1.1-rasm. Radioaloqaning eng sodda sxemasi.
Signalni modulyatsiyalash zaruriyati shundan kelib chiqadiki,
axborotni elektron signalga o‘zgartirganda u nisbatan past chas-
totaga ega, ma’lumki, atrof-muhitga yomon tarqaladi. Radiosig-
nal deb ataluvchi modulyatsiyalangan yuqori chastotali (YUCH)
teb ranishlar uzatuvchi antennaga yuboriladi va atrof fazoga elek-
tromagnit to‘lqinlarni uzatadi. Elektromagnit to‘lqin energiyasi-
ning ma’lum bir qismi qabul qiluvchi antennaga keladi va unda
modul yatsiyalangan yuqori chastotali kuchsiz (zaif) elektr tokini
hosil qiladi. Qabul qilgich qurilmasi 4-qurilmada YUCH teb-
ranishlar kuchaytiriladi, so‘ng detektor 5 da qayta o‘zgartirilib
uzatgich hududidagi o‘zgartirgichga keltirilgan signalning avvalgi
aynan shakliga mos keluvchi signalga o‘giriladi. Bunday o‘zgar-
tirish amali detektorlash deyiladi. Nihoyat, signal qayta ishlab
chiqaruv chi (tiklovchi) qurilma 6 ga kelib matn yo bosmalovchi
apparat, yoki telefon, televizion tasvir qabul etuvchi ekran va h.k.
vositalar orqali qabul qilingan axborot iste’mol chiga yetkaziladi.
10
1а
2a
1n
2n
1b
2b
7a
7a
7b
8b
3
6
7n
8n
Uzaytiruvchi zichlashtiruvchi
apparaturasi
Qabul qilsih ajratish
apparaturasi
1.2-rasm. Bir tomonlama axborot uzatish.
Uzatgich, uzatish antenna, to‘lqin tarqalish muhit, qabul qilish
antenna va qabul qilgichlardan iborat bo‘lgan qurilmalar kom-
pleks radioliniyani tashkil etadi. 1.2-rasmda ko‘rsatilganidek, ra-
dioliniya uzatgich stansiyasi joylashgan hududdan qabul qilgich
hududiga bir tomonlama axborot uzatishga mo‘ljallangan. Bu
holda teskari tomonga uzatish ko‘zda tutilmaydi.
Bir tomonlama uzatish ko‘proq radioaloqada emas, balki
asosan TV va radioeshittirishlarda, matbuot agentligi axborotini
uzatish xizmatlarida, aniq vaqt signallarini efir orqali tarqatish-
da, aniq chastotani uzatishlarda va h.k.da qo‘llaniladi (ishlati-
ladi). Qurilmalarning effektivligini (samaradorligini) oshirish va
radioliniyalarning o‘tkazish imkoniyatini ko‘paytirish maqsadida
zichlashtirish apparaturasi qo‘llaniladi (1.2-rasm). Apparatura-
ning uzatish qismi har xil axborot manbalari 1a-1n signallaridan
o‘zgartirgichlar 2a-2n vositasida o‘zgartirilgan yagona guruhiy sig-
nal hosil qiladi. Apparaturaning qabul qilish qismi esa signallarni
ajratadi, ularni (7a-7n) o‘zgartiradi, va undan keyin axborot sig-
nallari (8a-8n) iste’molchilarga yetib keladi. Xabarni bir axborot
manbayidan iste’molchiga uzatuvchi texnik vositalar majmuasi
radioaloqa kanali deb ataladi. Zichlashtirilgan radioliniyali radio-
aloqa tizimi ko‘p kanalli radioaloqa deyiladi.
Ikki punkt orasida axborot almashish maqsadida ikki tomonlama
radioaloqa tashkil qilinadi. Buning uchun bir-biriga qarama-qarshi
11
(ro‘para) ishlovchi ikki komplekt bir tomonlama ishlaydigan radio-
aloqa qurilmalar qo‘llaniladi. Ikki tomonlama radioaloqa liniyaning
har bir oxirgi punktida ham uzatuvchi, ham qabul qiluvchi qurilma-
lar joylashtiriladi. Axborot manbayi va iste’molchi odatda birlashtiril-
gan bo‘ladi, shuningdek, ayrim hollarda uzatgich bilan qabul qilgich
yaxlit yagona qabul qilgich-uzatgich radiostansiyaga umumlashtirila-
di. Bunday holda odatda har bir punktda ikkita antenna o‘rniga bitta
umumiy qabul qilib uzatuvchi antenna o‘rnatiladi.
Ikki tomonlama radioaloqa quyidagi variantlar bo‘yicha tuzili-
shi mumkin:
1. Ikkala uzatgich bir xil chastotada ishlaydi va qabul qilgichlar
ham bir xil shu chastotaga sozlangan. Bunday holatda radioliniya
bir vaqtning o‘zida ikkita yo‘nalish bo‘yicha ishlay olmaydi. Ish-
lash galma-gal yo‘nalishlarning biri bo‘yicha amalga oshiriladi.
Bunday aloqa simpleks aloqa deb ataladi.
2. Uzatgichlar har xil chastotada ishlaydi, shunga muvofiq qa-
bul qilgichlar ham har xil chastotalarga sozlangan. Bu holatda
radioliniya bir vaqtning o‘zida ikkala yo‘nalish bo‘yicha ishlashi
mumkin. Bunday aloqa dupleks aloqa deb ataladi.
3. Radioaloqa ikkita chastotadan foydalangan holda amal-
ga oshiriladi: qabul qilgich va uzatgichlar baravariga emas, bal-
ki dupleks singari, navbatma-navbat amalga oshiriladi. Signal bir
chastotada qabul qilinib boshqa chastotada uzatiladi. Abonent bir
vaqtning o‘zida “qabul” yoki “uzatish” rejimida bo‘lishi mumkin.
Bunday aloqa yarimdupleks (poludupleks), (ikki chastotali sim-
pleks) aloqa deb ataladi.
Yarimdupleks aloqa quyidagi hollarda qo‘llaniladi. Aslida har
qanday aloqa tizimining birinchi darajali vazifasi bu zarur bo‘lgan
(juda uzoq) masofa orasida aloqani ta’minlashdir. Lekin sayyora-
miz shar shaklida va uning sirti egri bo‘lganligi sababli aloqa ma-
sofasi ufq (gorizont) bilan chegaralangan. Bundan xulosa kelib
chiqadiki, ochiq tekislikda portativ radiostansiyalar orasidagi alo-
qa masofasi taxminan 5 km bo‘lishi mumkin. Agar masofa bun-
dan ortiq bo‘lsa (99,9% hollarda) retranslyator qo‘llanilinadi.
12
Retranslyator shunday qurilmaki, u radiosignalni qabul qila-
di va keyingi qabul qiluvchi stansiyaga uzatadi. Koinotdagi Yer-
ning sun’iy yo‘ldoshiga o‘rnatilgan retranslyator eng katta qamrov
maydoniga egadir. Yerda belgilangan kerakli qamrovni ta’minlash
uchun retranslyator sun’iy yoki tabiiy balandliklarga (imorat, mi-
nora, tepalik) o‘rnatiladi. Amalda zamonaviy aloqa tizimlarining
hech qaysisi retranslyatorsiz to‘la ishlay olmaydi. Retranslyatsiya
prinsipi 1.3-rasmda keltirilgan.
Sotali aloqa tizimlarida (yoki hozirgi vaqtda ko‘pincha atal-
ganidek mobil aloqa tizimlarida) “avlodlar” almashishi shaxsiy
kompyuterlar industriyasi yoki televizion texnikaga nisbatan yaq-
qolroq va aniqroq bo‘lmoqda. Mobil aloqa dunyosida ko‘p nar-
sa hisoblidir: 1G (ingl. “First Generation” – birinchi avlod) –
bu ana log aloqa tizimlari (NMT, AMPS standartlari); ikkinchi
av
lod – 2G, kanallar kommutatsiyalanishi asosida ishlaydigan
raqamli aloqa tizimlari (GSM, DAMPS va sdmaOne standartlari);
uchinchi avlod – 3G, kanallar kommutatsiyalanishi bilan birga pa-
ketlar kommutatsiyalanishini ham ko‘zda tutadi (UMTS va CDMA-
2000 standartlari); va, nihoyat, to‘rtinchi avlod – 4G tarmoqlari
to‘liq paketli IP kommutatsiya asosida quriladi (LTE Advanced,
IEEE802.16m (WiMAX) va IEEE802.11ac (Wi-Fi) standartlari).
Shunisi diqqatga sazovorki, mobil aloqa dunyosida avlodlarning al-
mashishi muntazam ravishda har o‘n yilda bo‘lib o‘tmoqda.
Hozirgi kun ham dunyo miqyosida ikkinchi avlod mobil alo-
qa tizimlaridan uchinchi avlod tizimlariga o‘tish bilan bog‘liqdir.
Haqiqatan, tarqalishi darajasi bo‘yicha 3G tarmoqlari mobil alo-
qaning jahon bozorida 25 foizini egallagan holda, 2G tarmoqlari-
ni quvlab, bosqichma-bosqich yetakchi o‘rinlarga chiqib bormoq-
da. Mobil qurilmalar yaratuvchilari global assotsiatsiyasining (ingl.
Global mobile Suppliers Association, GSA) va CDMA rivojlanish
guruhining (ingl. CDMA Development Group, CDG) hisobotlariga
ko‘ra, 2011-yilning 11-mayiga kelib butun dunyoda 3G tarmoq-
lari soni 700 dan oshib ketdi, abonentlar soni esa 1,3 milliardga
yetdi [1,2]. Bu yosinda 3G texnologiyalarining funksional im-
13
koniyatlari ham joyida turmayapti va 3,5G nomini olgan (ya’ni
HSPA va HSPA+ tizimlari) yangi ishlanmalar sari rivojlanib bor-
moqda. Bunday sharoitda 3G tarmoqlarining istiqbollari yorqin
ko‘rinmoqda edi. Ammo bizning ko‘z o‘ngimizda qiziqarli bir ja-
rayon ham yuz bermoqda: sahnaga “4G” deb atalmish mobil alo-
qaning yangi avlodi (LTE texnologiyasi) kirib kelmoqda va jiddiy
ravishda “oilada o‘z o‘rniga” da’vogarlik qilmoqda. Shu sababdan
yaqin vaqtlarda 3G tarmoqlari to‘liq kuch bilan rivojlanmasdan
turib o‘z o‘rnini 4G tarmoqlariga bo‘shatib berish ehtimoli paydo
bo‘lmoqda.
4G oilasiga mobil aloqa tarmoqlarida 100Mbit/sek dan ortiq
tez likda ma’lumotlarni uzatishga imkon beradigan texnologiyalar-
ni kiritish ko‘zda tutilgan. Keng ma’noda 4G – bu yana ma’lumot
uzatuvchi umumiy ulanish tarmoqlariga (masalan, Internetga),
shuningdek Wi-Fi (uning yangi standartlari) va WiMAX (nazariy
jihatdan bu standartda tezlik 1Gbit/sek dan ortishi mumkin) tar-
moqlariga keng polosali simsiz ulanish texnologiyalaridir. Qiyos-
lab ko‘rilsa, hozirgi kunda dunyoda keng tarqalgan GSM/EDGE
(2G/2,5G) sotali aloqa standartida ma’lumotlarni uzatish tezligi
384kbit/sek ni tashkil etadi. Asosan Yevropa, AQSH va Osiyo ning
bir necha mamlakatlarida (Yaponiya, Tayvan, Singapur) keng
tarqalgan 3,5G avlod tarmoqlarida tezlik 7–14,4Mbit/sek gacha
yetib boradi (1.3-rasm).
| 