|
Dunyoni o‘zgartiradigan kognitiv texnologiyalar
|
| bet | 23/201 | | Sana | 14.05.2024 | | Hajmi | 4,94 Mb. | | #232599 |
Bog'liq O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi
Neuroimaging. Neyrovizuallashtirishning belgisi P.K.Anoxin nomidagi normal fiziologiya ilmiy tadqiqit institutining hotira neyrobiologiya laboratoriya sichqonning “shaffof miyasi” neyrofanlar uchun miya yanada shaffof bo‘lishini ko‘rsatdi. Keyingi tadqiqotlar miyaning u yoki boshqa qismlari nima uchun javob berishini aniqlashga imkon beradi. Olingan bilimlar ko‘plab boshqa kognitiv texnologiyalar uchun asos bo‘ladi.
Kognotrop preparatlar. Aqlni, xotirani yaxshilaydigan va konsentratsiyani oshiradigan dorilar.
Kognitiv yordamchilar. Bular dinamik ravishda o‘zgarib turadigan texnik muhitda insonni adaptiv qo‘llab-quvvatlash tizimlari. Masalan, mashina haydovchining e’tiboriga tushadi, mashinani egasi bo‘lmasdan boshlash mumkin emas - yordamchi dasturlar buni kuzatib boradi.
Miya-mashina interfeysi . Bugungi kunga kelib, kamera yordamida kompyuterni boshqarish tizimlari ishlab chiqilgan va ular nigohning yonalishini, ko‘rish, elektroensefalografiya va boshqa uslublar yordamida xohishingizni taxmin qilish va aqliy buyruqlarni bajarishga imkon beradi. Miya-moshina interfeysi yordamida kompyuter va mobil telefonlarni aqliy boshqarish amalga oshiriladi.
Sun’iy sezgi organlari . Kognitiv texnologiyalar yordamida olimlar yorug‘lik va zulmatni ajratib turadigan ko‘zni yaratishni o‘rgandilar, ranglar va shakllarni yaxshiroq farqlashni o‘rganmoqdalar. Neyroprotezlari qobiliyatlari bo‘yicha inson qo‘llari va oyoqlaridan ancha yuqori bo‘ladi, sun’iy xotira hamma narsada inson xotirasidan ustun turadi va miya sun’iy miya bilan raqobatlasha olmaydi.
Kognitiv modellashtirish
Kognitiv modellashtirish murakkab va noaniq vaziyatlarda (geosiyosiy, ichki, harbiy va hokazo), bunday vaziyatlarda sodir bo‘layotgan jarayonlar to‘g‘risida miqdoriy yoki statistik ma’lumot yo‘q bo‘lganda boshqaruv qarorlarini tizimlash, tahlil qilish va qabul qilish uchun mo‘ljallangan .
Kognitiv modellashtirish muammoli vaziyatni yaxshiroq tushunishga, qarama-qarshiliklarni aniqlashga va tizimni sifatli tahlil qilishga yordam beradi. Modellashtirishning maqsadi – o‘zaro bog‘liq bo‘lgan elementlar va quyi tizimlardan tashkil topgan murakkab tizim sifatida ko‘rib chiqilayotgan obyektning ishlashi haqidagi gipotezalar shakllantirish va aniqlashtirish.
Kognitiv yondashuvning paydo bo‘lishi iqtisodiyot, sotsiologiya, ekologiya kabi sohalarda tahlil qilish va qarorlarni qabul qilishning murakkabligi bilan bog‘liq. Bunday tizimlarda qaror qabul qilishda hisobga olinishi kerak bo‘lgan omillar soni o‘nlab o‘lchanadi. Faktorlarning o‘zi murakkab o‘zaro ta’sirda bo‘ladi. Ko‘pincha o‘lchov omillarini aniqlashning o‘ziga xos metodologiyasi mavjud emas va ma’lumotlarning hajmi yetarli emas yoki u sifatli xarakterga ega. Bunday tizimlarning o‘ziga xos xususiyatlari tufayli ular zaif tuzilgan deb nomlanadi .
Keng tarqalgan kognitiv modellashtirishning ta’riflardan biri quyidagi ta’rifi – boshqaruv obyektiga turli omillarnig ta’sirini o‘xshashlik va farqlarini inobatga olgan holda boshqaruv obyektini maqsadli holga o‘tkazishda omillar ta’sirining kuch va yo‘nalishini aniqlash imkoniga ega tahlil usuludir.
Kognitiv modellashtirish tizimni sifatli tahlil qilish asosida muammoli vaziyatni yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Tizimga xos bo‘lgan muammolar va qarama-qarshiliklarni aniqlashga imkon beradi.
Modellashtirishning maqsadi alohida, ammo o‘zaro bog‘liq elementlar va quyi tizimlardan tashkil topgan murakkab tizim sifatida ko‘rib chiqilgan o‘rganilayotgan obyektning ishlashi haqidagi gipotezani shakllantirish va aniqlashtirishdir.
Tadqiqot obyektini kognitiv tahlil qilish quyidagilarni amalga oshirishga imkon beradi:
tahlil qilingan muammoning umumiya holatini ko‘rish;
tizim (vaziyat) rivojlanish yo‘nalishini bashorat qilish;
vaziyatning rivojlanishiga ta’sir qiluvchi omillarni aniqlash;
harakatlar strategiyasini ishlab chiqish;
muammoga alternativ echimlarni taklif qilish;
qaror qabul qilish jarayonini shakllantirish;
ko‘rib chiqilayotgan vaziyatning sifat va miqdoriy tavsi-
flarini olish;
qarorlarning sifati va asosliligini oshirish.
Kognitiv tahlilning bosqichma-bosqich texnologiyasi quyidagi amallarni o‘z ichiga oladi:
Muammo to‘g‘risida dastlabki ma’lumotlarni yig‘ish;
Muammoli vaziyatni tizimli o‘rganish (muammo doimiy yoki o‘zgaruvchan xarakterga ega bo‘ladi);
Muammo kelib chiqqan mavzu bo‘yicha bilimlarning
tuzilishi;
O‘rganilayotgan muammoning kognitiv modelini yaratish;
Kognitiv muammoli vaziyatni tarkibiy tahlil qilish;
Muammoli vaziyatning kognitiv modelining tarkibiy
xususiyatlari;
Maqsadli yondashuvga asoslangan muammoli modellash-
tirish
Model darajasida mumkin bo‘lgan natijalar, amaldagi modellarni inkor qilish.
Modellashtirish natijalarini mavzuli talqini;
Natijalarni tahlil qilish va vaziyatning dinamikasi haqida yangi bilimlarni aniqlash.
Kognitiv yondashuvning mohiyati intuitsiyaga emas, balki murakkab tizim haqida tartibga solingan va tasdiqlangan ma’lumotlarga asoslangan samarali boshqaruv strategiyasini ishlab chiqishdir. Bunday bilimlarning manbai aholini sotsiologik tadqiq qilish yoki ekspert guruhlarining so‘rovlari bo‘lishi mumkin.
Kognitiv modellarni ishlab chiqish juda mashaqqatli jarayon, shuning uchun tadqiqotchilar ishini avtomatlashtirish uchun maxsus vositalar kerak.
Kognitiv texnologiyalar vositasi xilma-xil bo‘lib, ular turli muammolarni yechishga mo‘ljallangan:
biznes jarayonini boshqarish;
boshqaruv qarorlarini qo‘llab-quvvatlash;
analitik dasturiy ta’minot va xizmatlar; kognitiv hisoblashga asoslangan xizmatlari;
bitimlar va blockcheyn.
|
| |
