SO‘ZBOSHI
O‘zbekiston Respublikasining telekommunikatsiya tarmoqlari
davlatimizning barcha iqtisodiy sektorlarini barqaror ishlashi va
rivojlanishi uchun xizmat qiladigan asosiy tizim hisoblanadi.
Davlatimiz hududida joylashgan telekommunikatsiya tarmoqlari
umumiy foydalanish tarmog‘i, ajralgan holdagi tarmoq, texnologik
tarmoqlar, maxsus aloqa tarmoqlari va boshqa elektromagnit tizim-
lari orqali ma’lumotlarni uzatuvchi tarmoqlardan iborat.
Funksional ishlash prinsiplari bo‘yicha O‘zbekiston telekom-
munikatsiya tarmoqlari transport tarmoqlari va ulanish tarmoq-
lariga bo‘linadi.
Hududiy bo‘linishga asosan O‘zbekiston telekommunikatsiya
tarmoqlari xalqaro, shaharlararo, regional va mahalliy (shahar va
qishloq) tarmoqlariga bo‘linadi.
Xalqaro aloqa tarmoqlari — boshqa davlatlar aloqa tarmoqlari
bilan texnologik jihatdan ulangan (tutashgan) telekommunikatsi-
ya tarmoqlaridan tashkil topgan.
Shaharlararo (magistral) aloqa tarmoqlari – texnologik jihatdan
ulangan (tutashgan) O‘zbekiston poytaxti Toshkent shahri, viloyat
markazlari va markazlarni bir-biri bilan ulovchi telekommunikat-
siya tarmoqlaridan tashkil topgan.
Regional aloqa tarmoqlari — texnologik jihatdan ulangan (tu-
tashgan) bir viloyat hududi miqyosida tuzilgan telekommunikatsi-
ya tarmoqlaridan tashkil topgan.
Mahalliy aloqa tarmoqlari – texnologik jihatdan ulangan (tu-
tashgan) administrativ yoki boshqa prinsip bo‘yicha tarkib topgan
hududda, regional aloqa tarmoqlaridan boshqa telekommunikat-
siya tarmoqlaridan tashkil topgan.
Shaharlararo, regional va mahalliy aloqa tarmoqlari O‘zbekis-
tonning asosiy raqamli transport aloqa tarmog‘i hisoblanadi.
O‘zbekiston telekommunikatsiya tarmog‘iga quyidagi telekommu-
nikatsiya tizimlari kiradi: telefon, faksimil aloqalari, ma’lumot-
larni uzatish, televidenie dasturlarini tarqatish.
4
Aloqa, telekommunikatsiya, informatika va axborot texnologi-
yalari, texnologik jarayonlar va ishlab chiqarishni avtomatlash-
tirish hamda boshqarish sohasidagi olimlarning (N. Viner, A.
Lebedev, P. Ershev, O‘zbekiston Respublikasi FA akademiklari
V. Qobulov, F. Abutaliyev, J. Abdullayev, M. Komilov, N.R.
Yusupbekov, professorlar M. Ziyoxujayev, M. Aripov, M. Bega-
lov, X.Z. Egamberdiyev, A. Abduqodirov, A. Abdukayumov, S.F.
Amirov va boshqalar) fan rivojiga qo‘shgan hissalari ulkandir.
Ushbu darslik kitobida mualliflar talabalarning zamonaviy
raqam
li mobil aloqa vositalari bo‘yicha to‘liq va mukammal
nazariy bilim olishlari uchun boshqa chet el davlatlarida chop
etilgan darsliklardan, Xalqaro telekommunikatsiya ittifoqi tavsi-
yalaridan, jurnallarda chop etilgan zamonaviy maqolalardan foy-
dalandilar.
Darslik birinchi marta davlat tilida nashr etishga tayyorlandi.
Shuning uchun ayrim kamchilik va xatolardan xoli emas. Mu-
alliflar, ushbu darslik bo‘yicha taqrizchilarning va barcha o‘quv-
chilarning bergan ko‘rsatmalari va maslahatlari uchun ularga
oldindan minnatdorchilik bildirgan holda, keyingi nashrda bu
kamchiliklar bartaraf etiladi, degan umiddalar.
5
KIRISH
Raqamli mobil aloqa vositalari zamonaviy telekommunikat-
siya tizimlari tarkibiga kiruvchi, har qanday masofaga, berilgan
sifat parametrlari bilan, turli xabarlarni uzatish va qabul qi-
lishni ta’minlovchi murakkab texnik vositalarning majmuasi-
dan iborat.
Radioaloqa – bu xabarni elektromagnit to‘lqinlar vositasi-
da simsiz uzatishdir. Radioning ixtirochisi A.S. Popov bo‘lib, u
birinchi marta 7 may 1895-yilda signalni radio orqali uzatishni
amalga oshirdi. O‘tgan davr mobaynida radioaloqa sohasi jadal
sur’atlar bilan rivojlandi va insoniyat taraqqiyotiga beqiyos il miy-
amaliy, texnika, mudofaa va gumanitar progressni olib kirdi. Ho-
zirgi davrda har kuni radio vositasida juda katta hajmli raqamli
axborot manbalari, fototelegrammalar, bosma gazeta matnlari,
yuz millionlab TLF suhbatlar uzatiladi. Bundan tashqari radio
yordamida ovozli eshittirishlar va TV ko‘rsatuvlar uzatiladi. Yer-
ning sun’iy yo‘ldoshlari yordamida nihoyat uzoq masofalar bilan
aloqa ta’minlanadi.
Radioaloqa va teleradioeshittirish aloqaning ajralgan soha-
si bo‘lib qolmay, balki yalpi telekommunikatsiya tarmog‘ining
zarur va muhim qismidir. U o‘z ichiga shaharlar, qishloqlar,
viloyatlararo, magistral radioaloqa liniyalari, kompyuterlar tar-
moqlarini, ma’lumotlarni uzatishga mo‘ljallangan tarmoqlarni
va h.k. olib, elektromagnitli uzatishning havo yo‘llari, kabellar,
radioreley va kosmik aloqa liniyalaridan tashkil topgan. Masa-
lan, bu biror radio vositasida qabul qilinuvchi har xil turdagi
axborotni simli aloqa kanallari orqali davom etuvchi manzilga
uzatishni ham ta’minlaydi.
Shuningdek, radioaloqa katta hududda tarqoq aholi yashay-
digan hamda bosib o‘tishi qiyin bo‘lgan hududlar bilan ajralgan
aholi yashaydigan joylarni o‘zaro bog‘lovchi asosiy vosita bo‘lib
xizmat qiladi.
6
Mobil, ya’ni ko‘chma harakatlanuvchi obyektlar bilan aloqa
qilishda radioaloqaning roli nihoyatda katta masalan: kemalar,
samolyotlar, poyezdlar, avtomobillar, ekspeditsiyachilar, qutb
stansiyalar va boshqalar bilan radioaloqaga bo‘lgan ehtiyoj yildan
yilga tobora oshib bormoqda.
Dastlabki shaxsiy mobil aloqa tizimlarining biriga “Multi-
ton” deb nomlanuvchi shaxsiy chaqiriq tizimini kiritish mum-
kin. Bunday tizimda dispetcher xodimni shaxsiy (maxsus) qabul
qilgich orqali chaqiradi. Xodim akustik chaqiriqni qabul qilgan-
dan so‘ng TF topadi va dispetcherga qo‘ng‘iroq qiladi. Buning
keyingi takomillashgan xizmat darajasi tufayli xodim faqatgina
chaqiriqni qabul qilishdan tashqari shaxsiy qabul qilgichining
displeyida chaqirayotgan abonentning TLF raqamini ko‘radi, le-
kin u bilan faqat statsionar TLF bilan o‘zaro bog‘lanishi mum-
kin (Paiging Systems).
Bunga oliy darajada o‘xshash tizimning namunasi o‘z ichi-
da individual radiotelefon orqali o‘zaro so‘zlashmoqni va ja-
moat TLF tarmog‘iga dispetcher orqali chiqish imkonini beradi.
Shunga o‘xshash turdagi tizimlar bilan ayrim korxonalar, kasal-
xonalar, ishlab chiqarish komplekslari va boshqalar ta’minlan-
gan (PMR, PAMR). Ko‘chma radioaloqa tizimining xususiy turi
deb tushuniladigan PMR radioqoplash zonaning chegaralarini
abonent kesib o‘tganda aloqaning uzluksizligini ta’minlay ol-
maydi, avtomatik roumingga ega emas, boshqa tizimlar abo-
nentlariga mavjud bo‘lgan bir xil aloqa xizmatlar to‘plamini, shu
jumladan to‘lovlarni kafolatli bajara olmaydi. PMRdan farqli
ravishda PAMR harakatdagi abonentlarni umumiy foydalani-
ladigan telefon tarmoqlari abonentlari bilan bog‘lanishni ta’min-
laydi. Ko‘chma tizimlarni loyihalashda asosiy kuch radiotelefon
xabarlarni qabul qilishda yuqori xalaqitbardoshlikni ta’minlash-
ga to‘plangandir, shu tufayli bu yo‘nalishda jiddiy yutuqlarga
erishilgan va bular ko‘chma aloqani simli TLF aloqa darajasi-
ga qabul qilinuvchi axborot sifati jihatidan yaqinlashtirdi. Bu
esa shunga olib keldiki, radioabonentlarning ommaviy ko‘payib
7
ketishi ko‘chma aloqaga ajratilgan chastota resursini nihoyasiga
yetkazdi. Natijada loyihachilarni yuqori darajada o‘tkazish im-
koniyatlariga ega bo‘lgan tizimlarni yaratishga va ajratilgan chas-
tota spektrini effektiv foydalanishga doir chuqur tadqiqot ishla-
rini olib borishga undadi. Bu jihatdan prinsipial yangi tuzilish
strukturaga va aloqani uyushtirishga ega bo‘lgan, ya’ni ko‘plab
baza stansiyalari (BTS) umumiy yagona tarmoqqa birlashgan
ko‘chma sotali aloqa tizimi (KSAT) hammadan ko‘ra ko‘proq
perspektivli deb hisoblangandi. Harakatlanib ko‘chish protsessi-
da abonent stansiya bir BTS dan boshqasiga “estafetalanib uza-
tib beriladi”, ularning buyruq signali boshqarishida avtomatik
ravishda kerakli chastotali kanalga ulanadi, natijada aloqaning
uzluksizligi ta’minlanadi. KSATda ajratilgan chastotali kanallar
ko‘p martalab bir-biridan himoya masofada joylashtirilgan so-
talarning abonentlari tamonidan takroriy foydalaniladi. Bunday
tuzilish negizida chastotali aktiv kanallar soni oshadi, natijada
yuqori o‘tkazish imkoniyatini va chastota spektrini samaraliroq
ishlatilishi ta’minlaniladi (Cellular Radio Systems).
Radioaloqa umumiy aloqa tizimida yetakchi o‘rinlarni egal-
laydi. Ayniqsa harakatdagi obyektlarda radioaloqaning o‘rni fav-
qulodda yuqori. Ular to‘rt yilda Yer kurrasining aholi zich ya-
shaydigan hududlarida harakatdagi radioaloqa radiostansiyalari
soni taxminan ikki barobariga ortib bormoqda. Tabiiyki, turli
vazifalarni bajaradigan radiostansiyalarning “efirda” nurlatishi
doimo ko‘paymoqda. Bundan tashqari, energetika tizimlari va
turli xil elektrotexnik va boshqa qurilmalarning rivojlanib borishi
radioxalaqit manbalarining oshib borishiga olib kelmoqda.
Bunday sharoitlarda elektromagnit resurslardan samarali foy-
dalanish radioaloqaning kelajakda rivojlanishini belgilaydigan
bosh masala hisoblanadi.
Radio bo‘yicha Xalqaro konsultativ qo‘mita (RXKQ) tavsi-
yasiga muvofiq elektromagnit tebranishlarning keng spektridan
| 