547
borasida ko‗plab qilingan ishlarga qaramay, bu yo‗nalishda ishlar davom
etmoqda.
Oksidlovchi kolonna 14.12- rasm. Aralashtiruvchi uskunali va elakli
likopchali oksidlovchi kolonna.1-elakli likopcha;2-sath1-aralashtirgich;2-suyuq
faza sathi (qolgan belgilashlar 14.4 rasmdagi kabi).
14.11-расмю.Parner
firmasi
texnologiyasida
foydalaniluvchi oksidlovchi
kolonna
tuzilishining
prinsipial sxemasi
14.12 – rasm. Parner firmasi
oksidlovchi
kolonnasi
(belgilashlar 14.4 rasmdagi
kabi)
14.12
rasm
Oksidlangan
bitum
olish
qurilmasi
prinsipial sxemasi
Neft qoldiklarini faqatgina oksidlash, shuningdek chuqur vakuumli
haydash bilangina har doim ham barcha mavjud standartlarga
javob beruvchi
bitumlarni olib bo‗lmaydi. Bunday hollarda bitumni aralashtirish qurilmalarida
yoki bitumdan foydalanish joylarida kompuandirlashga murojaat qilinadi.
Chet
ellarda
oksidlash
jarayoniga
qiziqishning
pasayishi
kompaundirlashdan keng foydalanilishi bilan bog‗liq bo‗lib, buning natijasida
bitumning talab qilingan sifatiga erishiladi. Kompuandirlash qurilish bitumlari
ishlab chiqarishda keng qo‗llaniladi. Yuqori penetratsiyali, 0°С da
548
cho‗ziluvchan va past mo‗rtlik haroratiga ega yaxshi sifatli yo‗l bitumlari qayta
oksidrangan komponent va suyultiruvchilar bilan kompuandirlanadi.
Kompuandirlangan bitumlarni olish variantlarini ko‗rib chiqamiz.
1.Qayta oksidlash – suyultirish usuli bo‗yicha bitum ishlab chiqarish.
NQIZ da tarkibida ko‗p miqdorda moyli chiqindilar bo‗lgan xomashyodan
olinadigan bitumlar plastikligini oshirish uchun qayta oksidlash – suyultirish
usulining bir variandidan foydalaniladi [24]. Qurilish bitumi BN ning – qayta
oksidlangan asosi – gudron 240°С da va havo kelib tushuvchi issiqlikka
izolyatsiyalanmagan kolonnada amalga oshiriladi. Oksidlanish harorati 260°С ni
tashkil etadi. Portlash xavfini kamaytirish uchun
kolonna yuqori qismiga suv
bug‗i beriladi.
Kolonnadan bitum mahsulot harorati 200
°С gacha tushiriluvchi issiqlik
almashinuvchi orqali, qisman tayyor mahsulotlar idishiga, qisman kublarga
tortib chiqarib olinadi.
Kublarga shuningdek asfalt va ekstrak ham xaydaladi. Kompuand havo
bilan aralashtirilganidan so‗ng yo‗l bitumi sifatida chiqarib olinadi. Bunday
sxema bo‗yicha ishlashda ma‘lum bir noqulayligi bu yo‗l bitumi
komponentlarini aralashtirish jarayonining davriyligidir.
2.Qayta oksidlash – suyultirish – haydash orqali bitumlarni ishlab
chiqarish. Hozirgi vaqtda yoqilg‗i profilidagi NQIZ larda yuqori parafinli
neftlardan yo‗l bitumlari olish uchun foydalanilmaydi. Bunday zavodlarda bitum
ishlab chiqarishning potensial xomashyosi - undan oksidlash orqali qoniqarsiz
mahsuldorlikka ega bo‗lgan bitumlar olinadigan - gudron bo‗lishi mumkin.
Yuqori
parafinli
neftlardan
olinadigan
bitumlarda
aromatik
uglevodorodlarning kamligi, birinchi navbatda, bu uglevodorodlarning dastlabki
xomashyoda yetarli miqdorda emasligi bilan tushuntiriladi. Bundan tashqari
xomashyoni qayta ishlash jarayonida aromatik tuzilishli birikmalarning yanada
kamayishi yuz beradi.
Shu sababli, aromatik uglevodorodlarni qandaydir
darajada oxirgi haydash davomida qaynab ketmasdan qoldiq bo‗lib qolib, bitum
duktilligini oshirishga imkon beruvchi, yuqoriroq haroratda qaynovchi
549
birikmalarga aylantirish uchun, yengil yufori parafinli xomashyoning bir qismini
dastlabki oksidlashdan o‗tkazish taklif qilingan [27].
Ushbu usul bo‗yicha bitumlarni ishlab chiqarish sxemasi quyidagicha.
Xomashyoning bir qismi,
yengil gudron yoki mazut, KiSh bo‗yicha 70–100°С
yumshash haroratigacha qayta oksidlanadi va oksidlanmagan qismiga
aralashtiriladi. Bu xomashyo standart talablariga mos keluvchi haydalgan
duktilli bitum qoldig‗i olinadigan vakuumli haydashdan o‗tkaziladi.
Yaxshilangan xossali kompuandirlangan yo‗l bitumlari olishning afzalroq
usulini tanlash uchun qayta ishlanadigan xomashyoning xususiyatlari va aniq bir
neftni qayta ishlovchi zavodning o‗ziga xos sharoitlarini hisobga olgan holda
retsepturalarni ishlab chiqish va ularning ishlab chiqarish texnologiyalarini
maxsus tadqiq qilish kerak bo‗ladi.
Respublikamizda va Rossiyada eng ko‗p bitum iste‘molchilari yo‗l
qurilish tashkilotlaridir. Ularning hissasiga ishlab chiqarilgan bitumlar umumiy
hajmining 65%i to‗g‗ri keladi. SNG mamlakatlari chet mamlakatlari yo‗llari
qurilishida ishlatiluvchi bitumlar yuqori haroratlarda neft qoldiqlarini havo
kislorodi bilan oksidlash texnologiyasi bo‗yicha ishlab chiqariladi.
Shu
bilan birga, oxirgi ikki – uch o‗n yillik davomida shimoliy
mamlakatlar Finlyandiya, Shvetsiya, Kanada va boshqa Belorusiya va
Rossiyaning markaziy va shimoliy-g‗arbiy viloyatlari ob-havosiga yaqin
mamlakatlarda, yo‗l qurilishi Venesuyela nefti, Arabiston og‗ir nefti va shunga
o‗xshash turdagi og‗ir yuqori smolali neftlardan foydalanib amalga
oshirilmoqda [28]. Shu sababli, shu va boshqa turdagi yo‗l bitumlarning ba‘zi
bir sifat va foydalanish ko‗rsatgichlarini taqqoslashga qiziqish paydo bo‗ladi. Bu
ma‘lumotlar [29] ishda 14.2, 14.3 -jadvallarda keltirilgan.
Ularda keltirilgan guruh tarkiblarini ko‗rib chiqish,
oksidlangan bitum
tarkibidagi parafinnaftenlarning yuqori qiymati va og‗ir aromatik
uglevodorodlarning past qiymatlari haqida xulosa qilishga imkon beradi.
Shuning hisobiga, oksidlangan bitumlar oksidlanmaganiga nisbatan, yaxshi past
haroratdagi xossalarga, ammo yomon cho‗ziluvchanlik va adgeziya qiymatlariga
