Oziq zanjirlari.Endi esa ekologik jamoada energiya va ozuqa moddalarining qanday
harakatlanishi bilan tanishib oʻtsak. Keling, oziq zanjiriga qarab, kim kimni yeyishiga eʼtibor
beramiz.Bir organizm boshqasi bilan oziqlanishi natijasida oziq moddalar va energiyaning
biridan ikkinchisiga oʻtuvchi chiziqli ketma-ketligi oziq zanjiri deyiladi. Dastlab quyida
produtsentlardan boshlanib, yuqoriga qarab davom etuvchi tipik oziq zanjiri bilan tanishib
oʻtamiz.
Oziq zanjiri asosida produtsentlar joylashadi. Produtsentlar avtotrof organizmlardir va ularning
asosiy qismini oʻsimliklar, suvoʻtlar va sianobakteriyalar kabi fotosintez qiluvchi organizmlar
tashkil etadi.
Produtsentlar bilan oziqlanuvchilar birinchi tartib konsumentlar deb ataladi. Birinchi tartib
konsumentlar odatda oʻsimliklar bilan oziqlanuvchi oʻtxoʻrlardan iborat, shu bilan birga,
suvoʻtlar va bakteriyalar bilan ham oziqlanishi mumkin.
Birinchi tartib konsumentlar bilan oziqlanuvchi organizmlar ikkinchi tartib konsumentlar deb
nomlanadi. Ikkinchi tartib konsumentlar asosan goʻsht bilan oziqlanuvchi yirtqich hayvonlardan
iborat.
Ikkinchi tartib konsumentlar bilan oziqlanuvchi organizmlar uchinchi tartib konsumentlar
deb nomlanadi. Bular burgut yoki katta baliq kabi yirtqichlar bilan oziqlanuvchi yirtqichlarni oʻz
ichiga oladi.
Baʼzi oziq zanjirlarida toʻrtinchi tartib konsumentlar kabi qoʻshimcha darajalar ham mavjud,
yaʼni uchinchi tartib konsumentlar bilan oziqlanuvchi yirtqich hayvonlar. Oziq zanjirining eng
yuqorisidagi organizmlar yuqori konsumentlar deb nomlanadi.
Quyidagi jadvalda bu darajalarga
misollarni koʻrishimiz mumkin.
Birinchi daraja produtsent – yashil
suvoʻt birinchi tartib konsumentlar
– mollyuskalar tomonidan isteʼmol
qilinadi. Mollyuskalar ikkinchi tartib
konsument “Cottus cognatus”
turkumiga kiruvchi shilimshiq
mayda baliqlar uchun tushlikka
aylanadi, oʻz navbatida, bu baliqlar
ham uchinchi tartib konsument
boʻlgan kattaroq baliq – Chinuk
losos baligʻining ozuqasiga
aylanadi.
l.Oziq zanjirini tuzish uchun olingan energiya qanday daraja daligiga qarab barcha zvenolami
to‘g‘ri joylashtirish va strelka bilan
ko‘rsatish kerak.
Misol uchun: o‘rmon biogeotsenozida qurtlar, chittak, qarag‘ay, lochin yashaydi. Oziq zanjirini
tuzing va ikkilamchi tartib konsumentni ko‘rsating.
Javob: qarag‘ay—> qurt —> chittak — lochin. Ikkilamchi tartib konsument chittak.
2.Oziq zanjiridagi organizmlar o‘zidan oldingi darajadagi organizmni iste’mol qilish orqali
hujayra, to‘qima uchun zarur bo‘lgan energiyani oladi. Bu energiyaning 90 % iga yaqini harakat,
nafas olish uchun, tanani isitish va boshqalar uchun sarf bo‘ladi. Faqat 10 % energiya oqsil,
yog‘ ko‘rinishida tanada to‘planadi. Shu sababli keyingi oziq zanjiridagi organizm uchun o‘zidan
oldingi organizmda 10 % energiya to‘planadi. Shuning uchun ham oziq zanjiri uncha uzun
bolmaydi.
Misol uchun: Ekologik piramida qoidasiga asoslanib dengizda 300 kg li bitta delfin o'sishi uchun
qancha plankton zarur. Agar oziq zanjiri plankton, oddiy baliq, yitrqich baliq, delfindan iborat
bo‘lsa?
Oziq zanjiri izchilligini ko‘rsatib beruvchi eng muhim omil ekologik piramidadir. Albatta
produtsentlar miqdori ko‘pchilikni tashkil etadi. Shu sababli birinchi daraja ko‘proq asosni
tashkil etadi. Boshqa darajalarda kamiayib boraveradi. Shu sababli piramida ko'rinishga ega.
Buni bilgan holda ushbu masalani yechish mumkin.
Yechilishi: Delfin, yirtqich baliqlami iste’mol qilib, tana massasini 10 % hosil etgan. Delfm 300 kg.
Proportsiya tuzamiz.
300 k g -10% ,
x - 100%.
x=3000 kg. (yitrqich baliq) bu yirtqichmas baliqlaming tana massasini 10 % izini tashkil
etadi. Yana proporsiya tuzamiz.
3000 kg -1 0 %
x - 100%
x=30 000 kg (yirtqichmas baliq)Yirtqich boimagan baliqlar bu massani hosil qilish uchun
qancha plankton iste’mol qilgan? Proporsiya tuzamiz.
30 000 kg. - 10%
x =100%
x = 300 000kgJavob: Delfin 300 kg bo‘lishi uchun, 300000 kg plankton
iste’mol qilishi kerak.
Zoho Show
Загрузите Zoho Show из Play Store
https://zoho.to/cy7
для создания привлекательных презентаций
Masala va mashqlar MT2AzizovaGavxar405.pdf
(Этот файл PDF сгенерирован в Zoho Show)
|
