jarayonida tomonlar o’rtasida ziddiyatlar yuzaga keladi, erishilgan
kelishuvlarni bekor qilish va xususiy investorlar va operatorlarni hamkorlikdan
chiqarish bilan bog’liq. Mikro darajadagi loyihalar amalga oshirish osonroq va sezilarli
daromad keltiradi, lekin mamlakat kommunal xo’jaligida vaziyatni tubdan
yaxshilashga qodir bo’lmagan izolyasiya qilingan tashabbuslar bo’lib qolmoqda.
Suv ta’minoti va suv xo’jaligi bo’yicha mazkur masala ko’rib chiqilganda esa, suv
ta’minoti va kanalizasiya sohasida DXSH mexanizmi uzoq vaqt davomida ishlatilgan,
ammo amalga oshirishda jiddiy qiyinchiliklarga duch kelmoqda.
DXSH suv ta’minoti va kanalizasiya sohasida, ushbu sohadagi loyihalar qoniqarli
savdo va moliyaviy tuzilmalar uchun eng qiyin hisoblanadi. Suvni tozalashdan farqli
o’laroq, suv taqsimoti ko’pincha murakkab va kengroq xavf tarkibini aniqlash va
tarqatish zaruratini hisobga olgan holda DXSH modeli bilan birlashtirilishi qiyin.
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.848
May 2023 / Volume 4 Issue 5
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1431
Respublikamiz sharoitida suv ta’minoti sohasida Dxshning uchta modeli
qo’llaniladi:
2
1. "Gollandiya modeli" - davlat korxonasini aktsiyalashtirish, natijada davlat
ulushi bo’lgan tadbirkorlik sub’ekti tashkil etiladi.
Foydaga yo’naltirilgan aktsiyadorlik kompaniyasi mas’uliyati cheklangan
jamiyat-tijorat asosida ishlaydigan xususiy kompaniya (ehtimol shartnoma asosida) va
siyosiy asosda ishlashga moyil bo’lgan davlat tashkilotlari tomonidan aktsiyalarning
bir qismiga ega bo’lgan savdo-sotiq.
2. "Frantsiya modeli" - bu modelda davlat umumiy aktivlar uchun mas’ul bo’ladi,
xususiy sektor esa konsessiya shartnomasini, affermaj, xizmat ko’rsatish shartnomasini
va boshqaruvga oid shartnomalarni o’z ichiga olishi mumkin bo’lgan boshqaruv bilan
bog’liq kompleks xizmatlar ko’rsatilishini ta’minlaydi, bunda xususiy delegasiya
boshqaruvi sifatida tashkil etiladi.
3. "Britaniya modeli" - aktivlarni keng miqyosda to’liq amalga oshirish, ko’pincha
"xususiylashtirish" bilan taqqoslanadi. U xususiy sektorni o’z ichiga oladi, mavjud
korxonalarga ega, shu jumladan barcha aktivlar va erlar - kommunal xizmatlar
korxonalari xususiy kompaniyalarga aylanadi, nazorat va qo’llab-quvvatlash uchun
davlat tomonidan tartibga solinadi.
Shuni ta’kidlash kerakki, yondashuvlar aralash bo’lishi va sektorning
ehtiyojlariga qarab tanlanishi mumkin va Dxshga qanday yondashish tanlanmasin,
xizmat ko’rsatish sifati va adolatli narxlanishini ta’minlash uchun davlat tomonidan
tartibga solinishi kerak.
Shu bilan birga, rivojlanishning ushbu bosqichida respublikamizda suv resurslari
strategik va ijtimoiy xususiyatga ega bo’lgani sababli ikkinchi model yanada qulayroq
bo’ladi, bu esa davlat nazorati ostida qolishi kerak.
Bundan tashqari, xususiy biznes har doim katta kapital xarajatlar tufayli suv
ta’minoti tizimini tezda yangilashga intilmaydi, shuning uchun suv ta’minoti
tizimlarini yangilash mas’uliyati yana mahalliy va respublika byudjetlariga tushadi.
Shunday ekan bunday vaziyatda boshqaruv kompaniyalarini jalb qilish maqsadga
muvofiqdir, lekin nazorat qilish va tartibga solish davlat tomonidan amalga oshiriladi.
Yo’l qurilishi sohasida esa, xalqaro amaliyotda avtomobil yo’llarini qurish va
ulardan foydalanish sohasi DXSH loyihalarini amalga oshirish uchun eng puxta va
jozibador soha bo’lishiga qaramasdan, mamlakatimizda hech qanday DXSH loyihasi
to’liq amalga oshirilmadi.
Xususiy sektorning infratuzilma xizmatlari sifatini oshirish va qo’shimcha
investisiyalarni jalb qilish uchun mavjud imkoniyatlaridan foydalanish maqsadida
quyidagi muhim masalalarga e’tibor qaratish lozim, natijada xususiy sektor
2
Tilabov N.T.
| 