Tashqi qatlam ning geom etrik tuzilishi va boshqa flzik-kimyoviy
xossalari detalni tayyorlash jarayonidagi ishlovlar va undan foyda-
lanish jarayonidagi turli om illar ta ’sirida ichki qism dan farq qiladi.
Tashqi qatlam ning ichki qatlamga nisbatan
kom pleks xonalarini
boshqachaligini qabul qilingan.
Sirt sifati detaining charchashga, yeyilishga, korroziyaga va
eroziyaga chidamliligiga, tig'iz birikmaning
m ustahkamligiga ham da
q o ‘zg‘aluvchan va qo'zg'alm as qilib bog'langan zichlikning ishonch-
liligiga ta ’sir qiladi.
D etal sirtidagi o ‘zgarishlarni shartli tarzda uchta sinfga b o ‘lish
m um kin.
I - sirt geometriyasiga taalluqli o ‘zgarishlar.
II - detal m aterialining sirt qatlam i tuzilishiga oid o ‘zgarishlar.
I l l - detal sirtida hosil b o ‘luvchi tashqi m uhit m oddalaridan
iborat parda qatlamlariga tegishli o'zgarishlar.
G archi detallar chizm ada q at’iy shaklda silliq chiziqlar bilan
ifodalansada, aslida ularning real shakli ideal shaklidan farq qiladi va
bu farq detaining geom etrik notekisligi deb ataladi.
D etaining geom etrik notekisligi hosil b o ‘lishi va miqyosiga k o ‘ra
uch turga: m akrogeom etrik (shakliy), to'lqinli
va m ikrogeom etrik yuk
(g‘adir-budirli) notekisliklarga bo ‘linadi.
Shakliy notekislik detalni tayyorlash jarayonida dastgohning
noaniqligi o ‘rnatish va sozlash ishlaridagi xatoliklar ham da dastgoh -
m oslama - asbob - detal (D M A D ) tizim ining yuklam a va issiqlik
ta ’sirida deform atsiyalanishi natijasida sodir bo'ladi. M asalan, silind-
rik shaklli bo‘lishi kerak b o ‘lgan detal bo'ylam asiga bochqasim on,
konussim on
yoki egri, ko‘ndalangiga esa egrilik radiusi turli joylarda
har xil b o ‘lgan yuza (m asalan, ovalsimon) b o ‘lib qoladi. Yassi detallar
yuzida qavariq va botiqlar paydo b o ‘ladi.
D etaldan foydalanish davrida shakliy notekislik m ashinani yig‘ish
va m ontaj qilishdagi noaniqliklar, ishqalanuvchi yuzaning barcha joy
larda ish sharoiti (bosim, harorat, moylanish,
sirpanish tezligi va tashqi
m uhit bilan ta ’sirlanish) har xil bo ‘lganligi sababli hosil b o ‘ladi.
Sirtdagi to ‘lqinli notekislik kesish qadam i va yo‘naltirgich n o
tekisligi ham da D M A D tizim ining majburiy tebranishi tufayli vujudga
keladi. T o'lqinli notekislik qadam i sof ishlovda 0,25 m m , dag‘al ish-
lovda 14 m m gacha b o ‘lishi m umkin. T o ‘lqinli notekislik
ishqalanish
jarayonida yig‘m a birlik va uning elem entlari m ajburiy tebranishlar va
ish sharoitining bir xil emasligi tufayli yuzaga kelishi m um kin.
G ‘adir-budirlik notekislik kesish asbobining geom etriyasi a uning
g‘adir-budir
yeyilishi, ishlov berish rejimi, detal va kesuvchi asbob
m ateriallarining xususiyatlari, D M A D tizim idagi tebranishlar va
boshqa k o ‘rinishdagi omillarga bog‘lig‘ holda hosil bo'ladi.
Detalni tayyorlaganda shakllangan g‘adir-budirlik ishqalanish
jarayonida, ish sharoiti va tutash detal sirtidagi g‘adir-budirlik xa-
rakteriga bog‘liq holda o ‘zgaradi. Tajribalardan yangi yig‘ilgan detal-
larning sirt
g ‘adir-budirligi xo‘rdalanish davrida o ‘zgara borib bu
davr oxirida deyarli o ‘zgarmaydigan (barqarorlashgan) holatga kelish-
ligi aniqlangan.
Barqarorlashgan g ‘adir-budirlik m azkur tutash juftlik va ish sha-
roitida eng kam ishqalanish koeffitsiyenti bo ‘lishligini ta ’m inlaydi.
D etaining haqiqiy sirtidagi o ‘zgarishlarning chizm asi 1.1-rasm da
keltirilgan. U nda bo'ylam a shakliy notekislik (botiqlik), k o ‘ndalang
shakliy xatolik esa ovallik tarzida ifodalangan.
