Prof. A.İ. Qurbanov ə. e X., prof. S. C.ƏLİyev

Azərbaycan Tibb Universitetinin Azərbaycan Tibb Universitetinin

Tədris-metodik və innovasiya Mərkəzi Metodik Komissiyasının

şöbəsinin müdiri sədri

Protokol № ________________

050806-Əczaçılıq

kimya kafedrasının müdiri, əczaçılıq elmləri

doktoru, prof.Q.B. İskəndərovun redaktəsi ilə

kafedranın əməkdaşı baş müəllim G.İ. Acalova

tərəfindən tərtib edilmişdir.


Rəy verənlər: 1. Dos. Həsənov F.P., Azərbaycan Tibb Universitetinin

Ümumi və toksikoloji kimya kafedrası.

2. Prof. Mirzai C.İ., Bakı Dövlət Universitetinin Fiziki

kimya kafedrası.

Canlı orqanizmlərdə həyat proseslərini tənzimləmək üçün müxtəlif biokatalizatorlar, fermentlər fəaliyyət göstərir. Bu baxımdan fiziki kimya qanunlarının bioloji təsiri əczaçılıq fakültəsində təhsil alan tələbələr üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Əczaçılıq fakültəsində tədris olunan fiziki kimya fənninin xüsusiyyət­ləri nəzərə alınmaqla ilk növbədə aşağıdakı bölmələrin tədrisi məqsədə­uy­ğun sayılmışdır:

• 
  kimyəvi termodinamika və onun qanunları;
  
• 
  məhlullar haqqında təlim, bufer məhlulları, bufer tutumu, məhlulların kolliqativ xassələri;
  
• 
  termokimya və elektrokimya;
  
• 
  fazalar tarazlığı;
  
• 
  elektrik hərəkət qüvvəsi və elektrod potensialları;
  
• 
  konduktometriya, potensiometriya, polyaroqrafiya;
  
• 
  kimyəvi kinetika və kataliz.
  

Kolloid kimyanın fiziki kimya ilə sıx əlaqədar olması göstərir ki, kol­loid sistemlərin öyrənilməsi tibbdə və əczaçılıqda böyük əhəmiyyətə malikdir.

Canlı orqanizmlərin öyrənilməsində kolloid kimyanın rolu çox böyükdür. Orqanizmdə baş verən bir sıra biokimyəvi proseslər onun kolloid halından irəli gəlir. Əczaçılıqda geniş istifadə olunan müxtəlif dərman preparatlarının böyük əksəriyyəti, həmçinin, kolloid sistem­lər­dən ibarətdir. Kolloid kimyanın dializ üsulu dərman preparatlarının təmizlənməsi və hazırlanmasında, cərrahiyyə əməliyyatı zamanı qanın başqa qarışıqlardan təmizlənməsində və s. geniş tətbiq edilir. Kolloid kimyanın elektroforez və elektroosmos hadisələri tibbdə, əczaçılıqda geniş istifadə olunur. Elektroforez vasitəsilə YMB-in alınması və fraksiyalaşdırılması ilə yanaşı, bir sıra xəstəliklərin müalicəsi də aparılır.

Bu baxımdan kolloid kimya əczaçılıq fakültəsində tədris olunan fənlər arasında mühüm və özünəməxsus yer tutur.

Deyilənləri nəzərə almaqla kolloid kimyanın aşağıda göstərilən bölmələrinin tədrisi məqsədəuyğun sayılır:

-Dispers sistemlərin müxtəlif əlamətlərə görə təsnifatı.

- Səth hadisələrinin fiziki kimyası (səthi gərilmə, adsorb­si­ya,xroma­toqrafiya).

- Kolloid sistəmlərin molekulyar-kinetik, optiki, elektrik xas­sə­ləri.Kol­loid hissəciklərdə elektrik yükünün yaranması (qranula, mitsella)

- Kolloid sistemlərin koaqulyasiyası və davamlılığı.

- Elektrokinetik hadisələr: elektroforez və elektroosmos.

- YMB-in fiziki kimyası, özlülüyü və şişməsi.

- Həlməşiklər, gellər, emulsiyalar.

Tələbə öyrənməlidir:Fiziki-kimyəvi proseslərdə və dispers sistemlərdə baş verən qanunauyğunluqları.

Tələbə nəyə yiyələnməlidir: Fiziki-kolloid kimyaya aid vacib bilikləri mənimsəməli, əməli vərdişləri bacarmalıdır.

Fiziki kimya fənninə ayrılan saatların miqdarı:

Semestr	Mühazirə	Təcrübi məşğələ	Cəmi	Attestasiya
III	15	60	75	imtahan

Kolloid kimya fənninə ayrılan saatların miqdarı:

Semestr	Mühazirə	Təcrübi məşğələ	Cəmi	Attestasiya
IV	10	35	45	imtahan

PROQRAM

FİZİKİ KİMYA

Fiziki kimya fənni, məzmunu, üsulları və onun qısa tarixi. Fiziki kimyanın tibbdə və əczaçılıqda rolu.

Kimyəvi termodinamikanın əsas elementləri. İstilik və iş. Termodinamikanın sıfırıncı, I, II, III qanunları. Canlı orqanizm- açıq heterogen sistem kimi.

Termodinamikanın birinci qanunun bioloji sistemlərə tətbiqi. Sistemin xarakterik hal funksiyaları (∆U, ∆H, ∆S, ∆G). Hess qanunu. Reaksiyanın istilik effekti, temperaturdan asılılığı. Kirxhoff tənlikləri.

Termodinamik dönən və dönməyən proseslər. Tsiklik proseslər. İstilik maşınlarının faydalı iş əmsalı. Stasionar hal, Priqojin teoremi, dönməyən proseslərin termodinamikası.

Nernst tənliyi. Plank postulatı. Termodinamik potensiallar: izoxor-izotermik və izobar-izotermik. Maksimal faydalı iş üçün Hibbs-Helmholts tənliyi.

Kimyəvi tarazlığın termodinamikası. Kütlələrin təsiri qanunu. Kimyəvi reaksiyanın izoterm, izoxor, izobar tənlikləri. Fazalar tarazlığı. Hibbsin fazalar qaydası. Birkomponentli sistemin (suyun) hal diaqramı. Klapeyron-Klauzius tənliyi.

İdeal və real məhlullar. Suyun anomal xassələri və canlı orqanizmlərdə əsas funksiyaları. Mayelərin bir-birində həll olması. Həllolmanın yuxarı və aşağı böhran temperaturu.

Duru elektrolit məhlullarının kolliqativ xassələri: məhlul üzərində doymuş buxar təzyiqinin nisbi azalması. Raul qanunları. Krioskopiya – donma temperaturunun aşağı düşməsi. Ebulioskopiya – qaynama temperaturunun yuxarı qalxması. Vant – Hoff tənliyi.

Zəif və qüvvətli elektrolitlər. Elektrolitik dissosiasiya nəzəriyyəsi, mənfi cəhətləri. Dissosiasiya sabiti və dərəcəsi. Fəallıq. Məhlulun ion qüvvəsi. Suyun dissosiasiyası və ion hasili. Hidrogen göstəricisi və onun təyin etmə üsulları. Zəif və qüvvətli elektrolitlərin məhlulda pH-ının təyini. Bufer sistemləri və onların təsir mexanizmi. Henderson – Hasselbax tənliyi. Bufer tutumu və ona təsir edən amillər. Bufer məhlullarının əhəmiyyəti.

Elektrik keçiriciliyi və onun növləri. İonların hərəkət sürəti. Kolrauş qanunu. Konduktometrik titrləmə. E.H.Q. Yakobi – Daniyel qalvanik elementinin quruluşu. Veston elementi. Müqayisə və təyinedici elektrodlar. Elektrod potensialları və onların yaranma mexanizmi. Standart, diffuzion və membran elektrod potensialları. Oksidləşmə - reduksiya elektrodları. Nernst və Peters tənliyi. Potensiometrik titrləmə və polyaroqrafiya. Bu üsulların əczaçılıqda, vəsfi və miqdari analizdə tətbiqi.

Kimyəvi reaksiyaların kinetikası. Kimyəvi reaksiyanın molekulyar­lı­ğı və tərtibi. Birinci, ikinci və «0» - tərtibli reaksiyaların kinetik tənlikləri.

Kimyəvi reaksiya sürətinə müxtəlif amillərin təsiri. Arrenius tənliyi. Aktivləşmə enerjisi. Aktiv toqquşmalar nəzəriyyəsi. Mürəkkəb reaksiyaların kinetikası. Dönən, paralel, ardıcıl, qoşulmuş zəncirvari, radiasion və fotokimyəvi reaksiyalar. Kvant çıxımı, zəncirvari və fotokimyəvi reaksiyaların bioloji proseslərdə rolu.

Kataliz və katalizatorlar. Homogen və heterogen kataliz. Turşu - əsasi kataliz. Heterogen katalizin nəzəriyyələri.

Fermentativ reaksiyaların kinetikası və onun xüsusiyyətləri. Fermentlərin aktivliyi və seçiciliyi. Canlı aləmin təkamülündə fermentlərin rolu. Mixaelis – Menten tənliyi. Berq koordinatı.

Kolloid kimya

Kolloid kimya fənni, məzmunu, tibbdə və əczaçılıqda rolu.

Dispers sistemlərin fiziki kimyası və müxtəlif əlamətlərə görə təsnifatı.

Maddənin kolloid halı. Dispers sistemlərin alınma (dispersləşmə, kondensləşmə, peptizasiya) və təmizlənmə üsulları (dializ, elektrodializ, ultrasüzmə).





Elektrokinetik hadisələr: elektroforez, elektroosmos, axma və çökmə potensialı.

Dzetta potensialı, ona elektrolitlərin təsiri. Helmholts-Smoluxovski tənliyi. Elektroosmosun və elektroforezin tibbdə tətbiqi.

Kolloid hissəciklərin davamlılığı və koaqulyasiyası. Kinetik və aqreqativ davamlılıq. Kolloid məhlullarının stabilləşdirmə yolları, stabilizatorlar.

Koaqulyasiyanın kinetikası və növləri. Koaqulyasiya astanası. Şultse-Hardi qaydası.

Koaqulyasiya zonalarının növbələnməsi. Elektrolitlərdə koaqulya­siya (additivlik, antaqonizm və sinerqizm). Hofmeytser (liotrop) sırası.

Kolloid mühafizəsi, “qızıl” və “gümüş” ədədləri. Koaqulyasiyanın əsas nəzəriyyələri. DLFO nəzəriyyəsi. Tiksotropiya. Koaqulyasiyanın əhəmiyyəti.

Kolloid sistemlərin müxtəlif sinifləri: aerozollar, tozlar, suspenziyalar, emulsiyalar, onların alınması, xassələri, davamlılığı və əczaçılıqda tətbiqi. Emulqatorların təsir mexanizmi. Emulsiya fazalarının çevrilməsi. Koalessensiya. Qatı və ifrat qatı emulsiyalar. Emulsiyaların əczaçılıqda tətbiqi.

Fazalar səthində adsorbsiya. Səthi aktiv və səthi qeyri-aktiv maddələr. Şişkovski tənliyi, Düklo-Traube qaydası. Molekulyar və ion adsorbsiyası. Seçici adsorbsiya. Panet-Fayans qaydası.

“Hibbsin adsorbsiya tənliyi.” “Bərk maddə-qaz”, “Bərk maddə-məhlul”, “məhlul-qaz” sərhəddində adsorbsiya. Ləngmür, Freyndlixin adsorbsiya izotermi və tənlikləri. BET nəzəriyyəsi. Adsorbentlərin tibbdə və əczaçılıqda tətbiqi.

Xromatoqrafiya, növləri (kağız üzərində, maye, qaz-maye, adsorbsion və nazik təbəqəli). Gel-süzmə. Dərman maddələrinin və digər müxtəlif birləşmələrin analizində xromatoqrafiyanın tətbiqi.

Yüksək molekullu birləşmələr (YMB), alınması, xassələri, şişməsi və həll olması. İzoelektrik nöqtə.

Şişmənin mexanizmi və termodinamikası. Şişmə dərəcəsinə təsir edən amillər.

YMB özlülüyü. Nyuton və Puazeyl tənlikləri. Özlülüyün növləri və Ostvald viskozimetrilə təyini. Ştaudinger tənliyi. Müxtəlif maddələrin molekul kütləsinin viskozimetrik üsulla təyini.

Ə D Ə B İ Y Y A T

1. 
   Alxazov T.N., Lisovski A.Ə., Əzəmov K.Ə. “Fiziki kimya praktikumu”, Bakı, 1973, 155 s.
   
2. 
   Справочник по электрохимии. Под. ред. проф. Сухотина А.М., Ленинград, 1981, с.486
   
3. 
   Евстратова Е.И., Купина Н.А., Малахова Е.Е. Физическая и коллоидная химия, Москва, «Высшая школа», 1990.
   
4. 
   Ira N. Levine «Physical chemistry» , 1995
   
5. 
   Tağıyev D.B. Biofiziki kimya, Bakı, “Təbib”, 1998.
   
6. 
   Tağıyev D.B. Fiziki və kolloid kimya praktikumu, Bakı, 2001.
   
7. 
   Красков К.С., Воробьев Н.К. Физическая химия. Строение вещества. Термодинамика, I и II книга, Москва, «Высшая школа», 2001.
   
8. 
   Мушкамбаров Н.Н. Физическая и коллоидная химия, Москва, 2001.
   
9. 
   Мищенко А.А., Равдель А.А., Пономарева А. А. Практические работы по физической химии, Москва, 2002.
   
10. 
    Киенская К.И., Белик В.В. Физическая и коллоидная химия, Москва, 2004.
    
11. 
    Süleymanov Ə.S. Tibbi elektrokimya (Tibb universitetinin tələbələri üçün dərs vəsaiti), Bakı, 2015, 135 s.