Taqrizchilar:
M .M . ABDULLAYEV-
F N K IZ bosh
konstruktorlik bo‘lim ining yetakchi
konstruktori, t.f.n., d o tse n t;
N. DADAXONOV
- N am M P I TM J
kafedrasi dotsenti.
ISB N 9 7 8 -9 9 4 3 -1 0 -0 0 8 -4
© «Fan va texnologiya» nashriyoti, 2006
S O ‘Z BOSHI
Miishinaltirdnn foydnlanish davrida yuzaga kelgan talabalar aso-
sida mash m alar to'g'risidagi fanlar kengayib borm oqda.
Haqiqatan ham dastlabki mashina va m exanizm lar kinem atik nuq-
tayi nazaridangina loyihalangan va tekshirilgan b o ‘lsa keyinroq m ashi
nalar tezligi va yuklaganlik darajasi ortgacha ulam i dinam ik jihatdan
loyihalash va tekshirish, detallarini asosiy ishchanlik kriteriyalari
bo'yicha hisoblash zaruriyati tug‘ildi. A m m o detallar sirtlarining yeyi-
lish nazariyasi m ukam m al ishlab chiqilm aganligi sababli detallam ing
ycyilishga chidam liligini shartli tarzda m ustahkam lik, issiqbardoshlik
kabi kritcriyalar bo'yicha ta ’minlashga urinildi. A lbatta, bunday
shartli hisoblar tutash detallar yuzasining yeyilishi m ohiyatini ifodalay
olmas edi.
Aksincha, amaliyot natijalari m aterial m ustahkam ligini ham da
detalni tayyorlash aniqligi va sirtining tozaligini oshirish hisobiga uni
yeyilishiga chidam li qilish har doim ham texnik iqtisodiy samara
bermasligini ko'rsatdi. Shuning uchun so'nggi paytlarda tutash d etal
lar sirtlaridagi ishqalanish, yeyilish va m oylanish jarayonlarini ham da
bu jarayonlarni kechishiga ta ’sir etuvchi om illam i o ‘rganuvchi
tribotexnika fani shakllana boshladi.
Tribotexnika fani alohida kurs sifatida dastlab m uhandis-m exa-niklar
m alakasini
oshirish
fakultetlari;
so‘ng
m ashina
va
apparatlar
detallarini yeyilishga chidamliligini oshirish va tiklash mutaxassisligi
va nihoyat 1999-yildan boshlab, «Yer usti transport tizimlari» ham da
«Tcxnologik mashina va jihozlar» yo'nalishlarining o ‘quv rejasiga kiri-
tildi. Shuni alohida ta ’kidlash joizki tribotexnika fanini shakllanishida
va bu fan bo'yicha talabalar uchun o ‘quv adabiyoti yaratishda O 'zbe-
kistonda olimlarining hissalari katta. Jum ladan, bu fan bo'yicha o'quv
qo'llanm a rus tilida birinchi bor Toshkent Davlat Texnika Univer-
sitetining professor-o'qituvchilari O '.Ikrom ov va M .A.Levitinlar tom o-
nidan «Tribonika asoslari» norni bilan 1984-yilda T oshkentda «O 'qi-
tuvchi» nashriyotida chop etildi.
O radan besh yil o ‘tgachgina 1989-yilda M oskvada «M ashinasoz-
lik» nashriyotida D .N .G arkunov tom onidan «Tribotexnika» nomli
darslik chop etildi. A m m o hozirgi kungacha tribotexnika fanidan
amaliy m ashg‘ulotlar o ‘tkazishga doir o ‘quv q o 'llan m a M D H dav-
latlarining birontasida ham nashr ettirilgani yo ‘q.
N atijada, tribotexnika fani b o ‘yicha amaliy m asalalam i yechish
va laboratoriya m ashg'ulotlarini o ‘tkazish ham da korxonalarning
m uhandis texnik xodim lari tom onidan tribotexnika yutuqlari asosida
real m asalalam i hal etish qiyin b o ‘lmoqda. U shbu o ‘quv qo'llanm a
«Tribotexnika» fanidan amaliy m ashg‘ulotlar o ‘tkazishga bag‘ishlan-
gan o ‘zbek tilidagi birinchi adabiyot b o ‘lganligi sababli u kam chi-
liklardan xoli b o ‘lmasligi tabiiy. M ualliflar Tribotexnikadan amaliy
m ashg‘ulotlar o ‘quv q o ‘llanmasi bo'yicha bildirilgan barcha fikr va
m ulohazalarni chin dildan qabul qiladi.
KIRISH
Tcxnika islc’mol qiiadigan quvvat foydali va zararli qarshilik
kuchlarini ycngish uchun sarflanadi. Shu o ‘rinda ishqalanish kuchi
ikki xil aham iyatga ega ekanligini unutm aslik kerak. M a ’lumki, kine-
inatik juft elem entlarining nisbiy harakatiga k o ‘rsatiladigan qarshilik
kuchi ishqalanish kuchi deb ataladi. Agarda m ashina detallari bir-
biriga nisbatan harakat qilishi kerak bo ‘lsa, bu detallarning tutash
sirtlarida hosil b o ‘ladigan ishqalanish kuchi detallarning harakat
yo'nalishiga teskari yo'nalgan b o ‘lib, ularning nisbiy harakatiga qar
shilik qiladi va m exanizm ning foydali ish koeffitsiyentini kamayishi
ham da tutash sirtlarni yeyilishiga sabab bo'ladi. M asalan, podshipnik-
lar, tislili uzatm alar, porshenli tizim lar va yo'naltirgichlarda hosil
bo'ladigan ishqalanish kuchi zararli hisoblanadi.
Agarda foydali ish bajarish uchun tutash sirtlarda nisbiy harakat
bo'lmasligi maqsadga muvofiq bo'lsa, ishqalanish kuchi foydalidir. Bu
holda ishqalanish kuchi yetaklanuvchi zvenoni
yetaklovchi zveno
bilan bir xil yo‘nalishda va tezlikda harakatlantirishga intiluvchi ya’ni
foydali ish bajaruvchi kuch b o ‘lib, m exanizm ning foydali ish koeffit
siyentini oshiradi va tutash sirtlarni sirpanib yeyilishdan saqlaydi.
M asalan, torm ozlar, ilashish m uftalari, friksion uzatm alar, g'ildirak-
yo‘l kinem atik juftlarida hosil bo'ladigan ishqalanish foydali ish
bajarish uchun xizmat qiladi.
U m um an olganda ishqalanish tabiatdagi har bir jarayonda ham
inavjuddir. Ishqalanish kuchi tufayli nisbiy harakat qilinadi, issiqlik va
olov olinadi, kimyoviy reaksiyalar tezlashadi, g ‘ijjaklar chalinadi,
plastinkalarga tovushlar yoziladi. A m m o ishqalanish jarayonida tutash
yuzalarda yeyilish sodir bo'lishi oqibatida m ashinaning ish unum i va
ishonchliligi ham da ishlab chiqarilayotgan m ahsulot sifati pasayadi.
Shuning uchun texnika vositalarini yaratish va ulardan foydalanuvchi
kadrlar m ashina detallaridagi ishqalanish jarayonlari, yeyilish turlari
va ularni aniqlash usullari, ishqalanish va yeyilish qiym atlarini hisob-
lab topish, ishqalanish va yeyilish m iqdorini kam aytirish yoki oshirish
usullarini bilishlari kerak.
Am m o tutash sirtlardagi ishqalanish va yeyilish jarayonining ko‘p
jihatlarini hozirga qadar m ukam m al o ‘rganilgani yo‘q. Sirtlar ishqa-
langanda bir vaqtning o ‘zida mexanik, elektrik, issiqlik va kimyoviy
jarayonlar sodir bo'ladi. Ishqalanish m etallni m ustahkam lashi yoki
bo'shashtirishi, uning tarkibidagi uglerod m iqdorini orttirishi yoki
kam aytirishi, vodorodga to ‘yintirishi yoki vodorodsizlantirishi oltin va
platinani oksidga aylantirishi, detal sirtlarini sayqallashi yoki bir-
biriga payvandlashi m um kin. Ishqalanish o ‘zi tashkillanuvchi m u-
rakkab jarayon b o ‘lib, unda sirtni ongli tarzda va m a’lum ketm a-
ketlikda shikastlash yoki aksincha yeyilishni kam aytirish tizim lari
hosil bo'ladi.
M ashina detallarini m ustahkam likka, bikrlikka va ustuvorlikka
hisoblash m asalalari yuqori darajada hal qilingani holda ishqalanish
va yeyilish nazariyasini bugungi holati konstruktorga tutash sirtlarni
yeyilish chidam ligini oldindan ishonchli tarzda hisoblash im koniyatini
bera olmaydi. Jum ladan, yaratilganiga yuz yildan oshgan b o ‘lsada
gidrodinam ik moylash nazariyasi asosidagi hisoblar ishqalanuvchi
sirtlar orasida doim iy moy qatlam i bo ‘lishligini to 'sin m ateriallar
qarshiligi usullari bilan hisoblagandagi kabi aniqlikka va ishonch-
lilikka ega emas. Kelgusida m ashina va m exanizm lam i ish resursini,
unum dorligini va ish sifatini oshirish ko'p jih atdan tribotexnik m asa-
lalarni qanday darajada ijobiy va m ukam m al hal qilinishiga bog‘liq
bo‘lib qolm oqda. Shuning uchun so‘nggi yillarda butun jahonda turli
sohalardagi yetakchi konstruktor, texnolog va olim lar tribotexnik
m uam m olarni hal etishga intilm oqdalar. N atijada, m ashinalarni
ishlash m uddatini nafaqat ratsional konstruktiv, texnologik va ish
sharoitini yaratish om illari hisobiga, balki fizika, kimyo va m aterial-
shunoslik fanlarining yutuqlari asosida ishqalanish, yeyilish va m oy-
lanishning m ukam m al nazariyasini yaratilishi hisobiga ham oshirishga
erishilm oqda. Jum ladan, vodorodli yeyilish qonuniyatlarini ochilishi
m ashinalarning ishqalanuvchi detallarini yeyilishga chidam liligi va
ishonchliligini oshirishning yangi imkoniyatlarini berm oqda.
Ishqalanuvchi detallar sirtida sinergetiga qonuniyatlari asosida
yangi o ‘zi tashkillanuvchi tuzilm alarni yaratish yo‘li bilan detaining
asliy m aterialini um um an yeyilmasligini ta ’m inlash usuli yaratilm oq-
da. Tribotexnik m uam m olar bilan bugungi kunda zavod va fabrika-
larda, oliy ta ’lim va ilmiy tadqiqot institutlarida keng doirada shu-
g'ullanilm oqda, ilmiy-amaliy anjum anlar o ‘tkazilm oqda, m onografiya
va ko'plab m aqolalar e ’lon qilinmoqda.
M ashinalarning ishqalanuvchi detallarini yeyilishiga chidamliligi
va ishonchliligini oshirish nazariyasi va am aliyotida ko‘plab m iqdorda
sinov va kuzatuv natijalari to'planm oqda. Bu to 'planayotgan nazariy
va am aliy m a’lum otlarni tartiblab va um um lashtirib m exanik yo‘na-
lishidagi talabalarga va m uhandis-texnik xodim larga yetkazish kelgu-
sida respublikam izda tribotexnik m uam m olarni hal etishga m unosib
hissa q o'sh a oladigan kadrlam i yetishib chiqishiga xizm at qiladi.
| 