Proceedings of Global Technovation
5
th
International Multidisciplinary Scientific Conference
Hosted from Berlin, Germany
https://conferencepublication.com
March 30
th
2021
245
QATTIR JISMLI LAZERLAR VA ULARNING AFZALLIGI
Yusupova Madinabonu A'zamjon qizi
Chirchiq oliy tank qo'mondonlik bilim yurti o'qituvchisi
Alimova E'tiborxon A'zamjon qizi
Namangan davlat universiteti magistranti. Andijon viloyati Baliqchi tumani 35
umumiy o'rta talim maktabi o'qituvchisi.
Ibragimova Dinora Ma'rufjon qizi
And tumani 54-umumiy òrta ta'lim maktabi
Ma’lumki optik diapazondagi elektromagnit to’lqinlarning manbai har qanday
moddaning tashkil etuvchi uning atom, ion yoki molekulalaridir.
Bu zarralarni tashqi
elektromagnit maydon ta’siri ostida uyg’ongan holatga keltirish mumkin. Uyg’ongan
holatdagi atomning yashash davri 10
-8
s ga teng. Bunday holatdagi atomga tashqi ta’sir misol
uchun elektromagnit maydoni ta’sir etmasa u holda uyg’ongan holatni xarakterlovchi yuqori
energetik satxdan pastki energetik satxga o’tish o’z-o’zidan ya’ni tasodifiy ravishda amalga
oshadi. Bunday o’tish natijasida xosil bo’ladigan nurlanish jarayoniga spontan nurlanish
deyiladi.
1916 yilda A.Eynshteyn jismlar nur chiqarishining kvant
xarakterini tahlil qilib
nurlanishni ikki turi – spontan (o’z-o’zidan) va majburiy (induksion) nurlanishlar mavjud
ekanligini nazariy jixatdan asosladi. Spontan o’tish paytida uyg’ongan atomlarning yuqori
energetik satxdan pastki energetik satxga o’tishi tashqi ta’sirga ya’ni elektromagnit maydon
ta’siriga bog’liq bo’lmaydi, ya’ni bu holda hosil bo’ladigan nurlanish mustaqildir. 1939
yilda
V.A.Fabrikant birinchi marta yorug’likni kuchaytiradigan muhit hosil qilish mumkinligini va
shu muhitda nur majburiy nurlanish xisobiga kuchaytirilishi g’oyasini olg’a surdi. 1960 yilda
esa T. Meyman tomonidan qattiq jismli, optik diapazonda (λ = 6943 А ) ishlaydigan optik
generator yasaldi. Bunday generatorlar lazerlar deb ataladi.
Lazerlar uchta asosiy qismdan iborat : aktiv muxit, majburiy yig’ish (optik nakachka)
sistemasi, optik rezenator.
Aktiv muxitning agregat holatlariga ko’ra lazerlar quyidagi turlarga bo’linadi:
a)
Qattiq jism lazerlari
b) Bo’yoq eritmasi asosida ishlaydigan bo’yoq lazer
v) Gaz lazeri
g)Yarim o’tkazgichli va kimyoviy lazerlar.
Qattiq jism lazеrlariga misоl sifatida yoqut, ittriy – alyuminiy granati (IAG) va shisha
lazеrlarini ko’rsatish mumkin. Aktiv iоnlar kristallik yoki amоrf jismlar panjaralariga
aralashma sifatida kiritiladi. Qattiq jism lazеrlarining aktiv mоddalari uch va to’rt enеrgеtik
satxlidir. Qattiq
jism lazеrini ishlatish qulay, оsоn va quvvati juda katta. Lazеrlarning
taraqqiyoti umuman qattiq jism lazеrlaridan bоshlangan.
Proceedings of Global Technovation
5
th
International Multidisciplinary Scientific Conference
Hosted from Berlin, Germany
https://conferencepublication.com
March 30
th
2021
246
1-rasm. Yoqut aktiv kristalida malburiy o’tish xisobiga lazer nurining hosil bo’lish
sxemasi
Qattiq jism lazеrlarida elektroaktiv kirishma atomlari mavjud bo’lsa, ularning ionlari
energetik satxlarda yorug’lik (optik) nurlari yordamida invers to’ldirish hosil qilinadi. Bunday
lazerlar samarali ishlashi uchun ular:
- Katta kuchaytirish koeffitsientiga ega bo’lishi;
-
Optik jihatdan bir jinsli;
- Mexanik mustaxkam va issiqlikka chidamli;
- Texnologik ishlovlarga qulay;
- Katta o’lchamli aktiv qismlar tayyorlash imkoniga ega;
- Issiqlik o’tkazuvchanligi yuqori bo’lishi kerak.
Bu talablarga javob beruvchi aktiv elementlar soni cheklangan bo’lgani uchun qattiq
jismli lazerlar turlari ham cheklangan. Amalda ko’proq rubin,
oyna va ittriy-alyuminiyli
granatdan yasalgan lazerlar ishlatiladi. Neodimli shisha asosidagi lazerlarda 4 satx ishlaydi.
Shisha matritsa asosidagi lazerlarning afzalligi, katta o’lchamli diametri 5-10 sm, uzunligi 2
m li aktiv elementlar tayyorlash mumkin. Bu esa katta energiyali nurlanish impulslari olish
imkonini beradi. Bu lazerlar nurlanish energiyasi diapazoni kengligi va arzonligi bilan
boshqa lazerlardan (rubinli) ustun turadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Otaxo’jayev A.K., Jo’rayev B.S., Molekulyar optika. Samarqand, Universitet. 1992.
2. Фабелинский И.Л. Молекулярное рассеяние света. М. Наука. 1982.
3. Otajonov SH. Molekulyar optika. Toshkent. Universitet. 194.
4. Tursunоv А.T., Tuxlibоеv О. Kvаnt elеktrоnikаsigа kirish.
5. Lаndsbеrg G.S. Оptikа, Nаukа, M. 2005.
