Mavzu. Kirish. “Populiyatsiyalar ekologiyasi” fan sifatida uning
bilologik fanlar sistematikasidagi o‘rni, vazifalari, ob’yekti, metodlari
Reja
1. Populyatsiyada olimlar nazaryasi
2. Populyatsiyaning vazifalari va ob’ekti
Biologiyada
populyasiya
(
lotincha
:
populus
— guruh,
uyushma, xalq) — erkin chatisha oladigan (yoki chatishish
imkoniyatiga ega boʻlgan), aniq yashash arealini egallagan va
maʼlum darajada
zamon
va
makonda
bir-biriga oʻzaro taʼsir
koʻrsatadigan
organizmlar
guruhi. Populyatsiyadagi genetik
oʻzgarishlar turlarning kelib chiqishi, yangi oʻsimlik navlari,
hayvon zotlarini yaratish va boshqa asosini tashkil qiladi.
„Populatsiya“
terminini
daniyalik
genetik
Wilhelm
Johannsen
genetik jihatdan bir xil boʻlmagan individlar guruhini
sof liniya (genetik jihatdan bir xil boʻlgan guruh)dan farq qilish
uchun taklif etgan (1903).
Populyatsiyalar ekologiyasi 1930-yilda
paydo bo’lgan va bu fanning asoschisi ingliz olimi Charliz Elton
hisoblanadi.
Populyatsining vazifalari:- aholining joylashuvi va o'ziga xos
xususiyatlarini o'rganish; biosfera biologik tizimlarining ierarxik
tuzilishi (genetik evolyutsion va funktsional-energiya qatorlari);-
populyatsiyalarni o'rganishda uslubiy yondashuvlarni o'rganish;
hayvonlar va o'simliklar;- tashkilotning populyatsiya darajasining
xususiyatlarini o'rganish; yovvoyi tabiatning turli xil vakillari; -
fazoviy-etologik, jinsiy va yoshni o'rganish; populyatsiyalarning
genetik
tuzilishi;-
populyatsion
gomeostaz
mexanizmlarini
o'rganish;-
populyatsiya
dinamikasining
turlari,
omillari
va
mexanizmlarini o'rganish;- har xil turdagi populyatsiyalarning
o'zaro ta'sir mexanizmlarini o'rganish; biotsenozning tarkibi va
ekotizim barqarorligi asoslarini o’rganish.
Amaliy ehtiyojlar ham populyasiyalar ekologiyasining
rivojlanishiga
sabab
bo‘ldi.
Populyasiyalar
ekologiyasining
rivojlanishiga
S.A.Seversov,
S.S.Shvars, N.P.Naumov, G.A.Viktorovlar katta hissa
qo‘shdi.
O‘simliklar
populyasiyasini
o‘rganishga
E.N.Sinskaya (1948), T.A.Rabotnov, A.A.Uranov asos
soldi. S.S.Shvarsning “Hozirgi ekologiyaning uslublari”
nomli
asarining
birinchi
qismida
“Ekologiya-
populyasiyalar to‘g‘risidagi fan” deyilgan, populyasiya
esa hayvonlar uchun asosiy va birdan - bir yashash
formasidir deyilgan.
• Atrof-muhitni o‘rganish metodlari. Atrof-muhitni o‘rganishda
qo‘llaniladigan barcha metodlar uchta katta guruhga bo‘linadi.
• Dala metodi. Dala metodi yordamida tabiiy sharoitda
populatsiyalarga
muhit
omillarining
kompleks
holda
ko‘rsatadigan ta’siri o‘rganiladi.
• Dala
metodidan
foydalanish
tabiiy
muhit
sharoitida
biosistemalarning rivojlanishi va hayotiy faoliyatiga atrof-
muhitning ta’sirini o‘rganish imkonini beradi. Meteorologik
kuzatishlar, organizmlar sonini
hisoblash (masalan, qushlarni
halqalash
orqali
tadqiqotchilar
mavsumiy
migratsiya
davrida
qushlarning harakatini kuzatadilar) dala metod
• Ekologik tajribalar metodi yordamida ayrim omillarning organizm
rivojlanishiga
ta’siri o‘rganiladi. Tabiiy muhitda biron-bir omilning
organizmga yoki jamoaga ta’sirini alohida o‘rganishning imkoni yo‘q, chunki
barcha omillar majmua tarzda ta’sir etadi. Bu maqsadni amalga oshirish
uchun odatda birorta tabiiy sistema modellashtiriladi. Masalan, akvarium
chuchuk suv havzasining modeli hisoblanadi.
• Matematik modellashtirish metodi ekosistemaning yashovchanligi va
kelajagini oldindan aniqlashga yordam beradi. Bu usulni amalga oshirishda
kompyuterdan
keng
foydalaniladi.
Metodning
mohiyati
shundaki,
o‘rganilayotgan tizimning xususiyatlari matematik belgilarga aylantiriladi.
Keyin, ayrim ko‘rsatkichlarning qiymatlari o‘zgartirilib, o‘rganilayotgan
tizimda qanday o‘zgarishlar sodir bo‘lishi o‘rganiladi. Mazkur ekotizim
modellari tabiiy va laboratoriya sharoitlarida to‘plangan ko‘plab ma’lumotlar
asosidyordamida amalga oshiriladi.
• Kuzatuv materiallari yozuvlar, rasmlar, fotosuratlar, videolavhalarda qayd
etiladi.
Tabiatda populyatsiyaning turli xil tiplari uchraydi:
yopiq populyatsiya (faqat bir-biri bilan juftlasha oladigan individlar guruhi);
| 