O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA Q’RTA MAXSUS TA‘LIM VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
TASVIRIY SAN‘AT VA MUHANDISLIK GRAFIKASI KAFEDRASI
“Himoyaga tavsiya etilsin”
Pedagogika-psixologiya fakulteti
dekani:_________dots.T.Q. Vazir (arab. - yuk koʻtaruvchi) - oʻrta asrlarda Yaqin va Oʻrta Sharq davlatlarida, shu jumladan Oʻrta Osiyo xonliklarida hukumat idorasi yoki kengashi (devon) boshligʻi. V. lar vaziri aʼzam rahbarligida davlatni idora etish vazifalari bilan shugʻullangan. V. Respublika (lot. respublica, res - ish va publicus - ijtimoiy, umumxalq) - davlat boshqaruvi shakli, unda bar cha davlat hokimiyati organlari saylab qoʻyiladi yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi, fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega boʻladilar. RASULOV.
“____”________________ 2012 yil
QUVVATOV FAYZULLA XUDOYQULOVICHning
5140700 — Tasviriy san‘at va muhandislik grafikasi ta‘lim yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun
“TASVIRIY SAN’ATDAN KOMPOZITSION FAOLIYAT MASHG’ULOTLARI (UMUMIY O’RTA TA’LIM MAKTABLARI MISOLIDA)”
mavzusida yozgan
BITIRUV MALAKAVIY ISHI
Ilmiy rahbar: N. BERDIYEV
QARSHI - 2012
MUNDARIJA:
KIRISH………………………………………………………………….3
I bob. Kompozitsiya.
1.1. Kompozitsiya. Kompozitsiya tarixining rivojlanishi…………8-bet.
1.2. Mashhur rassomlar ijodida kompozitsiyasi masalalari………15-bet.
IIbob. Umumiy o’ta ta’lim maktablarida tasviriy san’at darslarining mazmuni, kompozitsion faoliyat mashg’ulotlari.
2.1. Maktabda tasviriy san’at darslarining mazmuni va DTS. . ......21-bet
2.2 Kompozitsion faoliyat mashg’ulotlari va ularning turlari. …. 24-bet.
2.3 Rangtasvir kompozitsiyasi mashg’ulotlarini olib borishda yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish………………………. 41-bet.
2.4 Akvarelda “Qishki o’yinlar” nomli rangtasvir kompozitsiasini ishlash bosqichlari……………………………………………..,,,,50-bet.
XULOSA…………………………………………………………55-bet.
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………56-bet.Adabiyot (arab. - adab so‘zining ko‘pligi) - 1. Fan va amaliyotning biror sohasidagi yutuqlarni umumlashtiruvchi asarlar majmui (texnikaviy A., qishloq xo‘jaligi A.i, siyosiy A. va boshqalar). 2. San’atning bir turi (badiiy A. deb ham ataladi)
KIRISH
Tasviriy san'at inson ongiga tezda ta'sir etib, unda ezgu hislar uyg'otadigan, ma'naviy olamini boyitadigan san'at turlaridan biridir. Shu bilan birga, tasviriy san'at inson shaxsining shakllanishi va kamolga yetishiga yordam beradigan tarbiyachi hamdir. Tasviriy san'at o’quv prеdmеti o’z xaraktеriga ko’ra estеtik tarbiyaning asosini tashkil etuvchi estеtik idrok, estеtik zavq, estеtik his-tuygu, estеtik did, esgеtik mulohaza, estеtik baholash, estеtik ijod kabi sifatlarni o’stirishda katta rol o’ynaydi.
Mamlakatimiz o’z mustaqilligiga erishgan dastlabki yillardan boshlab hukumatimiz tomonidan yosh avlod tarbiyasiga e’tibor berishni eng muhim vazifa deb qaraldi. Chuki, har bir davlat o’z kelajagini soglom, ma’naviy barkamol bolgan, ilmli yoshlar misolida ko’radi.
Ana shunday milliy uyg‘onish davrida О‘zbekiston Prezidenta I.Karimov Mustaqillik bilan bog‘lik barcha ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy masalalar qatorida inson, ayniqsa yosh avlod ma’naviyati, erkin, ozod shaxs ma’rifatiga, madaniyat va san’atning rivojiga alohida e’tibor berdi. Mustaqillik - davlatning ichki va tashqi ishlarda boshqa davlatlarga qaram boʻlmay faoliyat koʻrsatishi. M. tamoyillariga rioya etish davlatlararo oʻzaro munosabatlarda yetakchi, hukmron qoidadir. Har bir davlatning mustaqilligini tan olish oʻzaro tinchtotuv yashashning prinsiplaridan biridir. «Hozirgi murakkab sharoitda xalqimiz, awalo, o'sib-unib kelayotgan yosh avlodimiz ongi va qalbida mafkuraviy immunitet hosil qilish muhim ahamiyatga ega. Bu ishni bamisoli yosh niholga mevali daraxt kurtagini payvand qiladigan usta bog'bondek noziklik va mehr bilan oqilona amalga oshirish lozim», deb ta’kidlanadi Prezidentimiz Islom Abdug’aniyevich Karimovning “Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar” asarida.Asar (arab. - iz, qodsiq) - 1) bi-ror narsadan qolgan yoki undan darak beruvchi belgi; nishon, iz; 2) Muhammad (sav) dan qolgan barcha sunnatlar; 3) olim, yozuvchi, rassom, bastakor va boshqa ijodining mahsuli. Shuningdek, yurtboshimiz 1989 yilning 25 oktyabrida O’zbekiston SSR Oliy Sovetining XI sesiyasida so’zlagan nutqida kadrlar tayyorlash ishiga muhim e’tibor qaratib, quyidagi fikrlarni bildirgan edilar: “Agar ertangi kunimizni o’ylab ish qilmoqchi bo’lsak, kelajakda ishimizni davom ettiradigan bugungi yoshlarimizga sharoit yaratib,ularning hayoti haqida qayg’uradigan bo’lsak, avvalo, mahalliy yoshlarni tarbiyalash ishiga munosabatimizni mutlaqo o’zgartirishimiz kerak”.1
Zotan, takomil ma’navii madaniyat va san’atsiz, milliy qadriyat-larni yanada yukori boskichga kо‘tarmasdan tu-rib, yangi jamiyatni, yangi ijtimoiy-tarixiy munosabatlarni va yangi dunyokarashni barpo etish mumkin emasligi ayon bо‘ldi.
Shu munosabat bilan, 1997-yili O'zbekiston Respublikasida ta'lim tizimini rivojlantirish bo'yicha «Ta'lim to'g'risida»gi qonun va «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi qabul qilindi. Dastur - 1) biron-bir faoliyat, ishning mazmuni va rejasi; 2) siyosiy partiyalar, tashkilotlar, alohida arboblar faoliyatining asosiy qoidalari va maqsadlari bayoni; 3) oʻquv fani mazmunining qisqacha izohi; 4) teatr, konsertlar va b. «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»da estetik turkumdagi fanlarni o'qitilishiga alohida e'tibor berilgan bo'lib, xususan, uning «Uzluksiz ta'limni tashkil etish va rivoj-lantirish tamoyillari» qismida uzluksiz ta'limning faoliyat ko'rsatish tamoyillaridan biri ta'limning ijtimoiylashuvi deb qaraldi. U ta'lim oluvchilarda estetik boy dunyoqarashni hosil qilish, yuksak ma'naviyat, madaniyat va ijodiy fikrlashni shakllantirish lozimligini qayd etadi. «Hozirgi vaqtda eng muhim, eng dolzarb vazifamiz — jamiyatimiz a'zolarini, avvalambor, voyaga yetib kelayotgan yosh avlodni kamol toptirish, ularning qalbida milliy g'oya, milliy mafkura, o'z Vataniga mehr-sadoqat tuyg'usini uyg'otish, o'zligini anglash, milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalashdan iboratdir», deyiladi Prezidentimiz I.A. Karimovning “Xushyorlikka da’vat” risolasida. 2
Natijada umumiy ўrta ta'lim maktablaridagi barcha o’quv fanlari qatori «Umumta'lim maktablarida tasviriy san'at ta'-limi kontsеptsiyasi» ham tayyorlandi va u O’zbеkiston xalqq ta'limi vazirligi kollеgiyasining 5 may 1993 yilgi 5-5 sonli qarori bilan tasdiklandi. Mazkur kontsеptsiyada qayd qilinganidеk, uni tayyorlashda quyidagi omillar hisobga olingan edi:
- mustaqil O’zbеkiston sharoitidagi o’zbеk bolasini shakllantirishga bo’lgan zamonaviy talablar;
- ta'lim-tarbiyani milliy madaniyat va san'at asosida amalga oshirishni kuchaytirish;
ta'lim-tarbiyani amalga oshirishda O’zbеkiston Sharq mamlakati ekanligini xisobga olish va shu asosda badiiy ta'lim mazmuniga tеgishli o’zgartirishlar kiritish;
- maktabdagi badiiy ta'limni amalga oshirshta bolalarni fikrlashga, ishga ijodiy munosabatda bo’lishchikni kuchaytirish, ularni yuksak did va madaniyatli qilib shakllantirishga qaratish;
maktabda bolalarni tasviriy san'atdan byushm va malakalarni puxta egshshashlariga qaratash, shu asosda tabaqayaashtirilgan badiiy ta'limni joriy etish;
O’zbеkiston maktablarida tasviriy san'at ta'limii mazmunini dunyo standartlari darajasiga olib chiqish.
Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi:
Yoshlarga tasviriy san’at darslarini o’qitishda yangicha metod va usullarni izlab topish, zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish masalalari ayniqsa dolzab mavzulardan hisoblanadi.
Ushbu bitiruv malakaviy ishida ham tasviriy san’at darslarining muhim bo’g’ini bo’lgan “kompozitsion faoliyat”mashg’ulotlarini olib borish, uning o’ziga hos jihatlari aniq bir mashg’ulot misolida yoritilib berishga harakat qilindi. Harakat - borliqnint ajralmas xususiyati boʻlgan oʻzgaruvchanlikni (q. Barqarorlik va oʻzgaruvchanlik) ifodalovchi falsafiy kategoriya. H. tushunchasi imkoniyatlarning voqelikka aylanishini, roʻy berayotgan hodisalarni, olamning betoʻxtov yangilanib borishini aks ettiradi. Maktab tasviriy san’at darslarida kompozitsion faoliyat mashg’ulotlari o’z mazmuniga ko’ra bir necha turga bo’linadi va bu darslarni o’qitish ma’lum murakkabliklarni keltirib chiqaradi. Shuning uchun mahg’ulotlarni metodik jihatdan to’g’ri tashkil etish muhim ahamiyatga ega.
Maktablarda mutahassislik fanlarning mazmunini aniqlash, o’qitishda yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish va o’quv jarayoniga tadbiq etish, o’quv materialining mazmuni va tuzilishining mukammaligi o’quvchilar saviyasiga mosligi ilmiy bilish jarayonida faolikni kuchaytiradi va pedagogik samaradorlikni oshiradi. “Tasviriy san’atdan kompozitsion faoliyat mashg’ulotlari” mavzusi ham dolzarb muammolardan bo’lib, u ta’limda yangicha usullarni ishlab chiqish va samarali foydalanishni taqoza qiladi.
Mazkur malakaviy ish ana shu dolzarb muammoni hal qilishga qaratilgan.
Muammoni o’rganilganlik darajasi :
Bitiruv-malakaviy ishda ko’rilayotgan muammo ilgari ham har tomonlama o’rganilib chiqilgan va amaliyotga joriy qilingan. Masalan, bu muammolar yechimi S.Abdirasilov, B.Boymetov, N.Tolipov tomonidan 2006 yilda chop etilgan “Tasviriy san’at”o’quv qo’llanmasida, Rahim Hasanovning Tasviriy san’at o’qitish metodikasidan amaliy mashg’ulotlar” kabi qo’llanmalarida atroflicha ishlab chiqilgan. Ammo bu mavzu doirasida, xususan, umumiy o’rta ta’lim maktablari tasviriy san’at darslarida o’qitishning zamonaviy texnologiyalarini qo’llash hali to’liq ishlab chiqilmagan. Malakaviy ishda ana shu kamchiliklarni bartaraf qilish yo’llari taklif qilingan. Bular ,“Tasviriy san’atdan kompozitsion faoliyat mashg’ulotlari” mavzusini zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida o’qitish uslubiyotining o’ziga xos tomonlari tadbiq qilinganligidir.
Mavzuning maqsadi. Bitiruv-malakaviy ishini bajarishda quyidagi maqsadlar ko’zda tutilgan:
-tasviriy san’atda kompozitsiya tushunchasi, unig turlari, vositalari va qoidalarini o’rganish;
-tasvirlash metodlari tarixi, ularning takomillashuv jarayoni va hozirgi zamon tasviriy san’at o’qitilishi yo’llarini o’rganish, tahlil qilish;
- chizmatasvir va rangtasvir ishlasga o’rgatishning eng muhim qirralariga to’xtalib aniq misollar asosida yoritishga e’tibor berish;
-umumiy o’rta ta’lim maktablar tasviriy san’at masg’ulotlari mazmuni bilan yanada yaxshiroq tanishib chiqish;
- maktab tasviriy san’at darslarida o’tiladigan kompozitsion faoliyat mashg’ulotlari ishlanmasini zamonaviy pedagogic texnalogiyalarni qo’llagan holda ishlab chiqish;
- “Qishki o’yinlar” nomli rangtasvir kompozitsiyasi ishlashni amaliy jihatdan ishlab chiqish;
Mavzuning vazifalari. Mavzuni bajarishda quyidagilarni amalgam oshirish vazifasi qo’yildi:
- tasviriy sanatning yosh avlodni tarbiyalashdagi ahamiyatini ochib berish;
- kompozitsiya nazariyasi bo’yicha ma’lumotlarni to’plash va o’rganish;
- komhozitsiyaning taraqqiyot bosqichlarini o’rganish;
- umumiy o’rta ta’lim tasviriy san’atdan Davlat Talim Standartlarining mazmun va mohiyatini o’rganish;
- umumiy o’rta ta’lim maktablari tasviriy san’at darslari, jumladan kompozitsion faoliyat darslarini o’qitishning zamonaviy metodlarini o’rganish va tadqiq qilish;
- Mashur rassomlarning kompozitsiya sohasidagi tajribalarini o’rganish;
- “Qishki o’yinlar” mavzusida rangtasvir kompozitaiyasini yaratish va uning bajarilish texnologiyasini ishlab chiqish;
Bitiruv malakaviy ishning obе'kti. Umumiy o’rta ta’lim maktablari tasviriy san’at ta'limiga innovatsion pеdagogik tеxnologiyalarni tadbig’iga asoslangan va o’qitish usullari va mеtodlarini ishlab chiqishga qaratilgan o’quv jarayoni.
Bitiruv malakaviy ishning prеdmеti. Tasviriy san’atdagi kompozitsiya mashg’ulotlarini o’qitishda innovatsion pеdagogik tеxnologiyalarni tadbiq qilish yo’llariga bag’ishlangan o’quv matеriallari mazmuni, shakli va tanlash tamoyillari.
Tadqiqotga qo’llanilgan mеtodlar va uning mеtodologik asosi:
O’zbеkiston Rеspublikasi “Ta'lim to’g’risida”gi qonuni, “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”, umumiy O’rta ta’limning Davlat ta’lim standarti va o’quv dasturilari,Prеzidеnt I.A. Karimovning ta'lim tizimini takomillashtirishga yo’naltirilgan nutqlari, unda bayon etilgan yondashuvlari, tadqiqot muammosiga oid ilmiy-mеtodik pеdagogik adabiyotlarga tayanilgan.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi va amaliy ahamiyati. Bitiruv-malakaviy ishini bajarishda olib boriladigan tadqiqotimizning imiy yangiligi shundaki, unda umumyi o’rta ta’lim maktablarida o’tiladigan tasviriy san’at darslari, xususan “Kompozitsiya”mashg’ulotlarini an’anaviy va noananaviy usullardan foydalangan holda olib borishning samarali yo’llari ishlab chiqilmoqda va tavsiya qilinmoqda. Bundan tashqari manzara janridagi “Birinchi qor” mavzusi butunlay yangi bo’lgan eskizlar asosida ijodiy ishlab chiqilmoqda. Ishlab chiqilgan metodlar amliyotda sinab ko’rilgan va undan umumiy o’rta ta’lim maktablari va kasb-hunar kollejlari tasviriy san’at fani o’qituvchilari, shu sohada ta’lim olayotgan talabalar foydalanishlari mumkin.
Bitiruv-malakaviy ishning hajmi. Ish kirish, ukki bob, olti bo’lim, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ruyxatidan iborat bo’lib, ellik olti sahifadan tashkil topgan.
I bob. Kompozitsiya.
1.1. Kompozitsiya .Kompozitsiya tarixining rivojlanishi.
Ma’lumki, tasviriy san’atda rangtasvir, grafika, haykaltaroshlik va xalq amaliy san’ati kabi turlar mavjud bolib, ana shu barcha tur va janrlarida kompozitsiya muhim ahamiyatga ega. Xalq - bu odamlar jamoasi boʻlib, ularning tili, madaniyati, sanʼati, dini boshqa jihatlarini birgalikda aks ettiradi. Xalq tushunchasi keng boʻlib jihatlari bilan birlashtiriladigan odamlar yigʻindisiga aytiladi. Shuningdek har qanday tasviriy san’at asrining negizini kompozitsiya tashkil etadi. Kompozitsiya sо‘zi lotinchadan «kompositio» - ya’ni predmetlar bо‘laklarini solishtirib, ma’lum tartibda yaxlit joylashtirish, g‘oyaga muvofiq ijod qilish, bayon qilish, kompozitsiya tuzish demakdir. Kompozitsiya orqali rassom asardagi mazmunning muayyan tarkibdagi chiziq, shakl, rang va boshqa vositalar orqali tomoshabipga ta’sir kuchini oshiradi. Uning elementlarini о‘zaro bog‘lab joy-jopnga qо‘yadi, fazoviy kenglikni yaratadi. Har bir tasviriy san’at asari ma’lum kompozitsiyaga ega bо‘ladi. Zero, kompozitsiya asar yaratilishida birinchi galla hal etiladigan muhim ish hisoblanadi.
Kompozitsiya tuzishning о‘ziga xos qonun-qoidalari, vosita va us.lublari mavjud. Kompozitsiyaning vosita va uslublarini batafsil о‘rgaguvchi "Kompozitsiya" fani ham mavjud.
Tasviriy san’atda kompozitsiyaning asosan uch turi amal qiladi. Ular frontal kompozitsiya, hajmli kompozitsiya, chuqur-fazoviy kompozitsiyadan iboratdar.
1. Frontal kompozitsiY. Bunda tasvir tekislik yuzasida ishlanadi. Ular rangtasvir, relyefli haykallar, binolarning old qismi — fasadidagi tasvirli naqshlar bо‘lishi mumkin.
2. Hajmli kompozitsiY. Bunday kompozitsiyalar uch о‘lchamga ega gasvirlar bо‘lib, ularni har tomondan kuzatish mumkin. Ular asosan yumaloq haykallar, amaliy san’at buyumlari, me’morchilik binola-rining modellarida namoyon bо‘ladi.
3. Chuqur-fazoviy kompozitsiY. Bunday kompozitsiyalar kо‘proq 1urarjoy va jamoat binolarining ichki kis mini, xususan uy ichki xonalari, jamoat joylarining foyesi, teatr sahnasi kabilarning loyihalarida kо‘zga tashlanadi.
Rangtasvir kompozitsiyasi ham tasviriy sagg’atda katta о‘rinni egallaydi. Bulga sabab tasviriy san’at oldiga qо‘yiladigan vazifa-larning aksariyati, xususan kishilarda badiiy did, tafakkur va xogirani о‘stirish, dunyoqarashni kengaytirish, tasviriy san’atni his etish malakalarini rivojlantirish rangtasvir kompozitsiyasinish asosini tashkil etadi.
Haykaltaroshlik kompozitsiyasi bevosiga haykal yaratish bilan bog‘.liq bо‘.ggan talib va qoidalar, uslub va vositalarning amashy jihatlarini о‘z ichiga oladi. Uslub - tilning inson faoliyatining muayyan sohasi bilan bogʻliq vazifalariga koʻra ajratilishi. Kishilar faoliyatning barcha sohalarida aloqa qilish jarayonida tildagi leksik, frazeologik, grammatik va fonetik vositalarni tanlash va ishlatishda birbirlaridan maʼlum darajada farq qiladilar.
Dekorativ kompozitsiya tushunchasi asosan rangtasvir va haykal-garoppiqda qо‘.llaniladigan badiiy bezak ishlarini ifodalaydi. Ular freska, mozaika, vitraj, istirohat bog‘lari haykaltaroshligi, mayda shastika, me’morchilikda esa binolarining relyefli bezaklarida frizlar shak-lida keng qо‘llaniladi.
Tasviriy san’at asarlaridagi kompozitsiyani tuzish tamoynllarini puxta egallash bо‘lg‘usi mutaxassis rassomlar uchun nihoyatda zarurdir. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, rangtasvir kompozitsiyasi rayem ishlashdagi murakkab jarayonlardan hisoblanadi. Shuning uchun ham odatda о‘quvchi va talabalarning ishlari faqat perspektiva va rang jihatsdangina emas, balki kompozitsiya jihatidan ham ancha bo’sh bо‘ladi. Bu yoshlar tafakkuri, tasavvuri va fantaziyasining talab darajasida emas ligi va rivojlanmaganligi bilan izohlanadi. Shu bilan birga, bulga о‘quvchilarning kompozitsiyaning nazariy asoslarini, uslub va vositalarini yetarlicha bilmasliklari ham sabab bо‘ladi. Kompozitsiya haqida fikr yuritgatsda, avvalo, gapni uning о‘lchami va formatidan boshlagan ma’qul. Chunki kompozitsiya ta’sirchanligini oshirishda uning о‘lchami va formatini (kо‘ndalang, tik, kvadrat formatlar) tо‘g‘ri belgilash muhim ahamiyat kasb etadi. Yaratilajak asar formati, ya’ni shakli va о‘lchami rassomning g‘oyasi, asar mavzusi va mazmuniga, va suvratdagi detallarga bog‘liq bо‘ladi.
Aytaylik, porgretda figura tikkasiga tasvirlanadigan bо‘lsa, rassom asar formatini bо‘yiga tutadi yoki rassom tasvirni chapdan о‘ngga va, aksincha, о‘ngdan chapga harakatda tasvirlaydigan bо‘lsa, asar formatini eniga tutadi.
Albatta, suvrat kompozitsiyasi va uning ta’sirchanligini oshirshnga qо‘yiladigan talablarning hammasi ham yoshlarning idroki va saviyasiga moye emasdek tuyuladi. Biroq, о‘qituvchi kompozitsiyaning ana shu muhim nazariy asoslarini yoshlar idrokiga moye keladigan samarali yо‘llar va usullar bilan tushuntirishi lozim. Shunda bu boradagi materiallar talabalar tomonidan yaxshi о‘zlashtiritadi.
Kompozitsiya qonunlari deyilganda birinchi galda bir butunlik yoki suvrat detallarining о‘zaro bog‘liqligi qonuni, kompozitsiyadagi detallarning asar goyasiga muvofiqligi qonuni, muvozanat qonuni, suvratda yangilikning bо‘lishi, kontrastlar qonuni, hayotiylik qonuni kabitar nazarda tushladi.
Kompozitsiya qoidalari deyilganda esa ritm, kompozitsion markazning bulishi, detallarni tsimmegrik yoki assimegfik joylashuvi, kompozitsiyada harakat, turg‘unlik, planlilik, laraltellikkabilar nazarda tutiladi.
Uquvchilar kompozitsiyaga xos qonun va qoidalar bilan birga uning uslublari va vosigalari haqida ham ma’lum tasavvurga ega bо‘lishlari lozim
Kompozitsiya uslublari deyilganda tasvirni monumental tarzda ifodalash, fazoviytasvirlash, detallarnitik, yotiq dioganallar bо‘yicha tasvirlash kabshgar tushuniladi. Masalan, V.Surikov «Boyvuchcha Morozova» nomli asarida kompozitsiyadagi harakatni kо‘rsatish uchun detallarni dioganal yо‘nalishi bо‘yicha joytapggirgan (13-rasm).
Kompozitsiya vosigalari deyilganda chiziq, oq va qora ranglar, rang dog‘lari, chiziqli va havo (rang) perspektivasi qoidalari asosida tasvirlash tushunitadi.
Kompozitsiya qonunlari haqida gapirganda shuni ham ta’kidlash lozimki, suvrat detallarining о‘zaro uzviy bog‘liqtiga qonuniga kо‘ra, asar g‘oyasidan kelib chiqqan holda uning mazmunini ishonarli tо‘lqin etilishi uchun unda barcha mavjudotlarning bir-biri bitan aloqador-likda tasvirlanishi talab etiladi. Aks holda asarning tomoshabinga ta’siri bо‘lmaydi.
Kompozitsiya о‘quv predmet sifatida, qalamtasvir, rangtasvirdan keyin paydo bо‘ldi va hozirda kompozitsion faoliyat mashg’ulotlari Oliy va O’rta maxsus kasb-hunar ta’limi, shuningdek umumiy o’tra ta’lim maktablari tasviriy san’at darslari о‘quv rejalariga ham kiritilgan.
Tasviriy san’atda kompozitsiya qonun va qoidalari insoniyatning ibtidoiy taraqqiyot davridan boshlab shakllana boshlagan. Ibtidoiy davr odamlari hayotni zehn bilan kuzatsalarda, kompozitsiya sezgisi juda bо‘sh rivojlangan. Bunday holatni odam gavdasi va hayvonlarning tartibsiz, alohida tasvirida kо‘rishimiz mumkin.
Qadimgi Sharq, san’atidagi kompozitsiya ibtidoiy davrdan alohida farkqqiladi. Qadimgi Sharqda kompozitsiya mavzusi tekislikda qat’iy ma’lum tartibda tasvirlanib, quldorlik jamiyatning marosimlari qonunlariga bо‘ysundirilgan.
Qadimgi misr san’atida kompozitsiyaning dastlabki yangi usullari paydo bо‘la boshlagan. Bu esa jamiyatda ijtimoiy hayotning ongli rivojlanishi natijasidir. Tasvirda chizgi, о‘lcham, rang va tue munosabatlari yuqori darajaga kо‘tarildi.
Tasviriy san’atda kompozitsiya qalamtasvir, soya - yorug‘, rang, havo va chiziq perspektivasi kabi tasviriy vositalar bilan yaratiladi.
Insoniyat tashqi dunyoni tasvirlashga intilishi juda qadim zamondan ma’lum. Ibtidoiy davrdayoq odamlar mamont suyaklarida, g‘orlarda toshlardagi chizgilarda mahoratga erishganlar. Ular hayotni zehn bilan kuzatsalarda, kompozitsiya sezgisi juda bо‘sh rivojlangan. Ularning tasviriy san’at namunalari tasodifiy emas, balki kо‘p yillik mehnat tajribasining natijasi ekanligiga guvoh bо‘lamiz.
Qadimgi Sharq, san’atidagi kompozitsiya ibtidoiy davrdan alohida farq qiladi. Qadimgi Sharqda kompozitsiya mavzusi tekislikda qat’iy ma’lum tartibda tasvirlanib, quldorlik jamiyatning marosimlari qonunlariga bо‘ysundirilgan.
Qadimgi Misr san’atida kompozitsiyaning dastlabki yangi usullari paydo bо‘la boshlagan. Bu esa jamiyatda ijtimoiy hayotning ongli rivojlanishi natijasidir. Tasvirda chizgi, о‘lcham, rang va tue munosabatlari yuqori darajaga kо‘tarildi.
Qadimgi dunyo rassomlari tabiat yaratgan о‘simlik, barg va gullarning tuzilishida, yil faslining ketma-ket kelishida simmetriya va ritm tushunchalarini anglab, о‘z ijodiy asarlarida, kompozitsiyada qо‘llay boshladilar. Shuning uchun qadimgi greklar relyef, fronton kompozitsiyalarida ritm va simmetriyadan unumli foydalanganlar. Uygonish davrigacha kompozitsiya faniga bag‘ishlangan biror bir nazariy qо‘llanma yaratilmagan.
Shunday qilib, о‘qitish uslub yо‘llari о‘zlashtira boshlandi. Lekin aniq chiqilgan о‘qitish uslublari yо‘q edi. San’atga о‘qitish (maktab tashkil qilish) asosan sivilizatsiya taraqqiyot davrida paydo bо‘ldi. Taraqqiyot davridagi tasvirlashga о‘rgatish metodlarini о‘rganishdan oldin rivojlangan qadimgi Misr san’atiga murojat qilamiz. Shaharlar va ularda saroy, qasr-koshonalar, jamoat binolari qurilishi bilan kо‘p sonli hunarmand va rassomlarga zaruriyat tugildi. Rangtasvir, xaykaltaroshlik, amaliy san’at ustalariga talab kuchaya bordi. Shu bois maxsus maktab tashkil qilish zarur bо‘ldi. Tasvirlashda tо‘plangan tajriba qadimgi Misr musavvirlariga о‘simlik dunyosi, xayvonlar, odam qiyofasi narsalarni qurish, tasvirlash qonunlari, uslub - usullarini ishlab chiqish imkonini berdi. Rassomlar asarlari asosan saroy, koshona, jamoat binolarini bezatishga mо‘ljallanar edi. Ular avliyo, faraon, muhim tarixiy voqealarni tasvirlashdi. Shuning uchun tasviriy san’at qoidalari buyurtma talabiga, diniy afsonalarga muvofiqlashtirilar edi. Xudoga sig‘inish, diniy marosimlarga amal qilishni talab qilardi. Musavvir faraonni tasvirlashda Shoh tantanasi marosimini talablariga qat’iy rioya qilishi zarur edi. Tik turgan odam kiyofasiga, yurayotgan, о‘tirgan chо‘k о‘tirgan, harakatdagi odamlarni tasvirlashga ahamiyat berilar edi, Shuningdek muqaddas qush va hayvonlarni tasvirlashga qoida ishlab chiqilgan edi. Qushlar - umurtqali hayvonlar sinfi. Trias davrida yashagan sud-ralib yuruvchilarning psevdozuxlar turkumidan kelib chiqqanligi taxmin qilinadi. Q.ning qazilma qoldiqlari juda kam; dastlabki qazilma qoldiq - arxeopteriksnshk toshdagi izi va suyaklari yura davriga tegishli. Bu belgilangan koidalar bir tomondan rassom uchun tasvirlash jarayonini yengillashtirsa, boshqa tomondan rassomni erkin ijodiy fikrlashini chegaralab qо‘yardi. Bu koidalar rassomga xaqiqiy hayotni qanday kursa, shunday tasvirlashga imkon bermasdi.
Ibtidoiy davrda rassom faoliyati qadimgi Misr Tasviriy san’at qonunlariga muvofiklashtirilgan edi. Misr rassomlari odam kiyofasini tasvirlashida maxsus «Kanon» ishlab chiqilgan edi. Buning uchun misrliklar odam qiyofasini о‘lcham tizimida 19 ta bir xil bо‘laklarga bо‘lib chiqishdi. Odam qiyofasini nisbatlarini aniqlash, pastdan yukoriga qarab о‘lchangan: oyoq tovonni balandligi barmoq uzunligiga teng. Taz suyagi odam qiyofasini о‘rtasidan ikki bir xil bо‘lakka bо‘linib turadi. Shuningdek, odam gavdasini tо‘liq tasvirlash vositalari, kо‘z, burun, og‘iz hajmi tananing barcha qismlarining nisbat о‘lchamlari belgilangan edi. Yuqoridagi bilimlarni egallagan rassom, odam qiyofasini har yer dan tо‘gri tasvirlay oladi.
Bizni xozirgi tasavvurimizdek, qadimgi Misr rassomlaridan haqiqatni hayotiy tasvirlash talabi qо‘yilmasdi. Misr rassomlarining asarlarida uch о‘lcham tasviri, perspektiva, soya, yorug‘ mavjud bо‘lmagan, tasvir chiziqli xususiyatga ega edi. Bu an’analar eramizdan 4 ming yil avval shakllanib, bir necha ming yillar davomida qat’iy amal qilib kelingan.
Rasm chizish о‘quv kursai sifatida maktabda о‘qitish shakllandi, bunga alohida e’tibor berila boshlandi. Chunki iyeroglifik yozuv harflar bilan birga xar xil narsalarni tasvirlashni talab qilardi.
Misrliklar rasm chizishda loyli taxta kumir, mо‘yqalam, buyok va temir qalamchalardan foydalanar edilar. Shunday qilib qadimgi Misr davrida rayem chizish maktablarda predmet sifatida о‘qitilganini guvohi bо‘lyapmiz. Mashg‘ulotlar qabul qilingan «Kanon» tasvirlash qoidalariga amal qilgan holda olib borilar edi.
Grek rassomlari esa yosh avlodni о‘qitish muammosiga yangicha yondashdilar. Naturani о‘rganishda estetik jihatdan yangi badiiy ma’naviyat kiritdilar. Odamzotni greklar yer yuzida eng gо‘zal mavjudot deb bilar, о‘zlarini xudolarini odamzod qiyofasida bilardilar. Zevs - keksa bilimdon avliyoni, Afina - grek ayolini, Appalon - jasur pahlavonni eslatadi. Greklar odam qiyofasini tasvirlash qonun asoslarini simmetriya va garmoniyani matematik ravishda bir -biriga muvofiq yaxlit birlikni tashkil etishini ta’kidladilar. Eramizdan avvalgi 432 yili Siksonada.haykaltarosh Poliklet odam qiyofasidagi mavjud proporsional о‘lcham teoriyasini «Dorifor» haykalida namuna tariqasida yaratdi. Gretsiyada dong taratgan rassom Appolodora birinchi bо‘lib yorug‘ soyani kashf etdi, narsalarning hajmdor tasvirini qо‘lladi. Yunoniston, Yunoniston Respublikasi (Helliniki Dimokratia) - Janubi-Sharqiy Yevropada, Bolqon yarim orolning janubida va uning atrofidagi orollarda (yiriklari - Krit, Evbeya, Rodos, Lesbos) joylashgan davlat.
Appolodor mashhur rassom, ajoyib pedagog edi. О‘z maktabini ochdi, naturani chukur о‘rganish asosida tasviriy san’atda gо‘zallik kanonini yaratdi. Gretsiyani eng gо‘zal ayoli obrazini yaratish uchun besh naturshitsadan eng gо‘zal shakli obrazini, gо‘zal ayol qiyofasini yaratdiki, kо‘rganda insonga zavq, quvonch baxsh etadi. Greklar rayem chizish texnikasidan tashqari anatomiyani yaxshi bilganlar.
Eramizdan avvalgi IV ayerda Gretsiyada bir necha tasviriy san’at maktabi mavjud bо‘lgan: Sikion Efes va Fivan maktablaridir. Ulardan Sikion tasviriy san’at maktabi tabiat qonuniga, ilmiy ma’lumotlarga asoslangan о‘qitish metodikasi tasviriy san’atni rivojlanishiga ta’sir kо‘rsatdi. Bu maktabni Pamfil, Melantin, Pavziy va Apelles kabi ulug‘ rassomlar yetishib chiqdi. Pamfil Sikion maktabini rivojlantirdi, keng fikrli rassom sifatida tasviriy san’atning ilmiy asoslariga muhim ahamiyat berdi.
Uyg‘onish davri renessans insoniyatga ulug‘ san’at allomalarini yetkazib berdi. О‘sha davr rassomlari esdalik, kundalik, ilmiy maqolalarida kompozitsiya haqida qimmatli fikr, xulosalarni yozib qoldirdilar.
Leonardo da Vinchi va Alberti о‘z maqolalarida va badiiy asarlarida statik (harakatsiz) va dinamikaga (harakat) alohida ahamiyat bergan edi. Fransuz rassomi E. Delakrua о‘z kundalik va ilmiy maqolalarida Leonardo da Vinchi, A. Dyurer, P. Rubenslarni kompozitsiyaga oid qonunlarini kengaytirib chuqur ma’nolar bag‘ishlab davom ettirdi.
XVIII asr Rus tasviriy san’atida. realistik badiiy maktabning asoschilari A. P. Losenko, G. I. Ugryumovlar hisoblanadilar.
Rossiyada Peterburg Badiiy akademiyasini bitirgan A. Ivanov. A. Yegorov, V. Shebuev, A. Venetsiyanov, K. Bryullovlar о‘z ijodiy va pedagoglik faoliyatlarida kompozitsiya muammolariga kо‘proq ahamiyat berib, tasviriy san’atni yangi pog‘onaga kо‘tardilar. 1757 yili tashkil topgan Peterburg Badiiy akademiyasida mutaxassislik fanlarini о‘qitishni muntazam tarzda yо‘lga qо‘yilishi, Rossiya tasviriy san’atini rivojlanishiga о‘z ta’sirini kо‘rsatdi. Mashhur rassom va pedagog A.P. Losenko о‘z faoliyatida ijodiy yondoshib kompozitsiya masalalari ustida ishladi. U hamma tasviriy vositalar asar g‘oyasiga, mazmuniga qaratilgan bо‘lishini ta’kidladi..
XIX asrning ikkinchi yarmida ilg‘or ma’rifatli rus rassomlari tashqi dunyoni hayotda tо‘g‘ri tasvirlash uchun kurash olib bordilar. Kurash - sport turi, belgilangan qoidaga muvofiq ikki sportchining yakkama-yakka olishuvi. Kurashish sanʼati koʻp xalqlarda qadim zamonlardan buyon maʼlum. K. ayniqsa Yunonistonda keng tarqalib, qad. olimpiada musobaqalaridan doimiy oʻrin olib kelgan. Realistik san’atning rivojlanishiga I.N. Kramskoy boshliq sayyor rassomlar katta ta’sir kо‘rsatdilar. Asosan xalq manfaatini kо‘zlab, xayotdagi muhim vokealarni kuzatib, ijod qildilar, asar g‘oyasiga katta ahamiyat berdilar.
Kompozitsiya hakiqat qonuni - asosan uchta belgi bilan ifodalanadi. Birinchi belgi bu badiiy asarda sodir bо‘layotgan voqeaning о‘ziga xosligi. A. Savrasovning «Qora qarg‘alar uchib keldilar», I, Levitaning «Oltin kuz», A. Kuindjining «Qayinzorda», A. Rilovning «Havo rang kenglikda» manzaralarida mazmun, nafosat, bilan birga rus tabiatini о‘ziga xos obrazi tasvirlangan. Tipizatsiya qonunining ikkinchi belgisi - bu sodir bо‘layotgan voqea mavzuini, harakat holatini, vaqtini tasvirlaydi.
О‘zbekiston hududidagi eng qadimgi san’at namunalari : yurtimiz ahdining qadimiy I ajdodtari juda kо‘hna va boy madaniyat va san’at sohibi ekanlitidan, ularning yuksak badiiy saviyada asarlar yaratgan-ligidan darak beradi.
1-rasm. Tо‘y safari. Devoriy rasm. Afrosiyob. Afrosiyob - Samarqandning qadimgi xarobasi. Bu nom tarixiy manbalarda qadimgi Samarqandga nisbatan faqat 17-asrdan boshlab uchraydi. Qadimgi Samarqand sugʻd manbalarida Smarakanve deb atalgan. Mil. av. V—VI asrlar.
| 