|
Jas ospirimlerdin jinayat qiliw sharayati ham sebepleri
|
| bet | 5/9 | | Sana | 26.05.2024 | | Hajmi | 51,65 Kb. | | #254148 |
Bog'liq НашебентликJas ospirimlerdin jinayat qiliw sharayati ham sebepleri
Jinayat qiliwga alip keletugin sebep ham sharayat jagdayi har qanday kriminologiyaliq izertlew ler ishinde ol yaki bul darejede uyreniledi. Sebebi bul jagday huqiq buziwshiliqti uyreniwshi negizgi masele boldip esaplangadi. Oni ilimiy jaqtan islep shigiw tek teoriiyaliq jaqtan emes, balkim ameliy jaqtan da juda ulken ahmiyetke iye.
Ayirim alimlar jas ospirimler huqiqbuzarliqlarinin sebeplerine tomendegi jagdaylardi kiritedi Shanaraqtagi ham turmistagi jaman taasirler tomen turmis ortaligi, jasaw oqiw yaki is jayindagi jaman jas ospirimlerdin uzaq waqit dawaminda paydali isler menen shugillanbagani , omirdin natuwri qabil qiliwga sebep bolatugin jagdaylardin jas ospirim shaxsinda juda qiyin keshiui ulken jdastagi jinayatshilar tarepinen huqiq buziwlarga yaki turli soqmaya hareketlerge jalb qiliniwi , zorliq isler jazilgan turli kitap ham video fil`mlerdin tasiri. Jas ospirimler jinayatlarinin sharayatlarina mektepler ham kasip-oner bilim jurtlarida oqiw tarbiya islerindegi kemshilikler jumiska jaylastiriw ham islep shigariwdagi jas ospirimler ortasindagi hauqiq buziwshilardin aldin aliu menen shugillanatugin organlar xizmetindegi kemshilikler kiriwi mumkin. :shinshiden, jinayat etken shaxs etken jinayati arkali ozindegi kriminogen ozgeshelikler tipini turli darejede korsetip beredi. Tortinshiden, bunda jinayatshi shaxstin yaki onin xizmetinin ken maganada alganda rawajlaniwinin sotsialliq jagdayga baylanisli bolgan ozgesheligi nazerde tutiladi. Uliuma alganda izertlewler natiyjelerinin korsetiwlerine turli komponenttegi jinayatlar krimonogen tiptegi shaxslarda tomendegi belgiler jiyindisi arqali parklardi ajiratiw mumkin.
Shaxstin huqiqqa ham axloqqa zid bolgan sharayattin aytiw tasiri ham masan shanaraqtagi huqiqqa ham adepke qarsi faktorlar jiyindisi tasiri astinda qaliplesiui h.t.b.
Turli korinistegi adiske qarsi qilmislar ham huqiqbuziwshilar tiziminin baprligi hatteki sonday qilmislar ushin mamleket soninan normaliq tiziminde nazerde tutilgan sharalar qollanilgannan keyin ham takimrar dawam etilgenligi birinshiden intensimv rawishte jaksi tasir kiliw (faktik yamasa ruwxiy tarepten) dereklerdin (jaqsi oqiw ham miynet jamaatlerinde jamiyetshilik sholkemler ham tagi baska) jaksi tasirinen maxrum boladi. Ekinshiden ozine ozgeshe karaslari bir qiyli bolgan shaxslardin , turli qaraslari ham quliqlarin qisqasi basqalardagi shaxsiy qasiyetlerdi ozlerinde sindirip bargan.
Nasaz shanaraq ham tarbiya sharayattagi ospirimler mekteptegi oqiwshi doslari arasinda da en jaqin doslari ishindede ulken abirayga iye bola almaydi ham olar gruppanin baska agzalari qanday abiroyga iye bolsa , bular da sonday darejedegi abiroyga iyen boladi. Narasmiy gruppa bolsa gruppada abiroyga iye boliwdin maxsus usillarin korsetedi gruppanin har bir agzasi ogan roya qiliwi ham ogan boysiniwi shart.
Jas ospirimler ortasinda jinayatshiliqtin aldin aliw krimonogen mashqalalardi sheshiw olar qawipsizsizlik ob`ektiv sotsial jamiet strukturasindagi rawajlaniw ham onin ideallari qaliplesiwinin ozine tan qasiyetleri koz -qarasi ham sotsial qarimdagi aktiv metodliq qagiydalardi korip ishigiwdi talap etedi.
Kriminologiyada jinayatshiliqtin aldin aliw degende jinayat ham basqa huqiq buzarlardin sharayat ham sebeplerin sheshiwge qaraytugin mamleket ham jamiyet sharalarinin jiyindisi tusiniledi. Jagdayli tip - sanada aqilsizliq elementleri bolip bunday adamnin sanasinda ham ol jasap atirgan ortaliqta ane sonday adepsizlikler onsha kop bolmaydi. Jeke adam sotsial ortaliqtin jaman natiyjesi leykin mikro ortaliqtin insan tulgasina tasiri quramali ham jagdaylarda kop juz beredi. Bunday sharayatta insan tulgasinin qaliplesiw mexanizminde jaman mikro ortaliq ulken ahmiyetke iye bolip qaladi. Bunday sharayatta jinayat sadir etilgende jaman sadir etiliuinin haqiyqat bas sebepshisi jinayat sadir etkeng sub`ekttin ozi emes, baska adamlar tarepinen adep ham huqiqiy normalar buziladi. Sonin menen birge sol jagdaylarda jeke adam ozinin yamasa baska adam tarepinen sadir etiletugin huqiqqa qarsi qilmisin hatteki jinayatti ham biledi yamasa nizamlardi sheshiwdin haqiyqiy yamasa adet usillarin bilmesligi mumkin . Bunday halda jagday jinayat sadr etiwdin sheshiwshi tiykari bolip qaladi.
Izertlewler soni korsetedi , jas ospirimler sadir etkenn shaxslar kopshiliginin shaxsiy kaliplesiuinin birinshi basqishi qiyin bolgan., kriminologiya jaqtan qaraganda bunday tusinik axlaqi buziq ayirim hallarda bolsa huqiq buziwshi shaxs sipatinda jamiyetke qarsi bolgan shaxslar tipine tadbin etiledi, tarbiyalaniwshilar jinayatshiga tan bolgan sipatlar kaliplesiuinin aldin aliw maqsetinde adetin duzetiw ham tarbiyalawga mutaj jas ospirimler bolip , olardin jamiyet penen normal` qatnaslarin tiklew, aktiv hayatiy xizmetin qaliplestiriwge qaratilgan tarbiyaliq jumislar alip bariliwi kerek.
har bir qiyin tarbiyalanatugin jas ospirim lerdi tarbiyalawga ayriqsha kirisiledi , sebebi bul jas ospirimler shaxstin qaliplesiuindegi ob`ektiv ham sub`ektiv faktorlar menen baylanisli. Demek har bir sonday ospirimnin tarbiyasina kirisiude onin qaliplesken orptalikti ham qaliplesiwge tasir qilgan faktorlar esapka alinadi.. Birak bunday ospirimlerge karaganda amelde turli sozler menen pand-nasiyatlar qiliwdan arman otilmeydi., jiddiy shara sipatinda haydosan qollanilmaydi. Tarbiyasi qiyin bolgan ospirimlerge qaraganda juda ustaliq penen qatnasta boliw, olardin isenimine erisiw en quramali imkaniyatlardan paydalaniw kerek boladi. Bala tarbiyasi menen tek tarbiya hamoqiw orinlari shugillaniwi kerek degen pikir uliuma natuwri, en tiykargi tarbiya en aweli shanaraqta alinadi. Biraq oqiw jurtlari ham tarbiya islerinen putinley alip taslanbaydi. Mektep bilim oshagi boliu menen bir katarda pedagogik tarbiyanin ham orayi boliui kerek. Sebebi shanaraqtan sirttagi talimnin en kerekli bolgan boleginshaxs mektepten aladi. Mektep arkali sotsiallik omirge kirip baradi.
huqiq buziwshilardin aldin aliw sub`ektleri tarepinen tarbiyasi qiyin bolgan jas ospirimlerge qaraganda oz waktinda shara kormeslik olarga qaraganda huqiq buziwdin arnawli aldin aliw sharalarin kormewi olar shaxstin nawbettegi buziliwinin , yagniy pedagogik ham sotsial shuqirliqqa alip keliwi mumkin.
Ospirimlerdin shanaraq tarepinen qarawsiz qaldiriliwi oqiw yamasa miynet jamaatinin tasirinen shigip qaliwi juwapkersizlik hamme quliqlardi qiliw mumkinligi sezimlerin bekkemlewge sebep boladi. .
Jas ospirimler jinayatshiliginin aldin aliw , olar tulgani tarbiyalaw ham minezin duzetiw. Sotsialliq xiizmeti sotsialliq ozgeriwlerdin aldin aliw , tuwri jolga saliw sonday-aq ogan tasir etiwshi mikro ortaliktagi jaman ham krimonogen faktorlardi joq qiladi , jas ospirimnin alip keletugin ayriqsha jaman sapalar kelip shigip qalgan bolsa ham de ortalikta krimonogen faktor tmasirindle jinayat sadir etiwge alip keliuge mumkin bolgan faktorlardi jok kiliwga qaratiliwi kerek.
Jas ospirimler isleri menen shugillaniwshi komissiyalardin ospirimler menen islew ham olardi iske jaylastiriw jumisin nazerden shette qaldirmaw kerek. Rauajlangan huqiqiy jamiyet quriw dawirinde aldin aliw sharalarin janede rawajlandiriw jas ospirimler jinayatshiligin kemeytiwdin zarunr faktori bolip tabiladi.
Malim sotsialliq quliq gayri axlooqiy huqiqqa qarsi ham jinaiy boladi. !ne solardan daslepki ekewi jinayat sadir etkenshe bolgan qulqiy turleri esaplanadi.Sonday qilip jinayattin aldin aliw oz mazmunina kore uliwma tarbiyaliq sharalar menen jinayat ortasindagi ilajlar bolip ,barliq jas ospirimlerge qaratilgan boladi.Jinayat sadir etip ulgergen jas ospirimlerge qaraganda olar tarepinen jana jinayat sadir etiliwinin aldin aliwga qaratilgan.
Jedel sotsiallik siyasat maskunemlik, Nashebentlik xam giyabentlik siyakli auir sotsiallik illetlerge karsi jurgiziletugin mauasasiz gutsres penen tigiz baylanistiriliui tiyis. Onin manisi xaliktin fizikalik xam ruukiy den sauligin bekkemleuden xam , mamleketimiz jamiyetinin adep ikramslik jagdayin tazalaudan xam janalaudan ibarat. Sonliktan maskunemlilikke xam nashebentlikke karsi ugit –nasiyat jumislarinin axmiyeti artip baradi. Malim bolganinday , urp-adetler xam dasturler koplegen asirler dauaminda kaliplesedit xam adamzat madeniyatinin protsessi menen ozgerip baradi, birinshi gezekte bul jagday jamiyettin aldingi agzalarinin arasinda juz beredi.
Jamiyetti maskunemlikten kutkariudin nagiz mazmunin xam bul boyinsha baslangan protsesstin xareketin korsetetugin usi xam baska da maseleler dalallep xam ilimiy jaktan tiykarlap saulelenediriudi talap etedi. Maskunemlik xam nashebentlik adamnin ruxi tusip ketiuine xam buziliuina alip kelip koymastan, adamlardin den sauligin xam sem`yasin buzadi. Adamdi erkinen xam kushinen ayiradi, tapsirilgan iske ustirtin karau jumisti brak jiberiu jagdaylarin paydaetedi, miynet tartibin tomenletedi, xatte jinayat isleuge xatte miynet tartibin buziuga alip keledi.
Jamiyetlik turmistin har qiyli tarawlarinda payda bolip ham saqlanip kiyatirgan ekonomikaliq ham sotsialliq buziliw jagdaylari jamiyettin ruwxiy keypine de unamsiz tasir jasaydi. Maskunemliktin osiwi Nashebentlikutin taralip ketiwi ham jinayatshiliqtin kobeyiwi sotsialliq urp-adetlerdin joyiliw korsetkishi boldi.
Araqlastiriw jamiyettin ekonomikaliq, sotsialliq ham adep-ikramliq tiykarlarin buzatugin bolsa da, sotsialliq saladagi tubalawshiliq qubilislarinada ol bulardin saqlaniwina jardem etedi, jane jamiyette araq ishiw talaplarin kusheytiwge shintlap qizigatugin toparlar payda boldi.
Solay etip, jamiyettin ekonomikaliq sotsialliq ham ruwxiy rawajlandiriwdin barisinda payda bolgan buziliw jagdaylari jamiyette maskunemliktin saqlaniwinin bas sebepleri bolip tabiladi.
Araqqa umtiliwdin psixologiyaliq ham fiziologiyaliq sebebi,bul onin biyhush etip bas aylandiratugin narkotikaliq qasiyetinen ibarat, bunday jagdayda psixologiyaliq uskenelik «ximiyaliq» quwanish qiyali payda boladi. hatte mas boliwdin en jenil darejesi de jilliliq sezimine, keyiptin koteriliwine biyhush boliwga, quwanish saw-salamatliq seziminin payda boliwina alip keledi., ozine isenim kobeyedi, miljinliq , shidamsizliq qizbaliq payda boladi. Bul jagday bosan ham iyi bos adamlarga asirese unaydi, al ol oz gezeginde erkinen ayiradi, tungiyiqqa iytermeleydi.
Putkil jer juzilik den sawliqti saqlaw sholkeminin nashebentliktin sebeplerituwrali bayanatinda bilay delingen «Nashebentliktin tiykargi etnologiyaliq gipotezalari tiykarinan
a) nashebentlik xarakterinin ozgeshelikleri menen , g) sol adamnin psixikaliq ham fizikaliq jagdaylarinin buziliwi menen yamasa, q) sotsialliq madeniy ham tasir
Yamasa sotsialliq qiyinshiliqlarga baylanisli» . Maskunemlik-bul spirtli shimliklerdi uzliksiz ishe beriw degen soz. Nashebentlik meditsinalliq tusinikte spirtli ishimlikten payda bolgan kesellik, ol adamnin sotsialliq qatnaslarinin patalogiyaliq buziliw jagdayi menen sipatlanadi.
Araq ishiw paytinda organizmnin harqiyli basqishta zaharleniw jagdayi baslanadi. Mas boliwdin birinshi basqishinda qiziw, koterinkilik, sergeklik payda boladi..№aweterleniw qorqinish basiladi, hareketshenlik kusheyedi, orinsiz gapler ayta baslaydi. Adam sergek, saqiy jaqsi korinedi, kop wade beredi, kop soyleydi, adeplilik ham araliq sezimi jogaladi. Ishkenadam ozininmumkinshiliklerin asira korsetedi.. Maktanshaq boladi, oylanbastan hareket isleydi.
Mas boliwdin ekinshi basqishi orayliq nerv sistemasinin jokargi bolimlerinin toqtap qaliwi menen sipatlanadi. Bunda halsizlik oylau patinin buziliwi, juris turistin ozgeriwm buziladi. Soz tusiniksiz boladi. Oz minez-qulqin qadagalawdan ayiriladi. Oysizliq penen keyisiw, jinisiy qatnas tuurali ashiqtan-ashiq ayta beriwshilik .uyatsizliq. fiziologiyaliq talaplardin buziliwi.zaharleniwi mine usinnan kelip shigadi.
Mas boliwdin ushinshi basqishi awir basqish -bul sananin teren uyqiga ketiwge deyingi qatti buziliw formalari boladi. Bizin eramizdin U-IU asirlerinde arab mamleketleri juzimdi ashitiw joli menen oni q qaytadan aydaw arqali taza spirt aliwdi uyrengen xam onin atin «alkogol» dep atagan. Bul sozdin manisi qangimaq yaginiy mas qilmaq dep tusindiriledi. Alkogol`di daslepki az mugdarda paydalaniu asqazan asti bezlerinin islewin kusheytip, ishteydi ashadi, Egerde kobirek paydalanilsa ol bezlerdin islewin paseytedi. Sonin menen qatar ishken adam birewden osh aliwga urinadi. Sol waqitlari olen qariwli en kushli, en bilgish adam dep esaplanadi. Spirtli ishimliklerdi ishken waktinda ozin-ozi qadagalaw sezimineen ayiriladi. Adamnin esi ketip spirtli ishimlikke bolgan talabi kusheyedi. Alkogol` unamli sezimler payda etetugin nashebentlik zat bolip tabiladi.
Arab agartiwshisi Al`-Faradja maskunemlik basqishlari tuwrali bilay degen «Vino ishetugin har bir adamga tort qasiyetti xabarlaydi. Daslep adam tawisqa usaydi-ol gardiyedi ozin ulli adam sezedi. Keyin ol maymil sipatina iye boladi ham barliq adamlar menen dalkeklesip oynay baslaydi. Son ol arislanga uqsaydi ham tentekshilikke berilip maqtanadi,oz kushine isenip ketedi. Juwmaginda ol shoshqaga aylanip, sol siyaqli batpaqqa awnaydi»
Spirtli ishimliktin har qanday dozasi adam organizmine zaharlewshi tasir jasaydi bunnan tiyisli aqibetler kelip shigadi Araqqorliq ajel sebepleri retinde songi waqitlari jurek qan tamiri ham rak keselliklerinen keyin jahande ushinshi orpinda turadi. Jas ospirimlerdin adewiri ozlerinin uyinde shanaraqtin tasiri menen spirtli ishimlikler ishe baslagan, biraq ta miynet jamaatleri geyde usi illetke biyparwa qaraydi. Al endi osip kiyatirgan awladti tarbiyalawi tiyis bolgan barliq adamlar , tarbiyashi pedagoglar maskunemlikke qarsi gureste jeke ulgi korsetiwi tiyis. Jaslar menen islesetugin mamleketlik uyimlardin ham jamiyetlik sholkemlerdin tarbiyaliq kush saliwlarin baylanistiriw ham olardin hareketlerin tamiyinlew, jaslardi jumis penen tamiyinlew,ogan ulken sotsiallik bagdar beriw jaslardi oqiwga ham sotsialliq paydali bagdarga qizigiwshiliqta tarbiyalaw, nashebentlik zatlarga ham olarga qarsi ssezimlerdi qaliplestiriw, olardin sotsialliq aktivliligin amelge asiriw ushin zarurli sharayatlar duziuden ibarat, bul madeniy sport ham baska da sharayatlar otkeriw ushin har qiyli klublardi ham birlespelerdi sholkemlestiriwdi talap etedi.
Nashebentlik(narkotik) zat degenimiz ne
Nashebentlik (narkotik) zatlar-bul adam sanasina, onin minez-qulqina, salamatligina unamsiz tasir etiwshi zatlar. Nashebentlik zatlardi qabil etken adam oz is-hareketlerin qadagalaw mumkinshiliginen ayirilip,sol nashebentlik zatlarga garezli bolip qaladi Nashebentlikti qabil etken adamga daslep bul zattan ansat qutiliwga bolatuginday bolip seziledi.Biraq oni juda az mugdarda qabil etiwdin ozi de adamlarda nashebentlik mutajligine alip keledi. Adam organizmi bunnan son nashebentlik zattin dozasin ele de kop mugdarda talap ete baslaydi. Bul bolsaonin nashebentlik keseline shalinganinan derek beredi.
Nashebentlik zatlarga tomendegiler kiredi:
-Opiin
-Geroin
-Marixuana
-Tashish (nasha)
-Kuknar
Bulnashe`entlik zatlar jasi jetpegen jaslar arasinda ozine qabil etiushiler ushirasip turadi. Nashebentlik zatlardi qabil etkende olardin organizmine har turli tasir etedi.
-Omirdin gozzaligin seziwden qaladi.
-Yadlaw ham oylaw uqibinan qaladi.
-Oqip bilim aliw uqibin paseytedi.
-Jurek, bawir, okpe,miy zaharlenedi.
-Geppatit, SPID ham tagi baskada kesellikler menen keselleniw mumkin. Sonliqtan da jaslar arasindagi nashebentlik zatlardi qabil etiwshinin fiziologiyaliq belgilerinen biliwge boladi. Terinin sargayip baslawinan, koz-qarashiginin ulkeyiwi yamasa kerisinshe qarayiwinan, soylew uqibinin pasenlewinen, ishteydin jogaliwi yamasa kerisinshe ishteydin kusheyiwinen juris turisinin buziliwinan ayiriwga alip keledi. Nashebentler sal narsegshe ashiulanadi soz kotermes bolip qaladi. Olarda waqtinshalik hadden tis shaqqanliq payda boladi.Uyqisizliq keseline shatiladi,onday adam pulga mutajimba boladi.Sebebi,pul ogan jana doza ashiw ushin juda kerek boladi. Nashebentlikke uyrengen jaslar ,nashebentlik zatti qabil etiwge bolgan qushtarliqtin kunnen-kunge artip bariwi natiyjesinde uydegi qimbat zatlardi satiwi jinayatqa qol uriwi mumkin Jaslar arasinda bolatugin jinayatlar,olardin tiykavrgi sebepleri,jasi jetpegenlerdin spirtshli ishimlikler ham nashebentlik zatlardi qabil etiwi natiyjesinde huqiq buzarliqlar payda boladi. Bul bizinshe hazirgi kundegi en mashqalali maselelerdin biri. Xaliq tatimi ham huqiq qorgawshilardin,oqitiwshi ham ata-analardin tiykargi waziypasi,ulli mamleketimizdin keleshegi bolip esaplangan turli jinayatlardan , huqiq buzarliqlardan saqlawdan ibarat.
Usilardan juwmaq shigarip aytyw kerek jasi jetpegenlerdin isi menen shugillaniwshi komissiya oz waqtinda jamiyetimizdegi barliq mamleket organlari huqik , xaliq bilimlendjiriw sistemasi , puxaraliq ozin-ozi basqariw organlari, makankomlar menen birgelikte is alip bariw , Keleshegimiz bolgan jaslardi oz ?atanina sadiq , adep-ikramli, isbilermen, har tamanlama jetik insan etip tarbiyalaw bizin minnet. .
|
| |
