N
Fo = A —
(1.3)
r
bu yerda,
A
- ishqalanish kuchining tutash yuzalarni ilashuvchan-
ligiga bog'liq b o ‘lgan qismi; X - dum alashdagi
ishqalanish koeflit-
siyenti;
r
- dum alovchi silindr radiusi.
Ishqalanishda mexanik cncrgiya issiqlikka aylanishini B. T om p
son 1798-yilda isbotladi. Bclorus olimi 1934-yilda m olekular naza-
riyani to 'liq rivojlantirib tutash sirtlar yaqinida m olekular kuch
m aydoni bo'lishi jism larning o ‘zaro m olekular ilashuviga sabab deb
tushuntirdi. Am m o molekular nazariya sirtlarning m exanik shikastla-
nishi, notekisliklarning bir-biriga botib kirishi
va ilashib qolishi kabi
hodisalarni tushuntirib bera olmadi. Rus olimi I.V.Kragelskiy 1946-
yili ishqalanishning m olekular-m exanik nazariyasini ishlab chiqdi va
ishqalanish sirtidagi ayrim chiqiqlam i bir-biriga kirishi yoki defor-
matsiyalaninish bilan ham (mexanik ta ’sir), ikki sirtning o ‘ta yaqin-
lashgan joylaridagi m oddalarining m olekular tortishish kuchlari bilan
ham bog‘liq degan xulosaga keldi.
Tutash sirtlardagi ishqalanishdagi energetik nazariyasi 1952-yilda
A .D .D ubining tom onidan taklif etilgan.
U ishqalanish jarayoni kuch
qonunlari asosida emas, balki energetik qonunlar, ya’ni energiyaning
bir turdan ikkinchi turga aylanishi qonunlari asosida tekshirilishi
kerak dcgan xulosaga keldi.
U m um an olganda mavjud nazariyalar
ishqalanish jarayonini
to 'liq ifodalay olm aydi, lekin m uam m olam i hal etish uchun qoniqarli
natijalar olish im konini beradi. Hozirgi kunda am aliyotda ishqala
nishning m exanik-m olekular nazariyasi ko‘proq qoMlaniladi. Shu-
ningdek, 1966-yila D .N .G arkunov va I.V.Kragelskiylar ishqalanishda
tanlovli ko‘chish ya’ni sirtlarning yeyilmaslik effektini kashf etgan-
larini va bu kashfiyot asosida tribotexnik
m uam m olam i hal etishga
asosan so‘nggi yillarda e’tibor kuchayganligini alohida ta ’kidlash kerak.
