Qoʻlyozma manbalar: matn tarixi. Matn tarixi tushunchasi.
Reja:
1. Matn tarixi tushunchasi.
2. Matn tarixini tiklashning xalqimiz ma’naviy hayoti tarixini o‘rganishdagi urni.
To‘liq, nuqsonli, tuzatilgan (taxrir qilingan) va tugatilmagan matnlar.
3.Matn tarixi tadqiqida bevosita va bilvosita belgilarning o‘rni.
Har qanday atamaning yasalishida so‘zning lug‘aviy ma’nolari negiz vazifasini
o‘taydi. Shu negiz atrofida muayyan tushuncha barqarorlashadi va yangi nom bilan
atala boshlaydi. Fikr, qarash, yondashuvlarning o‘zaro kelishuvi, shartlashuvi ostida
sodir bo‘ladigan bu jarayon ixtiyoriy tarzda kechadi. Misol uchun manba va matn
so‘zlarining istilohga aylanguncha davom etgan tadrijini kuzataylik. Arabcha “oqib
chiqmoq”, “boshlanmoq”, “otilib chiqmoq”, “kelib chiqmoq” ma’nolarini
anglatuvchi naba’a ( ََ
َ
َب َع ) ن феълидан “oқиб чиқиш жoйи”, “бoшланиш
нуқтаси” “булoқ”маънoсидаги манба ( َْ
ب َع ) م so‘zi yasalgan. Har qanday
harakat, voqea-hodisaning boshlang‘ich nuqtasi, avvali, boshiga nisbatan
qo‘llangan bu so‘z ma’lum soha kishilarining ixtiyoriga binoan ijod mahsuli
tushunchasida qarorlashdi va “manba” deyilganida muayyan asar (kitob) tushunila
boshladi.
Mutolaa qilingan kitob o‘z o‘quvchilarida turli xil o‘xshash va farqli fikrlarni
uyg‘otadi. Fikrlarning o‘xshashligi qarashlarni, farqliligi yondashuvlarni yuzaga
keltiradi. Bu jarayon bamisoli kitobdan kitoblar otilib chiqayotgan, asardan asarlar
tarmoqlanib, toshib oqayotgan oqimga o‘xshaydi. Endi matn so‘zi xususida
to‘xtaladigan bo‘lsak, arabcha izohli lug‘atlarda bu so‘z “narsaning ustki, yuza
qismi” deb ta’riflangan. Masalan, yerning ustki qattiq қисми ( م
ﺘ
َ
ن ضرلاا), йўлнинг
ўртаси ( م
ﺘ
ن َقيرطلا), китoб саҳифасидаги ёзувларнинг ҳoшия ва шарҳлардан
хoли асoсий қисми39 ( ) م
ﺘ
ن َ
كلا
ﺘ
با
матн сўзи билан ифoдаланган. Shunindek, bu
so‘zning “mustahkam; pishiq” kabi sifat ma’nosida kelgan turi ham mavjud.
Tilimizga o‘zlashgan matonat, metin so‘zlari ham matn bilan o‘zakdoshdir.
“Adabiyotshunoslik terminlari lug‘ati”da tekst so‘zi “avtorning asl so‘zi, asarning
qo‘lyozmasi yoki nashr etilgan nusxasi”40, “Slovarь-spravochnik lingvisticheskix
terminov» kitobida “yozuv yoki nashrda aks ettirilgan nutqiy asar (bayon qilish”)41,
“Hozirgi o‘zbek tili faol so‘zlarining izohli lug‘ati”da “matn – mazmunan va mantiqan
o‘zaro aloqador bo‘lgan gaplar yoki alohida olingan gap”, “Tilshunoslik
terminlarining izohli lug‘ati”da “matn – yonma-yon harflar, yozuv orqali aks
ettirilgan nutq, umuman, nutq parchasi; tekst” tarzida turlicha ifodalangan. Matn
bilan teng ma’noda qo‘llanadigan tekst so‘zi lotincha textus so‘zidan olingan bo‘lib,
“to‘qima mato; to‘qish; o‘rish; chirmash; qo‘shish” kabi ma’nolarni anglatadi. Bu
so‘zning nisbatan kengroq va qamrovli izohini 2010 yil “Akademnashr” nashriyotida
chop etilgan “Adabiyotshunoslik lug‘ati”da ko‘rish mumkin: 1)“Tekst – yozuvda
qayd etib qo‘yilgan nutq. Termin bu ma’nosida og‘zaki nutqqa qarshi qo‘yiladi; 2)
nutqiy asar, jumladan, adabiy asarning yozma (harflar) yoki og‘zaki (tovushlar)
belgilar vositasida qayd etilgan konkret-hissiy (ko‘rish yo eshitish) qabul qilinadigan
tomoni. Bu ma’nodagi tekst matnshunoslikning ob’yekti sanaladi; 3) nutqiy
kommunikatsiyaning nisbiy butunlik, yaxlitlik kasb etgan va nisbiy avtonomlik,
alohidalik xususiyatiga ega eng kichik birligi, ya’ni adabiy-badiiy asar. Bu ma’nodagi
tekstning mazmuni uni tashkil qilayotgan nutq birliklari, ularning o‘zaro aloqalari
bilangina cheklanib qolmaydi. Butun sifatida u muallif tomonidan muayyan nutqiy
situatsiyada tug‘ilgan, uning butun sifatidagi mazmun-mohiyati o‘zidan
tashqaridagi reallik bilan bog‘liq holda voqe bo‘ladi”. E’tibor berilsa, matn so‘zining
lug‘aviy ma’nolari qaysidir darajada o‘zak tushunchada qarorlashgan: “narsaning
ustki, yuza qismi”, “aks ettirilgan nutq”, “yozuv orqali aks ettirilgan nutq”, “yozuvda
qayd etib qo‘yilgan nutq”. Bu ma’nolar asarning yozma yoki og‘zaki belgilar
vositasida qayd etilgan tashqi, ya’ni konkret-hissiy qabul qilinadigan tomonini aks
ettirsa, tekst so‘zining “pishiqlik, mustahkamlik, butunlik”ka dalolat qiluvchi
lug‘aviy ma’nolari esa matn tushunchasining ichki xususiyatlarini anglatadi. Atama
tushunchasini izohlashda gapni manba va matn so‘zlari misolida boshlashimizga
sabab, avvalo, mavzumiz adabiy manbashunoslik va matnshunoslik muammolarini
o‘rganishga bag‘ishlangan. Qolaversa, butunni anglash uchun uning tarkibiy
qismlari haqida to‘laroq tasavvurga ega bo‘lish anglash jarayonini faollashtiradi.
Hodisa anglangani sayin maqsad oydinlasha boradi, muammo yechimiga yo‘l
ochiladi. Ma’lum adabiy asar bo‘yicha tadqiqot olib borayotgan manbashunos o‘zi
o‘rganayotgan ob’yektning yaxlit butunlik sifatida yuzaga kelishiga sabab bo‘lgan
ta’sirlar zanjirini tiklaydi, tadqiq etilayotgan asarning bu silsiladagi o‘rnini belgilaydi,
xalqalar orasidagi munosabatlarning umumiy qonuniyatlarini aniqlaydi.
Manbashunoslik tadqiqi mana shu uzluksiz jarayon ichida kechadi. Yuqorida
matnning tashqi, ya’ni yozuvda ifodalanishi haqida so‘z borib, asarning bu
jabhadagi tadqiqi matnshunoslik ob’yektida kechishi aytilgan edi. Shu jihatdan
matnshunoslik ilmida o‘rganiladigan matn tilshunoslikdagi matn tushunchasidan
farqlanadi. Matnshunoslikda har qanday yozuv matn sanaladi. Muayyan matnning
paydo bo‘lishidan to oxirigi holatigacha davom etgan jarayon matn tarixini tashkil
qiladi. Aksar matnlar ma’lum vaqt mobaynida sub’yektiv (muallif, kotib, nashrga
tayyorlovchi, muharrir) va ob’yektiv (ijtimoiy) omillar ta’sirida o‘zgarishga uchraydi.
Matnshunosning vazifasi mana shu o‘zgarishlarni aniqlash, ularni tarixiy, ilmiy
dalillar bilan asoslash va shu yo‘l bilan asl matnni tiklashdir. O‘zbek matnshunosligi
tarixiga nazar solinsa, ilmiy-tanqidiy matn tuzishning barcha manbaga barobar
yagona qonun-qoidasi mavjud emasligi ayon bo‘ladi. Agar buning sababi faqat
matnshunoslikning nazariyadan ko‘ra ko‘proq amaliyotga yaqin soha ekaniga
bog‘lab qo‘yilsa, javob bir tomonlama bo‘lib qoladi. Ishonchli matnni tiklash
jarayoni – matnning umumiy va xususiy detallarini ko‘z bilan ko‘rish, muayyan
shaklni xotirda saqlab qolish, nusxalarni o‘zaro solishtirib, ma’lum matnni tanlash
kabi jismoniy harakatlardangina iborat emas. Aslida, ayni paytda bu hatti-
harakatlar tafakkur maydonida kechayotgan “inkor” va “tasdiq”lar suronining
izmida bo‘ladi. Tafakkur esa qarashlarni tizimga soladigan nazariyaning bosh
omilidir. Matnshunoslik ilmi adabiy manba va “matn tasarrufi”ning mezon va
tamoyillarini o‘rganar ekan, matnshunosda bunday mezon va tamoyillar asosida
manbaga munosabat bildira olish tafakkuri shakllangandagina tasarrufning nazariy
masalalarini amalga oshirish mumkin. Bundan kelib chiqadiki, adabiy
manbashunoslik va matnshunoslik ilmining rivoji ko‘proq soha bo‘yicha nazariy
asoslarning mustahkamlanishiga, bir so‘z bilan aytganda, ilmiy-tanqidiy matn
nazariyasining yaratilishiga bog‘liq. Dunyodagi har bir xalq o‘zining yozma tarixiga
ega. Bu tarixni o‘rganishda hech bir manba yozma yodgorliklardek batafsillikka
da’vo qilolmaydi. Ajdodlarimiz hayotini butun tafsilotlarigacha bag‘riga joylagan
qo‘lyozma manbalar o‘tmish bilan bugunni bog‘lovchi ko‘prik. Insoniy tamaddun
tarixida qadimiy qo‘lyozmalarning ahamiyati shu darajada ekan, bu bebaho
ma’naviy merosga chinakam voris bo‘lish uchun ularni chuqur o‘rganish,
o‘rganilganda hosil bo‘lgan bilimni ommalashtirish talab qilinadi. Ajdodlardan
qolgan ma’naviy mulkni o‘zlashtirish, ya’ni “o‘ziniki qilib olish” ayni jarayondan –
bilimning ommalashuvidan boshlanadi. Shu ma’noda, matbaa ixtirosi nafaqat
kitobat tarixida, balki insoniy fikr, insoniy madaniyat tarixida ham yangi asrni
boshlab berdi. Matbaa sohasi sanoatlashgach, ilgari bitta yoki bir necha
nusxadagina ko‘chirish mumkin bo‘lgan kitob uchun yuzlab, minglab nusxada
ko‘paytirish imkoni tug‘ildi, keng xalq orasida qo‘lyozma kitoblar asrida bo‘lmagan
fikrlar ommalashuvi yuzaga keldi. Tabiiyki, matbaachilik faoliyati bilan bog‘liq bu
holat qo‘lyozma manbalarni nashr qilish qonun-qoidalarini ishlab chiqishni kun
tartibiga qo‘ydi. Vazifaning og‘irligi shunda ediki, matnshunoslik ishi dastavval, har
xil ijtimoiysiyosiy sabablarga ko‘ra, dunyoning turli kutubxonalariga tarqalib ketgan
muayyan qo‘lyozma nusxalarini aniqlash, aniqlagandan so‘ng keyingi tadqiqot
uchun ularni jamlashni taqozo qiladi. Matnshunos o‘zi o‘rganayotgan qo‘lyozma
asarning turli nusxalarini qo‘lga kiritar ekan, endi uning oldida “qaysi nusxa nashr
qilishga haqliroq” degan prinsipial savol tug‘iladi. Qadimiyrog‘imi yo
zamonaviyrog‘i? To‘lig‘imi yoki noqisi? Xushxatimi yo badxatrog‘i? Ishonchlisimi
yoki ishonchsizrog‘i? Bu savollarga javob topish nazariy jihatdan oson ko‘rinsa-da,
ularning amaliy tatbiqi yengil kechmaydi. Har doim ham qadimiyroq nusxa
zamonaviyrog‘idan yoki to‘lig‘i noqisidan yetakchi bo‘lolmaydi, balki buning aksi
ham bo‘lishi mumkin. Nashr uchun muvofiq nusxa tanlandi ham deylik, eng
serzahmat jarayon shundan so‘ng boshlanadi, bu – matn tahqiqi masalasidir.
Tahqiq jarayoni matndagi har bir so‘z, har bir jumlaning muallif matniga
muvofiqligini ilmiy dalillar bilan har tomonlama asoslashdan iborat. Bu faoliyat
bilan shug‘ullanuvchi olim sharqda “muhaqqiq” atamasi bilan nomlangan.
Manbashunos olim Abdussator Abdulhaq Halujiy va Bashshor Avvod Ma’rufning
xabar berishicha, qo‘lyozma asarlar tahqiqi bo‘yicha soha olimlarining fikri xilma-
xil. Ba’zilarining aytishicha, qo‘lyozmani nashrga tayyorlayotgan muhaqqiq uchun
muhimi, bir nechta nusxani o‘rganish bilan chegaralanish, ular ichidan bitta nusxani
tanlab, o‘rtadagi farqlarni ko‘rsatib nashr qilish. Boshqalarining fikricha,
muhaqqiqning vazifasi tahqiqda muqobil nusxalar bilan chegaralanib qolish emas,
balki qaysi nusxa matni qaysisidan kelib chiqqanini aniqlash va shu yo‘l bilan
asliyatni tiklashdir. Yana bir guruh olimlar tahqiq jarayoniga imkon qadar ko‘proq
nusxalarni jalb qilish lozimligini uqtiradilar. “Matn aniqligi”(طبض ْ
بملا)ni shart qilib
qo‘ygan bu olimlarning bildirishicha, matnning g‘oyat darajada aniqligiga erishish
uchun, zarurat bo‘lsa, matnni isloh qilish, izohlovchi qo‘shimchalar bilan mazmunni
ochish, har bir holatga ta’rif berish kerak. Bu qarash jarayonda yangi savollar
tug‘ilishiga sabab bo‘lgan. Tuzatishlar, qo‘shimchalar, izohlar kattarib, hajmi kitob
matnidan ham oshib ketsa, matnga aloqador fikrlar hoshiyada (matn ostida) zikr
qilingani yaxshimi yoki asl matndan ajratilib, alohida, mustaqil qism sifatida
berilganimi? Shuningdek, matnning nuqson va xatolarini tuzatib taqdim etgan
yaxshimi yo matnni qanday bo‘lsa, shundayligicha berib, xato yoxud to‘g‘ri
variantlarni hoshiyada ko‘rsatgan afzalmi? Bu savollarga javobni o‘zbek
matnshunosligi tarixidan izlab ko‘raylik. Matnshunosligimizda olib borilgan
ishlarning aksar qismida Navoiy asarlari tadqiqot ob’yektiga aylangan. Aytish
mumkinki, o‘zbek matnshunosligi Navoiy asarlarini nashrga tayyorlash jarayonida
shakllandi. yil Izzat Sultonov “Navoiyning “Mezonul–avzoni” va uning kritik teksti”
mavzuida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan. Dissertatsiya ikki qismdan
iborat bo‘lib, avvalgi qismda“Mezonul avzon”ning ilmiy-tanqidiy matnini tayyorlash
prinsiplari haqida so‘z borgan. “Qo‘lyozmaning tasviri”, “Farqlarning tiplari”,
“Ishoralar, “Tayanch qo‘lyozmaga tuzatish kiritish prinsiplari” kabi mavzular
tamoyil sifatida sanalib, ular misollar yordamida dalillangan. Ikkinchi qismda
tayanch nusxaning fotokopiyasi ilmiy tanqidiy matn sifatida keltirilgan. Nusxalar aro
uchrovchi farqli jihatlar tayanch nusxa matnidagi o‘sha so‘z ustiga raqam qo‘yilib,
havolada izohlangan. 1956 yil “Hamsa”ning to‘rtinchi dostoni “Sab’ai sayyor”ning
ilmiy-tanqidiy matni nashrdan chiqqan. Kitob avvalida ilmiy-tanqidiy matnni
tayyorlash prinsiplari haqida Porso Shamsiyevning so‘zboshi maqolasi berilgan.
Maqolada ilmiy-tanqidiy matn uchun bitta tayanch va ikkita yordamchi nusxa
tanlangani, shulardan ikkitasi Navoiy hayot chog‘ida ko‘chirilgani aytilgan. Nashrga
tayyorlovchining fikricha, mazkur uchta nusxadan boshqa “turli asrlarda xilma-xil
o‘zgarishlarga uchragan nusxalarga murojaat qilish ishni murakkablashtirib
yuboradi, farqlar soni ko‘payib, tekstdan foydalanish qiyinlashadi. Bunga esa
ehtiyoj yo‘q. Chunki kritik tekst tuzishdan ko‘zda tutilgan maqsad faqat ma’lum
asarning har qanday shubha va nuqsonlardan xoli bo‘lgan mustahkam va ishonchli
nusxasiga ega bo‘lish, bu bilan shu asardan bemalol foydalanishga yo‘l ochishdir”.
Maqolada har uchala qo‘lyozmadagi yozuv bilan bog‘liq holatlar, o‘zaro farqlar va
ularning ilmiy-tanqidiy matndagi shartli belgilari izohlangan. Ilmiy-tanqidiy matn
arab bosma yozuvida terilgan. Har bir bo‘lim o‘n bayt-o‘n baytdan ajratilib,
raqamlab chiqilgan. Nusxalardagi farqlar matn ostida berib borilgan, matn ichida
ularga ishora qiluvchi belgi mavjud emas. 1963 yil Porso Shamsiyev tayyorlagan
ilmiy-tanqidiy matn asosida “Hamsa”ning yana bir dostoni “Farhod va Shirin” chop
qilindi. Bu kitobda ham oldingi nashrdagi tartib takrorlanganini kuzatish mumkin.
Farqi, muqoyasa uchun tanlangan nusxalarning soni ortgan, natijada, ularning
nomlanishi biroz o‘zgarishga uchragan: asosiy tayanch nusxa; asosiy yordamchi
nusxalar; yordamchi nusxalar. Shuningdek, “ish jarayonida ayrim so‘zlarning
o‘qilishini aniqlashda boshqa qo‘lyozmalarga, hatto toshbosma nusxalarga ham”
murojaat qilingan. 1970 yilda chop etilgan “Hayratul abror” dostonining
ilmiytanqidiy matnini tuzishda asos nusxalar soni oltiga yetib, shulardan uchtasi
toshbosma nusxalar ekani aytilgan.45 O‘tgan asrning 60-yillarida “Hamsa” matni
tadqiqi bilan parallel ravishda, IV jilddan iborat “Xazoyinul maoniy” devonlari ham
ilmiy-tanqidiy matn asosida nashrga tayyorlangan. Nashr ommaviy bo‘lgani uchun
hech bir jildda devonlarning asliyat yozuvidagi ilmiy-tanqidiy matni berilmagan.
Ammo “Favoidul kibar” devoniga ilova qilingan to‘rtta rangli jadvaldagi ma’lumot
va umumlashmalar devonlarning ilmiytanqidiy matnini tayyorlash jarayoni
naqadar serzahmat bo‘lganidan xabar beradi. “Navoiy o‘zbekcha qo‘lyozma
devonlarining redaksion klassifikatsiyasi” deb nomlangan birinchi jadvalda
“Xazoyinul ma’oniy” devonlari, shuningdek, ilk devon, “Bado‘yeul bidoya”,
“Navodirun nihoya” va terma devonlardan iborat 20 ta mo‘tabar nusxalarning har
birida 16 ta janr bo‘yicha kelgan asarlar hajmi tasnif qilingan. Ikkinchi jadvalda
“Xazoyinul ma’oniy”dagi g‘azal, ruboiy va muammolarning alifbo bo‘yicha kelish
tartibi 9 ta nusxa misolida ko‘rsatilgan. Uchinchi jadvalda “Xazoyinul ma’oniy”
devonlarining XV asr nodir qo‘lyozmalari asosida haqiqiy xronologiyasi aniqlangan.
To‘rtinchi jadvalda “Xazoyinul ma’oniy”ning to‘rt devonga shartli taqsimlanishi
natijasida kelib chiqqan nisbiy xronologiyasi aks etgan.
Fathiddin Is’hoqovning “Zarbulmasal” asari bo‘yicha olib borgan tadqiqoti o‘zbek
matnshunosligi, xususan, ilmiy-tanqidiy matn tayyorlash tarixida muhim qadam
bo‘ldi, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Mazkur tadqiqotda manbaga kompleks
yondashuv yo‘lidan borilib, matnshunoslikning an’anaviy tekshirish usullari yangi
tajribalar bilan boyitilgan. F.Is’hoqov “Zarbulmasal”ning turli qo‘lyozma nusxalarini
qiyosiy o‘rganish natijasida, avvalo, asarning tarkibini, uning umumiy syujet yo‘lini
aniqlab olishni zarur bilgan. Shundan keyingina “ichki tafovut”larni tekshirgan va
matn tuzish prinsiplarini belgilagan. Tekshirishlar davomida nusxalar orasidagi
o‘zaro o‘xshash va yaqinlikni ko‘rsatuvchi belgilarga alohida e’tibor qaratilgan.
Nusxalar bir umumiy manbadan ko‘chirilgan emas, lekin hajmi, tarkibiy qismlarning
tartibi, hikoyatlarning boshlanishi va oxiri kabi jihatlarga qaralsa, bu qo‘lyozmalar
turli kotiblar tomonidan ko‘chirilgan uch manba(arxetip)ga aloqador, degan
xulosaga kelingan. Har bir arxetipdan tarmoqlangan qo‘lyozmalar shartli guruhga
ajratilib: “I gruppa qo‘lyozmalari”, “II gruppa qo‘lyozmalari”, “III gruppa
qo‘lyozmalari” deb nomlangan. “Zarbulmasal”ning ilmiy-tanqidiy matnini tuzishda
“faol tanqidiy tanlab olish prinsipi”ga amal qilingan. Nusxalarning qiyosiy manzarasi
va ilmiy-mantiqiy tahlili tanqidiy tanlab olishning muayyan asosini belgilagan.
F.Is’hoqov ilmiy-tanqidiy matnning tuzilishi haqida gapirib, tadqiqotning xarakterli
jihatini shunday bayon qiladi: “Nusxalar orasidagi tafovutlar haddan tashqari ko‘p
va xilma-xil. 2300 ga yaqin o‘rinda faqat ma’noga – so‘z qo‘llashga, jumla tuzilishi,
ayrim maqol yoki qismlarning qay tarzda ishlatilishiga oid 3500 dan ziyodroq farq
bor. Ilmiy apparatda ularning hammasini qayd eta borish, aniqki, tekstning
o‘qilishini qiyinlashtirib qo‘yishi mumkin. Biroq biz bu farqlarni ilmiy apparatga
qisqartirib olish yo‘lini tutmadik. Asarning qo‘lyozmalari tarixini, demakki, “Zarbul
masal”ning kotiblar qo‘lidagi “evolyutsiyasi”ni namoyon qilish maqsadida va asar
ustida o‘tkaziladigan kelgusi tadqiqotlarga nafi tegsin ma’nosida nusxalar orasidagi
hamma va har qanday farqlarni ilmiy apparatda to‘liq ko‘rsatib borishni lozim
topdik va bunda apparatning ortiqcha murakkab tus olishidan cho‘chimadik.”46
O‘zbek matnshunosligida kuzatilgan ushbu holatlardan ayon bo‘ladiki, ilmiy-
tanqidiy matnga aloqador tuzatish, qo‘shimchalarning muxtasar bayoni matn
ostida, batafsil izohi mustaqil qism sifatida matnning avvalida keltirilgan. Bu holni
“Lisonut tayr” dostoni va “Nasoyimul muhabbat” asariga tuzilgan ilmiy-tanqidiy
matnlarda ham ko‘rish mumkin. “Matnning nuqson va xatolarini tuzatib taqdim
etgan yaxshimi yo matnni qanday bo‘lsa, shundayligicha berib, xato yoxud to‘g‘ri
variantlarni hoshiyada ko‘rsatgan afzalmi? – degan savolga kelsak, yuqorida
bildirilgan fikrlarga ko‘ra, ilmiy-tanqidiy matn tayanch qo‘lyozmaning izmiga imkon
qadar bo‘ysundiriladi. O‘rni kelganda tayanch nusxaga ham tanqidiy nazar bilan
yondashiladi. Bunday holatda mazmun taqozo etgan boshqa nusxalar tayanch
nusxadan afzal sanaladi. Soha mutaxassislari uchun mo‘ljallangan ilmiy nashrlarda
muallif hayotligida ko‘chirilgan qadimiy nusxaning ishonchliligi asoslansa, matnni
qanday bo‘lsa, shundayligicha berib, xato yoxud to‘g‘riligi taxmin qilinayotgan
variantlarni hoshiyada ko‘rsatgan afzal. Ommaviy nashrlarni esa tuzatilgan matn
asosida, matnga turli ilmiy ko‘rsatkichlarni qorishtirmasdan, agar lug‘at va izohlarga
hojat bo‘lsa, ularni kitob oxiriga ilova qilish yo‘li bilan chop qilish maqsadga
muvofiq.
Ishonchli ilmiy-tanqidiy matn ommaviy nashr uchun ham, filologik tadqiqotlar
uchun ham keng imkoniyatlar va boy ma’lumotlar beruvchi birlamchi manba
hisoblanadi. Mumtoz matnlar bo‘yicha amalga oshirilgan ishlar xoh ommaviy, xoh
ilmiy yo‘nalishda bo‘lsin, birlamchi manbani chetlab o‘tar ekan, erishilgan natijalar
muvaqqatlik xarakteriga ega bo‘ladi. Buning oldini olish uchun mumtoz adabiy
manbalar yuzasidan olib boriladigan tadqiqotlar qat’iy fundament – ilmiy-tanqidiy
matnga asoslanishi shart. O‘zbek matnshunosligi tarixidan keltirilgan misollardan
ayon bo‘ldiki, ilmiy-tanqidiy matn tayyorlashning barcha manbalar uchun bir xil
umumiy qonuniyatlari bilan birga, har bitta manba tadqiqida yuzaga chiqadigan
spetsifik xususiyatlari mavjud. Umumiy qonuniyatlar ko‘p nusxali matnlarni o‘zaro
qiyoslab saralash, saralangan nusxalarni o‘xshash va farqli jihatlariga ko‘ra
guruhlash, guruhlardagi yetakchi qo‘lyozmalar asosida tayanch yoki asos nusxani
tanlash bilan belgilansa, spetsifik xususiyatlar muayyan adabiy manba yo‘nalishi va
tabiatidan kelib chiqib, uning ilmiy apparatini shakllantirish bilan bog‘liqdir.
Matnshunoslikda “ilmiy apparat” tushunchasi matn tarkibini detallashtirib, har bir
qismni ilmiy ko‘rsatkichlar orqali izohlashni anglatadi. Ilmiy apparatning
konstruksiyasi va uning ichki tarkibi jarayonning ilmiy ko‘lami haqida bir butun
tasavvur uyg‘otadi, balki tadqiqotning yakuniy ko‘rgazmali maketi vazifasini o‘taydi.
O‘zbek matnshunosligi tarixida ko‘p nusxali matn tarixini tiklashning umumiy
nazariy tamoyillari ishlanmagan bo‘lsa-da, bu masalada muayyan manbagagina xos
tajribalar, yondashuvlar kuzatiladi.
Bugun jumhuriyatimizda faoliyat ko‘rsatayotgan fondlarning deyarli barchasida
mavjud qo‘lyozma va toshbosma manbalarning ichki katalogini tuzish ishi
nihoyasiga yetgan, har bir manba haqidagi dastlabki ma’lumotlar elektron shaklda
yig‘ilgan. Navbatdagi bosqichda mazkur manbalar bo‘yicha qilinayotgan turli
sathdagi
ilmiy
tadqiqotlarni
monografik
planda
chuqurlashtirish,
matnshunosligimizning ilmiy-tanqidiy matn tuzish yo‘lida orttirilgan boy
tajribalaridan foydalanib, o‘tgan avlod shiddat bilan boshlagan ishni himmat va
shijoat bilan davom ettirishimiz lozim. Ana shundagina ota-bobolarimizdan meros
qolgan bu bebaho ilm xazinasining haqiqiy vorisiga aylanamiz. Ba’zan mumtoz
adabiyot matnlarining eski o‘zbek yozuvidan joriy alifboga tabdilida, mazkur
matnlarning
talqinida
yoppasiga
savodsizlikni
kuzatamiz.
“Yoppasiga”
deyishimizdan maqsad, tabdil qilingan ayrim matnlardagi xatolar nafaqat shaklda,
balki ma’noda ham, talqinda ham bir yo ikki o‘rinda emas, ketma-ket, qatorasiga
sodir etiladi. Ayniqsa, arabiy so‘z, jumla, matnlarni o‘zbekchalashtirishda o‘ta
e’tiborsiz va mas’uliyatsiz yondashuvlar, tarjimada o‘zbek tilini dominant sifatida
bilmaslik va natijada o‘zbek tilining talaffuz tabiatini hisobga olmasdan boshqa
tillarga sun’iy tarzda moslashtirishlar, maxsus tushuncha va istilohlarni izohsiz,
bilib-bilmasdan qo‘llash tufayli qo‘pol xatolarga yo‘l qo‘yilyapti. Masalan, yozma va
og‘zaki nutqda joriy bo‘lgan, tilimizga allaqachon o‘zlashib ketgan “Olloyor” so‘zini
yozuvda “Ollohyor”, “Allohyor” deb yozish va zo‘rma-zo‘raki talaffuz qilishga o‘zni
majburlashning sababi nimada? Agar buni e’tiqodga daxldor masala deb
qaralayotgan bo‘lsa, kamida kaltabinlik qilinayotgan bo‘ladi. Sog‘lom aqida
ko‘rko‘rona taqlid bilan emas, xolis ilm bilan barpo bo‘ladi. Dunyodagi barcha
xalqlar, qabila-elatlar o‘ziga xos tili bilan yaratilgan. Ona tili, uning tabiati, barcha
qonun-qoidalari har bir xalqning belgilab qo‘yilgan daxlsiz huquqi. Bu haqqa tajovuz
qilish haqiqatga qarshi borishdan boshqa narsa emas. Arabcha izofali birikmalar
imlosida ham tilimizda xilma-xilliklar kuzatilyapti. Masalan, “Mahbubul qulub”
birikmasini olib ko‘raylik: “Mahbub ul-qulub”, “Mahbub ul qulub”, “Mahbubul
qulub”, “Mahbubu-l-qulub”. Xo‘sh, bu shakllarning qaysi biri o‘zbek tilining lisoniy
qonun-qoidalariga nisbatan muvofiqroq? Savolga javob topish uchun avvalo, arab
tilidagi izofa tushunchasining lisoniy sathda nimani anglatishini bilishimiz lozim.
Izofa qaratqich- qaralmish munosabati vositasida tarkib topgan birikmadir.
Yuqoridagi birikma misolida olib qaraladigan bo‘lsa, bosh kelishikdagi sifatdosh
“mahbubun” )َ بوبحم –sevilgan,suyukli) va bosh kelishikdagi ot “qulubun” )َ -
بولق qalblar) shakllari aniqlik artikli al vositasida birikkan. Natijada har ikkala
so‘zdagi bosh kelishiklik belgisi un (َ
) o‘zgarishga uchragan: mahbubun so‘zidagi
oxirgi n tushib qolgan va qulubun so‘zidagi un “i”(qaratqich qo‘shimchasiga)ga
aylangan. Natijada “suyukli” va “qalblar” so‘zlaridan qaratqich-qaralmish
munosabatidagi “Qalblarning suyuklisi” ( َ ولقلا
ب
ََ
) بوبحم birikmasi yasalgan. Bir
guruh olimlar bu masalada “izofali birikmalarning arab tilidagi yasalish holati imkon
qadar o‘zbek tilida ham aks etishi mantiqqa yaqinroq” degan qarashni ilgari
suryaptilar va amalda quyidagi shaklni qo‘llayaptilar: “Mahbubu-l-qulub”. Bu
muqobil bir necha jihatdan tilimiz tabiatiga muvofiq emas. Birinchidan, mazkur
birikma orfografik jihatdan noqulay. Asliyat yozuvida tabiiy ravishda bitta
tushunchani ifodalagan butun birikma ( َ بولقلا َ ) بوبحم o‘zbek tilining kirill
yozuviga muvofiqlashtirilgan alifbosida ajratuvchi ikkita kichik chiziqcha vositasida
uch mustaqil bo‘lakka bo‘lib tashlangan: (mahbubu); (l); (qulub). Ikkinchidan,
tavsiya qilinayotgan bu shakl fonetik jihatdan tilga og‘ir. Asliyat talaffuzida ikki
nafasda o‘qiladigan birikma tavsiya qilinayotgan mazkur shakl natijasida uch
nafasda (uchta pauza bilan) o‘qilishi lozim bo‘lib qoldi. Bu esa o‘zbek tilining talaffuz
tabiatini buzishga olib kelgan. Uchinchidan, o‘zlashayotgan so‘z o‘z qatlam
leksikasiga moslashish uchun mezbon tiл qonuniyatlarini to‘la qabul qilishi, balki
to‘la ravishda uning qoidalariga bo‘ysundirilishi shart. O‘zlashma so‘zning imlo va
talaffuzi o‘z leksika tarkibida noqulayliklar tug‘diradigan murakkabliklardan xoli,
imkon qadar sodda va ixcham bo‘lishi lozim. To‘g‘ri, balki tor doirada, muayyan
ixtisoslikka oid ilmiy matnlarda nisbiy bir transkripsiyani ifodalash uchun bu shaklni
qo‘llasa bo‘lar. Ammo ommaviy tartibda bunday shaklning joriy etilishi tilimizning
talaffuz tabiatini buzadi, har tomonlama qiyinchilik tug‘diradi. Shuningdek,
“Mahbub ul-qulub” va “Mahbub ul qulub” shakllarida ham ayni jihatdan
noqulayliklar mavjud. Bizningcha, chetdan kirib kelayotgan so‘z imlosini qabul
qilishda chet tilning grammatik xususiyatlari emas, balki o‘sha so‘zning o‘qilishi va
uni o‘zbek tili talaffuziga moslashtirish e’tiborga olinishi lozim. Aks holda, chet so‘z
o‘zlashayotgan tilning emas, o‘zining lisoniy qonuniyatlariga qanchalik
muvofiqlashtirilsa, uning muhojirligi shunchalik davom etadi. Bunday harakat
tabiiy jarayonni sun’iy qiyinlashtirishdan boshqa narsa emas. Shu jihatlarni hisobga
olganda, yuqoridagi birikmaning imlosi “Mahbubul qulub” shaklida bo‘lishi
maqsadga muvofiq. Ko‘pincha oyat va hadislarning joriy imlodagi ifodasida hatto
ularning tarjimalarida shunday jiddiy xatolar ko‘zga tashlanadi. Avvalo, Qur’ondan
keltirilayotgan iqtibos mutaxassis nazaridan o‘tishi kerak. Qolaversa, oyatlarni kirill
harfida yoki originaldan boshqa harfda ifodalash shu paytgacha yaxshi natija
bermagan. Shuning uchun ilmiy nashrlarda Qur’on oyatlarining asliy imlodagi
shaklini, so‘ngra tarjimasini, ommaviy nashrlarda esa faqat tarjimaning o‘zini
bergan ma’qul, aslida shu bilan maqsad hosil bo‘ladi. Matn tabiatidan uzoqlashish
bilan bog‘liq xatolarni ommaviy nashrlarning aksariyatida uchratish mumkin.
Alisher Navoiyning “Nazmul javohir”(Alisher Navoiy, mukammal asarlar to‘plami,
15-tom, T., “Fan”, 1999, 136-bet) asarida shunday ruboiy bor: Iymoni aningki
kufrig‘a sotir erur, Chin nukta demakka ul kishi qodir erur, Har kimsaki iymon
ishida mohir erur, Iymonini bilki, otidinzohir erur. Ruboiyning to‘rtinchi misrasidagi
“otidin” so‘zi “ontidin” bo‘lishi kerak edi. Shunda ma’no hadisga muvofiq bo‘ladi.
Aslida bunga asos ruboiyning sarlavha qismida berilgan arabiy hikmatda aks etgan: َ
يا
م
ا
َ
ن
لا
م
ياب
َ
فرعي َءر
م
هنا
Arabiy matndagi “aymon” ( )
يا
م
ا
ن
so‘zi “yamin” ya’ni qasam
so‘zining ko‘plik shakli. Alisher Navoiy ruboiyda arabcha “qasam” so‘zining
turkiydagi sinonimi “ont” shaklini qo‘llagan. Sarlavhadagi matnga diqqat qilmaslik
yoki til va insho qoidalaridan oddiy bexabarlik oqibatida ruboiyning asl ma’nosi
buzilgan. So‘fi Olloyorning “Sabotul ojizin” asari matni tabdilida ham ko‘plab
noaniqliklarni kuzatish mumkin. Bunga dalil sifatida “Sabotul ojizin”ning 1991
yilning yanvar oyida “Cho‘lpon” va shu yili mart oyida “Mehnat”nashriyotlarida
chop etilgan matnlardan ayrim misollar keltiramiz. “Cho‘lpon” nashrida
“Muhabbatsiz kishidan qochmoq bayoni” bo‘limida shunday bayt keltiriladi: Na kim
tuzganiga tushsa bo‘lur tuz Ki andin o‘tsa necha kecha-kunduz. Baytni izohlab
ko‘raylik: nimaiki, tuzgan yo‘liga tushib olsa, oradan qancha muddat o‘tsa ham,
to‘g‘ri bo‘ladi. Mazmun o‘ta jo‘n. Mayli, tuzgan yo‘lga birikmasini tuzuk yo‘lga deb
ham ko‘raylik. Baribir, ma’no ravshan emas. Sababi, birinchi misradagi tuzganiga
so‘zi noto‘g‘ri o‘qilgan va xato nashrda aynan aks etgan. Aslida bu so‘z tuz koniga
deb o‘qilishi kerak edi. Shunda ma’no quyidagicha bo‘ladi: nimaiki tuz koniga
tushsa, bir necha muddat o‘tib tuzga aylanadi. Endi mazmun oydinlashdi va u
oldingi baytda keltirilgan “yaxshilarga ergashish, yaxshilar suhbatida bo‘lish, albatta
o‘z ta’sirini o‘tkazadi” degan ma’noning mantiqiy davomi bo‘lib ulandi. Tabiiyki,
mazkur so‘zlarning eski o‘zbek yozuvida bir xil shaklda ifodalanishi nashrga
tayyorlovchini chalg‘itgan. Ammo matnshunos uchun bu holat uzr sanalmaydi.
“Mehnat” nashrida “Nafsi shum bayoni” bo‘limida keltirilgan ushbu bayt undan
ham o‘tib tushadi: Riyozat bandig‘a berkit oyog‘in, Ko‘tarma boshidin taqvo
tuyog‘in. Taqvo tushunchasi o‘zining asos e’tibori bilan yuksak maqomni ifodalaydi.
Bu maqomni topgan inson qadriyati shu qadar ko‘tariladiki, oyog‘i zamindan
uzilmasdan, nazari samolarga yetadi, yerda turib, Haqqa bog‘lanadi. Shuning uchun
ham Qur’oni karimning avvalgi suralari, avvalgi oyatlaridanoq taqvo haqida so‘z
boradi, bu ulug‘ Kitobning faqat taqvo egalarini to‘g‘ri yo‘lga boshlashi eslatiladi.
Tabiiyki, taqvo tushunchasi zamiridagi bu oliy mazmun mumtoz matnlarda butun
badiiyati bilan baland pardalarda vasf etilgan. Nahotki, bu oliy mazmunni
hayotining dasturiga aylantirgan, umrini shu e’tiqodda kechirgan So‘fi Olloyordek
shaxs taqvoni hayvonga o‘xshatsa, uni tuyoqli qilib tasvirlasa?! Bu na e’tiqodga, na
badiiyat qonuniga to‘g‘ri keladi? Demak, bu yerda yo matnni ko‘chirgan kotiblardan
yoki nashrga tayyorlovchilardan xato o‘tgan. “Mehnat” nashriyoti chop etgan
nashrga asos bo‘lgan matnni tekshirib, shunga amin bo‘ldikki, adashish kotibdan
emas, nashrga tayyorlovchilardan sodir bo‘lgan. Bu o‘rinda ham ayrim so‘zlarning
shaklan o‘xshab qolish hodisasi nashrga tayyorlovchilarni chalg‘itganini kuzatish
mumkin. Arabiy imlodagi ْ
بغايتso‘zidagi ت(t) harfidan so‘nggi unli “a” emas, “u”
qilib o‘qilgan. Natijada xunuk xato yuz bergan. Aslida “taqvo tayog‘i” deb o‘qilishi
kerak edi. Shunda misradan misraga uzluksiz kuchayib borgan mazmun uyg‘unligi
to‘la saqlanadi va badiiy mantiqqa rioya qilingan bo‘ladi. Arab alifbosidagi
matnlarni, xususan, mumtoz adabiy matnlarni joriy imloga o‘girish har tomonlama
bilim va hamisha hushyorlik talab qiladigan o‘ta mas’uliyatli ish. Bu mehnat
qanchalik sermashaqqat bo‘lmasin, bir so‘z ustida soatlab zahmat chekayotgan
matnshunosga kichik bir xato qilishga ham imtiyoz bermaydi. Chunki biz kichik deb
e’tiborga olmayotgan xato tufayli butun bir matn ma’nosiga xalal yetadi, muallif
haqqiga, tarixiy omonatga xiyonat sodir bo‘ladi. “Sabotul ojizin”ning riyo illati
qoralangan “Mav’iza” deb nomlangan bo‘limidagi bir bayt “Cho‘lpon” nashrida
shunday tabdil qilingan: Agar bog‘ingda bo‘lsa gul zebosi Qachon bo‘lg‘ay
chirog‘ingning ziyosi. Ayni bayt “Mehnat” nashrida shunday keltiriladi: Agar
bog‘ingda bo‘lsa gul riyosi, Qachon bo‘lg‘ay chirog‘ingning ziyosi. Keyingi keltirilgan
baytda oldingi nashrdagi xato isloh qilingan: zebo so‘zi riyoga o‘zgartirilgan. Garchi
matn kotiblar tomonidan buzilib, zebo so‘zi riyoga aylantirilgan bo‘lsa-da, nashrga
tayyorlovchi shakl ketidan quvmay, ma’noga e’tibor qaratishi kerak edi. Har holda
bu xato keyingi nashrda tuzatilgan. Ammo baribir misralar aro bog‘lanish
kuzatilmayapti. Bog‘dagi gul riyosi bilan chiroq ziyosi o‘rtasida qanday munosabat
bor? Balki mazmunni bir amallab, izohlarni boshqa ma’nolardan qarzga olib, bu so‘
z birikmalari o‘rtasida zo‘rlab munosabat topish mumkindir. Lekin nima
bo‘lgandayam, baytning bu holatida badiiy mantiq buzilgan. “Sabotul ojizin”ning
bir necha qo‘lyozma va toshbosma nusxalarini sinchiklab o‘rganish natijasida
masala oydinlashdi. Birinchi misradagi “bog‘ingda” (هدكنيغاب) сўзи, аслида
“ёғингда” (هدكنيغاي), “гул” ( ﮔ ل ) сўзи эса, аслида “гил” ( ﮔ ل ) экан. Эътибoр
berilsa, arab imlosidagi har ikkala shakl deyarli muvofiq. Balki shu o‘xshashlik
kotiblarni adashishga olib kelgan. Endi misralar aro bog‘lanish tiklandi: agar
yog‘ingda gil, ya’ni chang riyosi bo‘lsa (ilm yo‘lidagi xolis niyatingga nopoklik
aralashsa), ilming chirog‘ining ziyosi ravshan bo‘lurmi? O‘zbek matnshunosligi
doirasidagi qizg‘in bahslar bugun mumtoz adabiyot namunalarining joriy imloga
tabdilidagi xatolarga bag‘ishlanishi tabiiy hol. Negaki, shu kungacha tabdil qilingan
asarlarning birortasi (hatto ularning ilmiy-tanqidiy matni ham) har tomonlama,
to‘la va qayta jiddiy matnshunoslik tekshiruvidan o‘tmagan. Aslida, o‘zbek
matnshunosligining nazariy asoslari mana shu jarayonning ichida shakllanadi.
Muayyan asar tabdili matn tarixining davomidir. Matn tarixining zamonlararo
o‘zgarish darajasi qanchalik aniqlashsa, tabdil variantining aslga muvofiqlik darajasi
shunchalik yuqori bo‘ladi. Demak, mumtoz adabiy merosimiz namunalarining joriy
imloga tabdilini tanqidiy o‘rganish matnshunoslikning fundamental masalasidir.
Adabiy meros tadqiqi va targ‘ibi yo‘lida bilib-bilmasdan sodir etilayotgan
nuqsonlarning sababini faqatgina yetarli saviyada saboq beruvchi ustozlarning
kamligi, shuning uchun ularni jon qulog‘i bilan tinglovchi talabalarning undan-da
kamligi bilan izohlasak, muhim jihatni e’tibordan soqit qilgan bo‘lamiz. Muhimi,
qadimiy manbalarni o‘rganish va o‘rgatish ishiga munosabat o‘zgarishi kerak.
Shundagina, olimlarimiz ta’kidlagan, matnshunoslikning sistemali yaxlit nazariyasi
va ilmiy-metodologik mezonlarini ishlab chiqish, ta’lim standartlari, o‘quv rejalarida
birinchi blok fanlar qatorida sanaladigan “Chet tillar” tarkibiga sharq tillarini ham
kiritish, ilmiy-tanqidiy matn tayyorlashdek zahmatni har tomonlama moddiy va
ma’naviy rag‘batlantirish, jumhuriyat miqyosida matnshunoslik hay’atini tuzish,
matnlarni tayyorlaydigan va chop etadigan mutaxassis hamda nashriyotlarning
vakolatlilik darajasini belgilash kabi masalalar ga qarash jiddiylashadi. Munosabat
jiddiylashar ekan, sohaga bevosita va bilvosita aloqador kishilar endi yuqorida
sanalgan masalalarning amaliy yechimini “ushalmas orzu” degan gumon bilan
emas, balki ertaga aniq yuzaga chiqadigan real vaziyat taqozosi o‘laroq qabul qiladi.
Zero, avvalgi qadam o‘ziga, aytayotgan so‘ziga ishonchdan, demakki ishontirishdan
boshlanadi.
Ayni
holatda
bildirilayotgan
fikr-mulohaza
va
takliflarni
harakatlantiradigan birlamchi kuch ham ishonchdir. Matn tiklash jarayonidagi ba’zi
qiyin holatlar va nuqsonlar ehtimolligi sabablari. Yozma yodgorliklar matnining
tuzuvchisi, matn qo‘lyozmalardagi xato va kamchiliklarni bartaraf etish yulida kilgan
xarakatlari bilan bir qatorda o‘zi ham xato va kamchiliklar o‘tkazib yuborishi xech
gap emas. Ular o‘rtasida eng ko‘p uchraydigani matnni notug‘ri o‘qish xatoliklari
hisoblanadi. Saykaliy. «Baxrom va Gulandom», Toshkent, O‘zSSR Fan nashriyoti. —
1960, 11— 12-betlar. // Nashr uch qo‘lyozma asosida amalga oshirilgan. «Biz R.
Aliyevning nashrini boshka qo‘lyozmalar bilan solishtirganimizda, -deb yozadi
tankidchi, - ayrim epizodlarning tushirilib qoldirilganligini anikladik va ularni kayta
tiklashga xarakat qildik. Ko‘pincha, nashrda o‘qilishi kiyin bo‘lgan ayrim so‘zlarni
boshka so‘zlar bilan almashtirish xollari ham sodir bo‘lgan. Masalan, nashrning 145-
saxifasida: Dedi: — Shabrang bobom Bahromni ko‘rgan Uzotib shahr
chinlarga yuborg‘on.— bayti mavjud. Nashrga tayyorlovchi «sari» so‘zini o‘qishga
qiynalib, «chinlarga» deb yuborgan, o‘qiyolmagan so‘zning o‘rniga ko‘plik
qo‘shimchasi «lar» ni qo‘shgan. Aslida: Dedi: — Shabrang Bobong Bahromni
ko‘rgan Uzotib shahr Chin sari yuborgan, bo‘lishi kerak edi. Bu tipdagi xatolar
nashrning 145, 146, 147, 168, 169,170, 171, 172, 173, 174 180, 181, 182 183, 184
saxifalarida ham ko‘plab uchraydi». (Mu’tabar Abduvoxidiva. Sobir Saykaliy
ijodining ommalashuvi va baxolanishi tarixidan // Adabiy meros 1986/4, 30-6. b/
Yana bir misol tarikasida «O‘zbek tili va adabiyoti», 3/1973 -jurnalida bosilgan
«Luqma»ni olaylik: “Bizni ushbu maqolani yozishga undagan narsa yukorida
keltirilgan juz’iy nuqsonlar emas, balki «Kutadg‘u bilig»ning Vena (Hirot)
nusxasining xotima kismida mavjud bo‘lgan forsiy bir ruboiyning g‘alat o‘qilishi
hamda xato tushunish asosida noto‘g‘ri xulosa chiqarilishi bo‘ldi. O‘sha ruboiy
kuyidagicha: تسيناج ميکدوجو شناهج دب تسين تسيعمش هکمحر شيباﺘفا تسنگل نم هدنب صاخ
رهظمو فطل مقح هصق هچ منک نم ميوا هلمج تسنم I. Muxlisov mazkur ruboiyni quyidagicha
o‘qiydi (tushunarli bo‘lsin uchun biz ruboiyni gazetada kanday yozilgan bo‘lsa,
ushanday xolda keltirdik): Janisat vujudum ki jahanesh bed nest, Sham’iyat rexim ki
aftabesh lekenest, Men bendei xas ve muzhir lutf haqqim, Qissache kunem men
oyum o jumle munist. Muallifning bu tarzda o‘qishi natijasida, birinchidan, klassik
forsiy til buzilgan, ikkinchidan, sufiyona ruxda yozilgan va vaxdati vujud xakidagi
sufiyona falsafiy mazmun ifodalangan ruboiyning mantiqi yuqqa chikkan. Ushbu
ruboiyning to‘g‘ri o‘qilishi kuyidagicha: Joniist vo‘jo‘dam ke jahonash badanast,
Sham’iist ruham ke oftobash laganast, Man bandaye xosso‘ mazhare lutfe haqqam,
Qissa che kunam, man uyam, o‘ jo‘mle manast. Mazmuni: Vujudim bir jondirki,
uning jahoni badandir, Yuzim bir shamdirki, oftob uning (tagidagi) lagandir, Men
xos banda va haqq lutfining zuhr etgan yeriman, Ta’riflab nima qilaman, men u
(xudo) dirman, u (xudo) borligicha mendir. Ruboiyning uchinchi misrasidagi
«xos» so‘ziga asoslanib, maqola muallifi bu ruboiyni Yusuf Xos Xojib yozgan bulishi
mumkin, «man bandai xos»ni «men Xos Xojib», deb anglash mumkin bo‘ladi, deydi.
Misollardan ko‘rinib turibdiki, matnshunos, ko‘pincha, asl matnni noto‘g‘ri o‘qib
ta’naga qolar ekan. Tilni yaxshi bilmasdan turib bunday ishlarga qo‘l o‘rish kishini
shunday nokulay axvolga solib qo‘yadi. Bunday misollarni tadqiqot va taqrizlarda
ko‘plab uchratishimiz mumkin. Bizning vazifamiz shunday «dakki»larni ko‘prok
topib o‘qib, tegishli xulosalar chikarib olishdir. “Firdavsul iqbol”da Allohqulixonning
vafoti munosabati bilan Ogahiy tomonidan yozilgan quyidagi ta’rix ham berilgan:
مسج ناودع ز فوخ شرهق رب وشعر با تظا دما (7717, 117а-варақ) Ushbu ta’rix
F.G‘anixo‘jayev tomonidan tuzilgan tanqidiy matnda 19 baytdan iborat bo‘lib,
“Ta’rixi vafoti Allohqulixon va julusi Rahimqulixon” deb nomlanadi. U Jismi aduvon
zi xavfi qahrash, Pur ra’shai iztirob omad47. Bayoniy va Komyob matnida esa
quyidagicha: Jismi aduvon zi xavfi qahrash, Bar ra’shavu iztirob omad.
Ma’lumki, Sharq adabiyotida sifatlarning ketma-ket sinonimini qo‘llash orqali
voqea yoki predmetning holatini bo‘rttirib ko‘rsatish ommaviylashgan holdir. Bu
o‘rinda ham xuddi shu holat mavjud bo‘lib, Ogahiy xonning qahridan
dushmanlarning titroqqa kelganini “Bar ra’shavu iztirob omad” so‘zlari orqali
bergan. Tanqidiy matnda esa, “bar” so‘zi “pur” tarzida noto‘g‘ri talqin qilingan.
Shuningdek, Sharq kitobnavisligiga xos tarzda kotiblar tomonidan “va” bog‘lovchisi
ko‘pgina hollarda tushirib qoldiriladi. Buni kotiblar yozishni tezlashtirish maqsadida
amalga oshirganlar. F.G‘anixo‘jayev foydalangan matnida “ra’sha” va “iztirob”
so‘zlari aslida “va” bog‘lovchisi orqali bog‘langan bo‘lsa ham, kotib tomonidan
bog‘lovchi tushirib qoldirilgan. Tanqidiy matnda bu hol hisobga olinmay, ikki so‘z
izofiy bog‘lovchi orqali o‘qilgan va oqibatda misra mazmuni mavhumlashib qolgan.
Shunga o‘xshash yana bir misol: Ogahiy ba fikr buda yak shab, Kaz xotifash in xitob
omad.
Ta’rix bar in du voqe’a go‘y, Fikri tu base savob omad. Bayoniy matnida ushbu
ko‘rinishda ko‘chirilgan: Ogahiy, ba fikr budam imshab, Az hotifam in xitob omad:
“Ta’rix bar in du voqe’a go‘y, Fikri tu base savob omad”. Ikkala matn qiyoslansa,
ular “yak shab” va “imshab” so‘zlari orqali farqlanishi ko‘rinadi. Bizningcha, Bayoniy
matni to‘g‘riroq. Chunki, unda ta’rixning aynan Allohqulixonning vafot etgan va
Rahmonqulixonning taxtga o‘tirgan kuni go‘yoki ilohiy xabardan ilhomlanib aynan
o‘sha kuni bitilganligi “imshab” so‘zi orqali bildirilgan. Tanqidiy matnda esa, “yak
shab” so‘zi orqali bu aniqliq yo‘qolgan. Bayoniy matnidan ta’rixning qaysi kuni
bitilganligini ham bilib olish mumkin. Xuddi shunday matniy farqlarning e’tiborlisi
ta’rix moddasi chiqariladigan so‘nggi baytda bo‘lib, tanqidiy matnda: Kift az sari
osmon go‘zashta, Mah raftayu oftob omad. Komyobda: Guft az sari osmon
guzashta, Mah raftavu oftob omad (7717, 117 a-varaq). Bayoniyda: Guftam zi
sari adab guzatsha: “Mah raftavu oftob omad”48. Tanqidiy matn va Komyob
keltirgan matnga ahamiyat berilsa, ikkalasi bir manbadan olinganligi seziladi. Lekin,
tanqidiy matnda “guft” so‘zi “kift” tarzida o‘qilib, umuman tushunarsiz holatni
yuzaga keltirgan. Ogahiy bu bayt orqali aytmoqchi bo‘layotgan fikrida saktalik
mavjudligini oldingi baytlar bilan mantiqiy bog‘lanmayotganligini oddiy o‘quvchi
ham anglay oladi. Bu saktalik Bayoniy matnida bartaraf qilingan va uni tanqidiy
matn uchun asos qilib olish o‘rinli bo‘ladi.
Gloss, kon’yektura va interpolyatsiya. Insoniyat tarixi turli soha olimlarining
tadqiqotlari, kashfiyotlaridagi ma’lumotlar asosida davrlashtirilgan. Har bir fan
sohasi o‘zining muayyan xususiyatlaridan kelib chiqib, bu davrlarni har xil nomlar
bilan atagan. Albatta, qo‘yilgan nomlar fanning muammolari bilan bog‘liklikda,
inson aqlining mahsuli bo‘lgan mantiq asosida dalillangan. Gap, bu o‘rinda,
davrlashtirishning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligida emas. Har bir fan sohasi, u ijtimoiy-
gumanitar, tabiiy, aniq fan bo‘ladimi, o‘zining mavjudligini insoniyat tamadduni
tarixiga qandaydir shaklda konkret munosabati bilan namoyon qiladi. Muhimi,
mana shu konkret munosabatning aniqlik chegarasi qay darajada ekanligida. Ilm
tabiatan aniqlikni taqozo etadi. “Ilmiy haqiqat” deb taqdim etilayotgan xulosalar
taxmindan qanchalik xoli bo‘lsa, ilmiylik sifati shunchalik yuqori bo‘ladi. Ya’ni, ilmiy
haqiqat taxmin tugagan joydan boshlanadi. Shunday ekan, Sharh ilmi ildizini “antik
davr mutafakkirlari” deb atalmish Suqrot, Aflotun, Arastu, Hiraqlid yoki Xitoy
faylasuflari Konfutsiy, Lao Szilarga nisbat berilgan so‘zlar yoxud “Avesto”, Vedalar,
Upanshidalar, shuningdek, Rim notiqlik san’ati namoyondalari Sitseron, Mark
Avreliy, Tatsit, Tit Liviylarning faoliyati bilangina bog‘lab qo‘yilsa, yuqorida
ta’kidlangan ilmiylik mezoni buziladi. Sharh ilmining fundamental asosi ilohiy kalom
– Qur’oni karim nuzuli jarayonida shakllandi. Bu muqaddas Kitobning qanday nozil
bo‘lgan bo‘lsa, shundayligicha bitta harfi ham o‘zgarmasdan saqlanib kelayotgani
Payg‘ambar zamonidan to bugungacha uzluksiz silsila bilan bog‘langan tarixiy
hujjatlarda to‘la aks etgan. Tarixiy hujjatlarning ishonchliligi rad qilib bo‘lmas ilmiy
dalillar bilan isbotlangan. Har bir oyatning nozil bo‘lish o‘rni, vaqti, sababi insoniyat
tarixida hayotining barcha jihatlari eng kichik nuqtalarigacha to‘la qayd etib
borilgan yagona shaxs Muhammad alayhissalomning hadislari orqali o‘ta aniqlik va
butun tafsilotlari bilan o‘rganilgan. Buyuk vatandoshimiz, muhaddislar imomi
Muhammad ibn Ismoil Buxoriy 600 ming hadis to‘plagan. Hadislarni jamlashda
to‘qson ming kishi huzurida bo‘lgan. Ushbu hadislar ichidan saralangan 7 mingdan
ortiq sahih hadisni o‘n olti yilda yozib tugatgan mashhur عماجلا حيحصلا (“Sahih
hadislar to‘plami”) kitobiga kiritgan. Savol tug‘iladi: nima uchun shuncha yillik
mehnat bilan to‘plangan 600 ming hadis ichidan faqat 7 ming hadisgina kitobga
kirdi? Sababi, qonuniy ravishda Qur’onning sharhi maqomida e’tirof etilgan manba
– hadislar har qanday shubhadan, taxminlardan batamom xoli bo‘lsin. Zero, har bir
fan sohasida qo‘yilgan bosh masalaning yechimlari Qur’onda va hadislarda bevosita
yoki bilvosita mavjud ekan, tafsir, hadis, aqida, fiqh, usuli fiqh, siyrat ilmi bilan
shug‘ullanuvchi olimlar o‘rganilayotgan mavzularga nihoyatda mas’uliyat bilan
yondashishga majburdir. Olimlar bu majburiyatni muvaffaqiyat bilan uddalaganiga
tarix guvoh. Jahon fani olamida erishilgan yutuqlarga nazar solib, 1400 yillik tarixga
ega islomiy ilmlar ko‘plab cho‘qqilarni zabt etganini ko‘rish mumkin. Tibbiyot,
falakiyot, matematika, geometriya, fizika, kimyo qator fan sohalarida Yevropa
uchun inqilobiy taraqqiyot yo‘llarini Sharq tafakkuri ochib bergani bugun ayon
haqiqat. Ammo filologiya sohasida ham yutuqlar uchun sharoit Sharqdan
boshlangani tor doiradagi mutaxassislar uchun ham ma’lum emas. Sharqda
ijtimoiy-gumanitar fanlarning kelib chiqishi Qur’on karim va uni o‘rganish bilan
bog‘liq. Statistika sohasida qo‘yilgan birinchi qadamlar ham ulug‘ Kitob matnini
yig‘ib, mus’haf holiga keltirish jarayonida amalga oshdi. Qur’on avval surama-sura,
oyatma-oyat yig‘ib tartibga solingach, so‘zlar soni, hatto harflar miqdorigacha aniq
hisobga olingan. Yig‘ilgan suralar matnlari va tartibini o‘rganish hozirgi kunda
matnshunoslik deb atalmish ilmning mukammal tamoyilini, dastavval, islom kelgan
davrdayoq yuzaga chiqargan edi. Shu jarayonning o‘zida bir guruh olimlar fonetika
ilmiga asos solishdi. Sharqda bu ilm hanuzgacha ilmi tajvid nomi bilan atalmoqda.
Ilmi tajvid olimlari Qur’oni karim matni asosida arab tili fonetikasini batafsil bayon
qilib berganlar. Natijada, bu ilmni o‘zlashtirgan yevropalik olimlar uchun ilmi
tajvidda mavjud fonetik hodisalarni tushuntiruvchi qonuniyatlarni o‘z tillariga
tatbiq qilish va ularni o‘zlariga tushunarli atamalar bilan nomlashdan iborat
vazifagina qolgan. Leksikografiya va leksikologiyaning Yevropadagi ravnaqi ham
Qur’onni o‘rganishdan orttirilgan bilim va tajribalarni o‘zlashtirishdan boshlangan.
Holbuki, lug‘atlarga hozirgi kun nuqtai nazaridan qo‘yiladigan talablar arab
leksikografiyasida bundan ming yil ilgari ham bor edi. Ya’ni, Qur’on uchun tuzilgan
lug‘atlar X asrdan boshlab izohli va ikki tilli lug‘atlar uchun zamin yaratish bilan
birga, hozirgi kunda, deyarli barcha tillarning lug‘atlarini tuzish uchun zarur bo‘lgan
leksikografik usullarga asos bo‘ldi. Bu dalillarni keltirishimizdan maqsad, Qur’oni
karimni ko‘klarga ko‘tarish va shu yo‘l bilan uning qadrini oshirish emas. Zero, u
insonning bunday yordamiga muhtoj ham emas. Balki aytmoqchimizki, barcha
fanlar sohasidagi izlanishlar har qanday taxminu gipotezalardan mutloq xoli ekani
ilm ahli tomonidan to‘la tan olingan mustahkam ilmiy asosga qurilsagina, tom
ma’noda haq qaror topadi. Ilohiy Kalom shunday ishonchli manba bo‘lgani uchun
ham uning haqiqatidan ilhomlangan olimlar natijalar ketidan natijalarga erishdilar.
Olamga, odamga munosabatda paydo bo‘lgan sog‘lom ilmiy mezon tufayli to
bugungacha ulkan kashfiyotlar davri davom etmoqda. Xullas, mana shu ilmiy
mezonga ko‘ra sharh ilmining vujudga kelishi, shakllanishi, mustaqil ilm sifatida
barqarorlashuvi hodisalarini Islomdan keyingi davr bazasida o‘rganish maqsad
qilindi. Sh.Jabborov o‘zining “Germenevtika – tushuntirish ilmi”kitobida aytadi:
“XVIIIXIX asrlarda nemis olimlari tomonidan fan sifatida tafakkur maydoniga
tashlangan falsafiy germenevtika boshqa ko‘rinishda azaldan Sharqda ham mavjud
bo‘lgan bilish, tushunish, sharhlash va izohlash bilan bog‘liq ta’limotdir.
Germenevtika metodi bilan G‘arbda Injil matnlarini izohlaganlaridek, bizda ham
Qur’oni karim oyatlarini tafsir va ta’vil qiladigan, hadisi sharif ma’nolarini
izohlaydigan, mutafakkir ajdodlarimizning asarlarini sharhlaydigan mufassirlar,
muhaddislar, faqihlar ilmi azaldan shakllanib, rivojlanib kelgan”.
Qo‘lyozma hoshiyasining matnshunoslik tadqiqida muhim ahamiyatga ega ekaniga
bir misol:1940 yili Sadriddin Ayniy “Hamsa”ning tanlanma nusxasini tuzib chiqadi.
Sadriddin Ayniy bu kitobni tanlanma nusxa deb ataydi va nashr xususida shunday
yozadi: “Alisher Navoiyning “Hamsa”sida 50 ming misradan ortiq she’r bor. Keng
o‘quvchilar ommasi uchun uni bir butun holda tezda egallab olish ancha og‘ir
bo‘ladi. Shuning uchun men bu qiyinchiliklarni nazarga olib, Navoiy yubiley
komitetining topshirig‘i bilan qo‘lingizdagi bu tanlanma nusxani vujudga keltirdim.
Bu nusxani tartibga solishda har bir doston va bo‘limlardan xarakterli bo‘lgan
parcha va misralarni terib oldim. Ammo har bir doston va boblarning ayrim
tashlangan parcha va misralarning mazmunini bayon qildim. San’atkorona
ishlangan, lekin u san’at oddiy o‘quvchilarning ko‘ziga ilinmay qoladigan, tushunishi
qiyinroq bo‘lgan misra va baytlarni va shuningdek, Navoiyning shaxsiy hayotiga,
yoki zamondoshlariga oid bo‘lgan joylarni izohlab o‘tdim. Ba’zi parcha va
hikoyalarni tuzilishlari va ulardagi qahramonlar to‘g‘risidagi o‘z fikrimni ham bet
ostida bayon qildim”. A. Hayitmetov ta’kidlaganidek, S. Ayniy “Hamsa” dostonlari
matnlarini izohlash, ularga lug‘atlar tuzish, ulardagi she’riy san’atlarni o‘rganish,
tushunilishi qiyin bo‘lgan baytlarni soddalashtirib berish kabi masalalar ustida ko‘p
ilmiy izlanishlarni olib bordi . Mazkur ish ilmiy qimmati, Navoiy adabiy merosini
ko‘psonli she’riyat muxlislari o‘rtasida targ‘ib etish yo‘lidagi ahamiyati va
matnshunoslik ishlari bajarilish saviyasi nuqtai nazaridan chinakamiga salmoqlidir.
S. Ayniy tomonidan tayyorlangan “Hamsa” asari tanlanma nusxasi xususida B.
Valixo‘jayev va R. Vohidov quyidagi fikrlarni bildirishadi: “Sadriddin Ayniy bu katta
va mas’uliyatli ish jarayonida “Hamsa” dostonlari mazmuni va asosiy syujet
chizig‘ini saqlab qolishga harakat qilgan. Shuningdek, u obrazlar xarakterini
gavdalantirib ko‘rsatuvchi, ularning orzu-intilishlarini aks ettirgan satrlarni aynan
saqlab qoladi. Sadriddin Ayniy tomonidan qo‘llangan bu usul xalq og‘zaki ijodi
dostonlarini xotirga keltiradi. Eslatilgan xususiyat birinchi galda “Hamsa” tarkibidagi
dostonlarning nazmu nasr qorishmasida berilishida ko‘rinadi”.“Hamsa”
hoshiyalarida Sadriddin Ayniy tomonidan berilgan va buyuk shoir badiiy mahoratini
ochishga xizmat qiladigan izohlar chuqur ilmiyligi bilan ham diqqatga molikdir.
| 