|
Qurilish materiallari, buyumlari va konstruksiyalarini ishlab chiqarishOriental Renaissance: Innovative,
educational, natural and social sciences
VOLUME 1 | ISSUE 9
ISSN 2181-1784
Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423
607
w
www.oriens.uz
October
2021
bo‘linadi. qora metallar po‘lat va cho‘yan temir va uglerodning qotishmasidir. Agar
temir tarkibiga uglerod 2% gacha kiritilsa po‘lat, 2% ko‘p kiritilsa cho‘yan xosil
bo‘ladi. Rangli metallarga mis, alyuminiy, magniy, titan, nikel, rux, kalay va
boshqalar kiradi. Rangli metallar yer yuzida kam uchraydi va metall ishlab
chiqarishni 5% tashkil etadi. Qurilishda rangli metall va qotishmalardan yengil va
kimyoviy muxitlarga chidamli konstruksion elementlar, bezak buyumlari va boshqa
materiallar va qismlar tayyorlanadi. qora metallar olishda xomashyo sifatida magnetit,
gematit, pirolyuzit, xromit kabi temir rudasi ishlatiladi. qora metallar tarkibida
ugleroddan tashqari oz miqdorda kremniy, marganes, oltingugurt, fosfor va h.k.
bo‘ladi. Qora metallar tarkibiga xrom, nikel, molibden, alyuminiy, mis kabi
legirlovchi moddalar qo‘shib, ularning xossalarini o‘zgartirish mumkin. Qora
metallar tarkibidagi uglerod miqdoriga qarab cho‘yanlar va po‘latlarga bo‘linadi.
Cho‘yan. Cho‘yan temir oksidlaridan temirni domna jarayonlari natijasida
qaytarib olinadi. Uning tarkibida 93% temir, uglerod 5% gacha va oz miqdorda
qo‘shimchalar bo‘ladi. Cho‘yan oq, kulrang va maxsus cho‘yan turlariga bo‘linadi.
Oq cho‘yan qattiq va mo‘rt bo‘lib, ularni qayta ishlash va quyish qiyin bo‘ladi.
Cho‘yan po‘lat va maxsus cho‘yan ishlab chiqarishda ishlatiladi. Kulrang cho‘yanlar
yumshoq, oquvchan, qayta ishlanuvchan, yedirilishga, chidamli va quyma buyumlar
tayyorlashda ishlatiladi. Cho‘yanning maxsus turlari kulrang cho‘yanlarning bir xili
bo‘lib, cho‘yanni uzoq muddat (80 soat) yuqori xaroratda termik ishlov berib olinadi.
Cho‘yanlar tarkibiga marganes, kremniy, fosfor va legirlovchi qo‘shimchalar qo‘shib
ularning mustaxkamligini oshirish mumkin.
Po‘lat. Po‘lat cho‘yan tarkibidan ortiqcha uglerod va qo‘shimchalarni maxsus
texnologik usullar vositasida chiqarib yuborib hosil qilinadi. Po‘lat asosan konvertor,
marten va elektr toki bilan eritish usullarida olinadi. Po‘lat tarkibida uglerod 2%
gacha bo‘ladi. Po‘latlar kimyoviy tarkibiga ko‘ra uglerodli va legirlangan bo‘ladi.
Uglerodli po‘latlar temir va uglerod щamda marganes, kremniy, oltingugurt va fosfor
aralashmalari asosidagi qotishmadir. Ular qotishiga ko‘ra sokin, yarim sokin va
qaynaydigan po‘lat turlariga bo‘linadi.
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, po‘lat tarkibiga nikel, xrom, volfram, mis, alyuminiy,
molibden va boshqa rangli metallar kiritilib legirlangan po‘latlar olinadi. Po‘latlar
kam legirlangan (2,5% gacha), o‘rtacha legirlangan (2,5-10%) va ko‘p legirlangan
(10% dan ortiq) bo‘ladi. Po‘latlar ishlatilish soxasiga ko‘ra konstruksion, maxsus
asbobsozlik po‘latlarga bo‘linadi. Konstruksion po‘latlardan qurilish konstruksiyalari,
armaturalar, maxsus po‘latlardan esa olovbardosh va korroziyaga chidamli buyumlar
|
| |
