O’ZBEKISTON ALOQA, AXBOROTLASHTIRISH VA
TELEKOMMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARI DAVLAT QO’MITASI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
REFERAT
MAVZU: «Kutubxonashunoslik davrlari.Alexandriya kutubxonasi
misolida»
Guruh: 291-11
Bajardi: Mustafayeva Sh.
Qabul qildi: Mahmudov.M.X.
TOSHKENT 2014
ALEXANDRIYA KUTUBXONASI
Misrning Aleksandriya kutubxonasi butun
dunyoga mashhur. Kutubxona antik olamning
eng keng hajmdagi bilimlar jamlanmasi hamda
asosiy ilmiy markazlardan biri bo„lib, unda
jamlangan besh yuz mingga yaqin bebaho
qo„lyozmalar orasida Esxil, Sofokl, Yevripid va boshqa antik dunyo olimu
donishmandlarining asarlari bor edi.
Aleksandriya kutubxonasi tamal toshi fir'avnlar sulolasi tugagandan so„ng grek
sulolasining Misrdagi birinchi podshosi Ptolemey tomonidan qo„yilgan. Kutubxona
dastlabki strukturasini Afina kutubxonalari qurilmalari bilan juda yaxshi tanish
bo„lgan afinalik davlat namoyandasi Demetri Falernskiy ishlab chiqqan. Kutubxona
qurilishi eramizdan avvalgi uchinchi asr boshida yakunlangan.
Aleksandriya kutubxonasini to„ldirish muammosi o„ziga xos tarzda hal etilgan.
Misr amaldorlari barcha tobe mamlakatlardan grek qo„lyozmalarini kutubxonaga
jamlay boshladilar: Aleksandriya portiga turli davlatlardan kirib kelgan kemalarda
agar adabiy asarlar bo„lsa, ularni kutubxonaga sotishi yoki nusxa ko„chirib olish
uchun topshirishlari kerak bo„lgan. Ayrim hollarda, agar qo„lyozmalar o„zida hech
qanday qiziqish uyg„otmasa, ular ortga qaytarib yuborilgan. Afsonalardan biriga
ko„ra, Ptolemey III Sofokl, Esxil va Evripid tragediyalarining asl nusxalari uchun
Afina arxiviga katta miqdordagi pulni garov tariqasida to„laydi. Matnlar nusxa
ko„chirib olinganidan so„ng qaytarilishi va'da qilingan bo„lsa-da, Afina ularni qaytib
ko„rmagan... “Kitob – bu kuchli ishtiyoq, ularni kolleksiya qilish esa – kasallikdir” –
degan so„z aynan Aleksandriyada tug„ilganligi bejiz emas.
Kutubxona saqlovchilari qo„lga kiritilgan barcha kitoblardan nusxa olishgan,
yuzlab bilimli qullar har kuni minglab qo„lyozmalarni saralash va qayta yozish bilan
shug„ullangan. Aksariyat kitob egalari Misrdan o„z nashrlarining asl nusxalarisiz
chiqib ketishgan, imkon topganlargagina kitoblaridan nusxa berilgan. “Kemalarda
keltirilgan” asl nusxalar kutubxona omborlariga jo„natilgan va “kema kutubxonasi”
deb nomlangan. Shu tariqa Aleksandriyada tibbiyot adabiyoti, jumladan,
Gippokratning “Yuqumli kasalliklar” asari paydo bo„lgan.
Aleksandriya kutubxonasi jamg„armasida turli
davrlarda ikki yuz minggacha yetti yuzgacha
qadimgi qo„lyozmalar saqlangan. Kutubxona muzey
bilan birlashtirilishi natijasida birinchi universitetga
aylandi. Bu yerda faoliyat olib borgan Evklid
geometriyaga asos soldi, Aristarx Yerning Quyosh
atrofida aylanishi taxminini ilgari surdi, Eratosfen
nihoyatda aniqlik bilan sayyoramiz aylanishini
hisoblab chiqdi, Geofil esa inson tanasini anatomlashtirdi va aql odamning yuragida
emas, boshida ekanligi to„xtamiga keldi.
Etti asr mobaynida kutubxonada yuzlab olimlar ish
olib bordilar – o„rgandilar, o„qidilar, muhokama qildilar
va o„zlarining shoh asarlarini yaratdilar. Ular hukmdor
farmoniga ko„ra ishlab chiqarilishi mutloq sir tutilgan
papiruslarga yozganlar. Pergamdagi yosh kutubxona
faoliyatini rivojlantirish va Aleksandriyani dunyo
madaniyat markazi sifatida saqlab qolish uchun
Ptolemeylar papiruslarni Misrdan eksport qilishni
taqiqlab qo„ygan. O„sha paytda Pergamda terilardan kitoblar tayyorlash uchun
asosiy material ishlab chiqaradigan qadimiy texnologiya qayta tiklanadi.
Ptolemeylar farmoniga ko„ra, Pergam kutubxonasi yuz yildan oshiqroq
Aleksandriya kutubxonasi bilan raqobatlashadi. Nihoyat, bahs Aleksandriya
kutubxonasi foydasiga hal bo„ladi: hamma tan olgan faktga ko„ra, Mark Antoniy
shahar uchun juda katta iltifot ko„rsatadi – Pergam kutubxonasidan 200 ming tomni
o„g„irlab Kleopatraga sovg„a qiladi.
Eramizdan avvalgi 283 yilda 30 dan 50 nafargacha olimlar kutubxonaga olib
kelinadi. Ularga aql bovar qilmaydigan (hukmdor saroyida yuqori hurmat-ehtirom
ostida yashash, qirollik xazinasi hisobidan ovqatlanish, soliq to„lashdan ozod etilish)
shart-sharoitlar yaratilib beriladi. Ammo donishmand Ptolemeylar ushbu barcha
ezguliklarni doimiy sergaklik bilan nazorat qilib turishgan. Olimlar o„sha
paytlardayoq qirol ishtirokida simpoziumlar va davra suhbatlari tashkil etishib,
ilmiy, adabiy va falsafiy muammolarni muhokama qilishni yo„lga qo„yishgan. Shu
tariqa matematika, geografiya, astronomiya, tibbiyot – barchasi podshoh marhamati
ostida Aleksandriya kutubxonasida fan sifatida pishib-etildi. Bebaho va nodir
kitoblar buyuk kashfiyotlarga yo„l ochdi. Astronomiya hamda unga bog„liq bo„lgan
matematika va mexanika Arximed tadqiqotlarining tizimli faniga aylanib, Nil
quyilishini o„rganishiga sabab bo„ldi. Bu yerda u gidrostatika (gidromexanikaning
suyuqliklar muvozanati haqidagi bo„limi)ga asos soldi va “Arximed richagi”ni kashf
etdi. Evklid esa matematikada buyuk kashfiyotlar qilib, o„zining “Muqaddima”sini
yozdi.
Ptolemey II ham fan va san'atni juda qadrlar edi. U ashaddiy kitob yig„uvchi
bo„lib, uning davrida Aleksandriya kutubxonasi juda katta hajmdagi Afina
qo„lyozmalari, jumladan, buyuk Esxil, Sofokl, Yevripid asarlarining asl nusxalari
bilan to„ldiriladi. Bugungi kun nuqtai nazaridan baholaganda, Aleksandriyaning
antik kutubxonasi boyligi 128 ming zamonaviy tomga tengdir. Hatto mazkur
kutubxonada nusxasi bo„lmagan dunyodagi birorta qimmatbaho asar qolmagan deb
hisoblanadi. Saqlovxonadan nafaqat qo„lyozmalar, balki toshyozmalar, mumlangan
taxtachalardagi mixxatlar va iyerogliflar ham o„rin olgan.
O„sha paytlarda Aleksandriya kutubxonasida saqlovchi bo„lib ishlash juda yuksak
sharaf va unvon bo„lgan. Kutubxonaning birinchi saqlovchisi Zenadot Efesskiy (er.
av. 234 yilgacha) bo„lgan. Undan so„ng Eratosfen
Kirenskiy (er. av. 236 yildan 195 yilgacha), Aristofan
Vizantiyskiy
(er.
av.
185-180
yillar.),
Aristarx
Samofrakiyskiy (er. av. 146 yildan)lar ushbu mas'uliyatli
vazifada ishlagan. Bosh kutubxonachilar rahbarligi ostida
xodimlar juda katta ishlarni amalga oshirishgan. Yangi
asarlar doimiy ravishda katalogga kiritilgan: katalogga asarning sobiq egasi, muallif
ismi va qisqacha referat joylashtirilgan. Xodimlar qo„lyozmalardan nusxa ko„chirish
asnosida xatolarini tuzatib borishgan.
Aleksandriya kutubxonasi qachon va kim tomonidan yo„q qilinganligi haqida
turli taxminlar bor. Tarixchilarning fikricha, eramizdan avvalgi 48-47-yillarda Yuliy
Sezar Kleopatra va uning ukasi Ptolemey XIII o„rtasidagi sulolaviy urushga
aralashish maqsadida Misrga yurish qiladi. Harbiy harakatlar natijasida shaharga o„t
tushadi va kutubxonada ham katta yong„in chiqib, kitoblarning bir qismi yonib
ketadi. Rimga jo„natish mo„ljallangan to„rt yuzga yaqin papirusga bitilgan
qo„lyozmalar saqlanayotgan portdagi omborxona ham yondirib yuboriladi. Binoning
zarar ko„rgan qismi qayta tiklanadi va Mark Antoniy uning fondini ellin olamining
yana bir yirik kutubxonasi Pergam kutubxonasi hisobidan to„ldiradi. Boshqa
ma'lumotga ko„ra esa kutubxona xristianlar va butparastlar o„rtasidagi
kelishmovchilik sabab kelib chiqqan to„qnashuvlar oqibatida yo„q qilingani aytiladi.
Ayrim tarixchilar arablar Misrni bosib olgandan so„ng kutubxonaga o„t qo„yganini
yozishadi, ammo bu dalil keyinchalik o„zini oqlamadi. Sababi, kutubxona
arablargacha vayron bo„lgan edi.
| 