103156
1
2
MUNDARIJA
T.s
Nomlanishi
Sahifasi
1
Kirish
2
Ma’ruzalar matni
3
Amaliy mashg’ulotlarni o’tkazish bo’yicha uslubiy
qo’llanma
4
Talabalar mustaqil ishlarini tashkil etish, nazorat qilish
va baholashga doir uslubiy ko’rsatmalar
5
Referat mavzulari ro’yxati
6
Glossariy
7
Fanning o’quv dasturi
8
Fan bo’yicha ishchi o’quv dasturi
9
Tarqatma materiallar
10
Nazorat savollari
11
Test savollari
12
Baholash tartibi va mezonlari
13
Adabiyotlar ro’yxati
14
Muallif haqida ma’lumot
3
1 -
MAVZU
:
FANNING MAQSAD VA VAZIFALARI. SHISHA VA KERAMIK
MATERIALLARNING RIVOJLANISH BOSQICHLARI
Reja:
1. Keramika buyumlari texnologiyasi tarixi.
2. Keramika va olovbardosh buyumlar ta’rifi.
3. Keramika va olovbardosh buyumlar klassifikastiyasi.
4. Keramika va olovbardosh materiallar ishlab chiqarishning umumiy
texnologik tizimi.
Mavzuga oid tayanch so’z va iboralar.
Nazorat uchun savollar.
1. Keramika buyumlari texnologiyasi tarixi.
Keramika mahsulotlarining dastlabkisi idish bo’lgan. Unda oziq-ovqat
pishirilgan va ortiqchasi saqlangan. Jumladan, neolit davrida tuxumsimon qilib
ishlangan dastlabki idishlardan ovqat saqlash va pishirishda foydalanilgan.
Xitoyda miloddan avvalgi 3 ming yillikdagi Yanshao davrida keramikaning
rivojlanishi boshlangan. XII-XIII asrlarda esa ularning shuhrati butun dunyoga
tarqalgan. Chinni nomi bilan atalgan bunday mahsulotlar Markaziy Osiyo va
Eronga ham keltirilgan.
Markaziy Osiyoda VIII-XII asrlarda sopol idishlar ishlab chiqarish yuqori
pog’onali ko’tarilgan. Bu erlarda yashil, kulrang buyumlar olish odat tusiga kirgan.
Ismoil Somoniy maqbarasi shu davrda yaratilgan noyob inshoatlardan namunadir.
Keramika chinnisi ishlab chiqarish Evropada 1700 yillarning boshiga to’g’ri
keladi. Birinchi chinni zavodi 1710 yili Meysenda, ikkinchi 1717-1718 yillarda
Venada ishga tushirilgan. Rossiyada birinchi chinni zavodi Peterburgda 1744 yilda
qurilgan.
XIX-XX asrlarda keramika sanoati Markaziy Osiyoda jadal sur’atlar bilan
rivojlandi. XX asrning ikkinchi yarmida Toshkent, Samarqand, Quvasoy, Xiva,
Regar kabi ulkan chinni korxonalari qurildi va ishga tushirildi. Farg’ona
viloyatining Rishton qishlog’ida 1970 yili keramika zavodining ishga tushirilishi
sopol idish va badiiy buyumlar assortimentini ko’paytirish imkonini berdi.
O’zbekistonda barpo etilgan keramika sanoatining yirik korxonalari qatoriga
nomlari yuqorida qayd qilinganlardan tashqari Samarqand va Toshkent kulolchilik
yodgorlik buyumlari, Andijon, Chimboy, G’ijduvon, Xiva va Termiz kulolchilik
buyumlari zavodlari, Angren keramika kombinati, Toshkent qurilish materiallari
kombinati kiradi.
2. Keramika va olovbardosh buyumlar ta’rifi.
Keramika so’zi grekcha keramike - kulol san’ati ma’nosini anglatadi. U aslida
yunoncha keramos - tuproq, sopol, kuydirilgan gil so’zidan kelib chiqqan.
Keramika - maxsus tuproq yoki tuproq bilan turli minerallar aralashmasidan
hosil qilingan aralashmani pishitib, undan tayyorlangan va keyin qattiq qizdirib
hosil qilingan mahsulotdir.
Olovbardosh buyum - keramika texnologiyasi bo’yicha ishlab chiqarilgan va
olovbardoshligi 1580°C dan kam bo’lmagan keramika buyumi.
3. Keramika va olovbardosh buyumlar klassifikastiyasi.
4
Keramika buyumlari tadbiq etilishi, xossalari, ishlatilayotgan xom-ashyo turi
yoki pishgan mahsulotning fazaviy tarkibiga ko’ra klassifikastiyalanadi.
Keramika buyumlari iste’mol (tatbiq) etish oblastiga ko’ra uch katta qismga
bo’linadi:
1) qurilish va sanoat qurilishi materiallari;
2) texnika materiallari;
3) maishiy-xo’jalik materiallari.
Qurilish va sanoat qurilish materiallari davrasiga qurilish keramikasi
mahsulotlari va o’tga chidamli materiallar kiradi. Qurilish keramikasi devorbop,
tomga va fasadga oid keramika, pol plitkasi, kanalizastiya uchun ishlatiladigan
sopol quvurlar, kimyoviy chidamli keramika, filtrovchi kovak keramika, keramzit,
agloporit va sanitariya qurilish sopol buyumlaridan tashkil topgan. Ularga
quyidagicha talqin berish mumkin:
- qurilish keramikasi mahsulotlari - mayda va yirik donali keramika
massalari asosida olingan va qurilishda ishlatishga mo’ljallangan g’isht va
cherepista kabi materiallar;
- devorbop keramika buyumi - oddiy tuproqdan yasalgan, yuqori haroratda
ishlov berish yo’li bilan olingan va devor yasash uchun xizmat qiladigan mahsulot;
- tombop keramika buyumi - tuproq asosida yasalgan va temir tunka
o’rnini bosuvchi qurilish keramikasi mahsuloti;
- drenaj uchun ishlatiladigan keramika buyumi - keramika massalari
asosida yuqori harorat berish yo’li bilan olingan va metall quvirlarning o’rnini
bosuvchi mahsulot;
- tashqi yuza keramikasi - tashqi pardozlash uchun ishlatiladigan yuzali
tosh, g’isht va koshinlar;
- ichki pardozlash keramikasi - ichki pardozlash uchun ishlatiladigan
koshinlar, izrazsti va boshqa buyumlar;
- effektiv g’ovak keramika - keramzit, agloporit, graviy kabi g’ovak
keramika materiallari;
- sanitariya-texnika buyumi - keramika texnologiyasi asosida yasalgan
vanna, rakovina, unitaz va boshqalar;
- qurilishning qadimiy va oddiy materiali - tuproq asosida yasalgan va 950-
1000 °C li haroratda kuydirib olingan g’isht;
- sun’iy qurilish keramikasi - Markaziy Osiyo va boshqa issiq iqlimli erlarda
tuproq asosida yasalgan va kuydirish yo’li bilan olingan qurilish g’ishtisimon
mahsulotlar.
Texnikada qo’llanuvchi materiallar asosan texnika keramikasi gruppasiga
mansub. Texnika keramikasi 6 tur mahsulotlarni o’z ichiga oladi: yuqori o’tga
chidamli
oksidlar
keramikasi,
elektroizolyastiyaga
moyil
silikatli
va
alyumosilikatli keramika, yuqori dielektrik o’tkazuvchanligiga ega bo’lgan
keramika, magnit xossalariga ega bo’lgan keramika, baland haroratda eriydigan
kislorodsiz birikmalar asosidagi keramika va kermatlar.
Maishiy xo’jalik buyumlari asosan nafis keramika gruppasidan tashkil topgan.
Nafis keramika buyumlari 2 turga - chinni va sopol buyumlariga bo’linadi.
Keramika mahsulotlari tayyorlov usuli, ishlov berish xili, strukturasi, qattiq
mayda zarrachalarining bir-biriga yopishib qolishi, sirlanganligi, yuzasining
ko’rinishi, shakli va o’lchami, o’tga va kislotaga chidamliligi asosida ham qism,
gruppa va turlarga bo’linadi.
5
Tayyorlov usuliga ko’ra, masalan barcha o’tga chidamli buyumlar shliker
yoki eritmadan quyilgan, plastik shakllangan, yarim quruq presslangan, plastik
bo’lmagan kukunsimon massadan zichlashtirilgan, tog’ jinsi va quyma bloklardan
arralangan buyumlarga ajraladi. Termik ishlov berish xiliga qarab esa ushbu
mahsulotlar kuydirilmagan (monolit tosh), kuydirilgan (shamot g’ishti) va eritib
qo’yilgan (quyma kvarst ) mahsulotlarga bo’linadi.
Keramika mahsulotlari quyma badiiy bezaklangan, naqshlangan, silliqlangan,
emal bo’yoqlar bilan badiiy bezaklangan buyumlardan tashkil topgan bo’lishi
mumkin.
Sindirib ko’rilgan yuzaning xarakteri (strukturasi) bo’yicha barcha buyumlar
ikkiga - mayda tolali tuzilishga ega bo’lgan va yirik tolali tuzilishga ega bo’lgan
buyumlarga ajraladi. Keramika buyumlari shuningdek sirlangan va sirlanmagan
bo’lishlari mumkin. Tashqi muhit ta’siridan saqlash va dekorativ tus berish uchun
buyumlar (masalan, sopol va chinni, ichki va tashqi pardozlash plitkalari, yuzali
g’isht va kanalizastiya quvurlari) sir bilan qoplanadi.
Keramika buyumlari o’tga chidamlilik nuqtai nazaridan ikki katta gruppaga
ajraladi:
1. Oddiy keramika buyumi va materiallari - qurilish g’ishti, sopol, chinni,
koshin, quvur va boshqalar. Ularning shakli 1580°C li haroratda o’zgaradi. Odatda
qurilish g’ishti 1250°C dan yuqori haroratda, sopol va chinni esa 1400-1500°C dan
yuqori haroratda eriydi.
2. Olovbardosh keramika buyumi va materiallari - shamot, dinas g’ishti va
boshqalar. Ular 1580°C li haroratda ham o’z shaklini o’zgartirmaydi.
Keramika buyumlari xom-ashyo va kuydirish temperaturasiga ko’ra 2 klassga
ajraladi:
1. Suv yutuvchanligi 15% gacha bo’lgan va qisman pishgan serkovak
buyumlar klassi - devorbop, tombop va pardozlash materiallari;
2. Suv yutuvchanligi 0,5% dan yuqori bo’lmagan va batamom pishgan
zich zarrachali buyumlar klassi - chinni, texnika keramikasi va boshqalar.
Olovbardosh materiallar klassifikastiyasiga kelsak, ular kimyo-mineralogik
tarkibga ko’ra quyidagicha turlanadi:
1. Kremnezemli buyumlar - dinasli olovbardosh buyumlar va kvarst
shishasi asosida olingan buyumlar;
2. Alyumosilikatli buyumlar - yarim nordon g’isht, shamot g’ishti va
yuqori glinazyomli buyumlar;
3. Magnezialli buyumlar - magnezialli o’tga chidamli buyumlar va
magnezialli-ohakli (dolomitli) buyumlar;
4. Magnezial - shpinelli buyumlar - magnezit-xromitli o’tga chidamli
buyumlar, shpinelli buyumlar va boshqalar;
5. Magnezial-silikatli buyumlar - forsteritli o’tga chidamli buyumlar va
boshqalar;
6. Uglerodli buyumlar;
7. Karbid kremniyli buyumlar;
8. Цirkonli buyumlar - baddelitli va stirkonli olovbardosh buyumlar;
9. Oksidli buyumlar - berilliyli, magniyli, kalstiyli va boshqa oksidli
olovbardosh buyumlar;
10. Kislorodsiz buyumlar - nitridli, boridli va boshqa olovbardosh
buyumlar.
6
Olovbardoshlik xossalariga ko’ra barcha materiallar 3 gruppaga ajraladi:
1. Olovbardoshligi 1580-1770°C bo’lgan o’tga chidamli buyumlar;
2. Olovbardoshligi 1770-2000°C bo’lgan yuqori o’tga chidamli buyumlar;
3. Olovbardoshligi 2000°C dan yuqori bo’lgan o’ta yuqori o’tga chidamli
buyumlar.
4. Keramika va olovbardosh materiallar ishlab chiqarishning umumiy
texnologik tizimi.
Keramika materiallari ishlab chiqarishning umumiy texnologik tizimi
quyidagi asosiy jarayonlarni o’z ichiga oladi:
1. Xom ashyo (shamot, kaolin, kvarst, kvarst qumi, magnezit, dolomit va
boshqalar) ni maydalash;
2. Xom-ashyoni frakstiyalarga ajratish;
3. Xom-ashyoni tortish;
4. Xom-ashyoni aralashtirish;
5. Aralashmaga shakl berish;
6. Qoliplangan buyumni quritish;
7. Quritilgan buyumni kuydirish;
8. Kuydirilgan buyumni sortlash;
9. Kuydirilgan buyumni upakovkalash;
10. Mahsulotni tayyor buyumlar omboriga joylash.
Keramika mahsulotlari xom-ashyosi 3 gruppa - yopishqoq, kengayuchan va
eritgich materiallari orasidan tanlanadi.
Plastik xom-ashyo - keramika masalalarining asosiy komponenti bo’lib, u
kuchli yopishqoqlik xususiyatiga ega ekanligi tufayli samarali shakllashni
ta’minlaydi. U keramika mahsulotlari tarkibi, tuzilishi va xossalariga kuchli ta’sir
o’tkazadi. Ularga gil va kaolinlar kiradi. Chinni, sopol va shamot olovbardosh
g’ishtlarida kaolin A1
2
O
3
· 2SiO
2
· 2H2O quyidagicha parchalanib, asosiy mineral
faza mullit 3Al
2
O
3
· 2SiO
2
ni hosil qiladi:
Al
2
O
3
·2SiO
2
·2H
2
O Al
2
O
3
·2SiO
2
+ 2H
2
O
Kaolinit
Metakaolinit
3 (Al
2
O
3
·2SiO
2
) 3 Al
2
O
3
·2SiO
2
+ 4SiO
2
Mullit
Kengayuchan
xom-ashyolar
-
quritish
va
kuydirish
jarayonlarida
mahsulotlarni deformastiyalanishdan asraydi, shakllangan keramika buyumining
qiyshayishi va darz ketishining oldini oladi. Ular tabiatiga ko’ra 3 turli bo’ladi:
- tabiiy-kvarst qumlari, kvarst, unlangan kvarstitlar, gilli slanest va boshqalar;
- texnogen-toshqol va kullar;
- sintetik-shamot - past temperaturada kuydirilgan (odatda 1000°C) va
unlangan gillar;
Eritgichlar - pastroq temperaturada eritma hosil qilish hisobiga gillarning
pishish temperaturasini pasaytiradi. Natijada qattiq fazada pishishdan suyuq
fazoviy pishish mexanizmiga o’tiladi. Eritgichlarning gal va kengayuvchan
moddalarga ta’siri 2 xil bo’lishi mumkin:
7
- ularning erish temperaturalari asosiy gilli minerallarning erish
temperaturalariga nisbatan pastroq bo’ladi - dala shpatlari, nefelin-sienitlar,
spodumenlar va hokazo.
- eritgich moddalari shixtaning asosan minerallari bilan past haroratda
eruvchan evtektika hosil qiladi - bo’r, dolomit, magnezit va boshqalar:
Chinni toshi tarkibiga plastik moddalardan tashqari kengayuchan va
eritgichlar ham kiradi.
Olovbardosh buyumlar ishlab chiqarishning tipik sxemasi xom-ashyo (o’tga
chidamli tuproq, kaolin, magnezit, kvarstit va boshqa) larga oldindan ishlov berish,
pishgan yarim fabrikat olish uchun ularni (kvarstitlardan tashqari) kuydirish,
maydalash, bog’lovchi komponent (shamotli olovbardosh buyumda tuproq, dinasli
olovbardosh buyumda ohakli sut va boshqa) larni qo’shish, ularni aralashtirish,
og’irligi 3-25 kg li buyumlar olish uchun shakllash (presslar yordamida yoki
boshqa usullarda) va quritish, qoliplardan chiqarilgan buyumlarni tunnel yoki
boshqa pechlar yordamida 1300-1750°C li haroratda kuydirish.
Shisha qattiqligi, mustahkamligi, amorfligi bilan xarakterlanadigan shaffof jism
sanaladi. Shaffofligidan tashqari shishaning yuqorida aytilgan hossalari hamma
8
qattiq jismlar uchun xosdir. Lekin shisha bir qator hossalarga ham egaki, bu suyuq
holat uchun ham tipik hisoblanadi.
Shishaga jahon olimlari turlicha aniqlik kiritishdi. 1939 yil Rossiya Fanlar
Akademiyasi olimlari tomonidan shishaga quyidagicha izoh berildi:
“Shisha deb qotish, suyuqlanish temperaturasi va kimyoviy tarkibidan qattiy
nazar qizdirib suyuqlantirilgan moddani sovitishdan xosil bo’lgan va qattiq jism
xossalarini o’zida namoyon etuvchi hamma amorf jismlariga aytiladi, unda suyuq
holatdan shisha xolatga o’tish jarayoni qaytar bo’lishi shart”.
AQSh olimlari tashkiloti shisha tushunchasiga quyidagi aniqlikni kiritishdi:
«Shisha kristallizastiyasiz qattiq xolatgacha sovitilgan noorganik mahsulotdir».
Shisha rangsiz va rangli, shaffof va noshaffof bo’lishi mumkin. Ularni qattiq
xolatgacha kristallizastiyasiz sovitish mumkin va ular bu ko’rinishda ko’pgina
spestifik xossalarga ega bo’ladilar. Shisha strukturasi to’g’risida yanada aniqroq
tassavurga ega bo’lish uchun qattiq va suyuq faza orasidagi bog’lanishni ko’rib
chiqish kerak.
Suyuqliklarning rentgenostrukturali analizi shuni ko’rsatadiki, suyuqliklarda
yaqin masofa tartibliligi mavjud bo’lib, uzoq masofa tartibliligi mavjud emas.
Qattiq jismlarda uzoq va yaqin masofa tartibliligi mavjud bo’lib, strukturasi esa
butun hajm bo’yicha tartibliligi ta’minlanadi.
Toza kristall modda eritmasi sovitilsa, ularda aniq muzlash nuqtasi borligi
ko’rinadi, bu nuqtada kristallar hosil bo’lishi hisobiga qotish sodir bo’ladi. Lekin
ba’zida suyuqlikni muzlash temperaturasidan past temperaturasigacha kristallar
hosil qilmasdan sovitish mumkin. Bu holda suyuqlik juda sovitilgan holda bo’ladi.
Juda sovitish holati tez uchrab turadigan holatdir. Suyuqlikka chang tushishishnig
oldini olinsa, juda tez sovitish jarayoni mukammal sodir bo’ladi. Suyuqlikda
begona bo’laklar paydo bo’lsa (yot qo’shimcha, chang, soch tolasi va boshqalar)
kristallizastiya markazlari hosil bo’lish imkoniyati paydo bo’ladi. Juda sovitilgan
suyuqlik metastabil holatda bo’ladi, negaki, uning ozod energiyasi unga mos
kristallning ozod energiyasidan katta bo’ladi. Lekin juda sovitilgan suyuqlik
strukturasida har qanday unga yaqin strukturaga qaraganda ozod energiyasi
bo’ladi. Shisha holati bilan normal qattiq yoki suyuq holat orasidagi bog’lanishni
suyuqlik sovishida ro’y beradigan jarayonlar bilan tushintirish mumkin.
MAVZUNI MUSTAXKAMLASh UChUN VAZIFALAR:
“Keramik materiallar ishlab chiqarish” va “Shisha materiallar ishlab
chiqarish” texnologiyasining asosiy jarayonlarining “Venna diagrammasi”
yordamida solishtiring.
Umumiy jixatlari
9
Mavzuga oid tayanch so’z va iboralar.
•
Keramika - grekcha keramike (yunoncha keramos) - tuproq, sopol,
kuydirilgan gil, kulol san’ati manolarini anglatadi.
•
Keramika materiali - tabiiy tuproq yoki tuproq bilan turli minerallar va
organik moddalar aralashmasidan hosil qilingan loyni pishitib, quyib, quritib va
keyin qattiq qizdirib hosil qilingan mahsulot.
•
Olovbardosh buyum - keramika texnologiyasi bo’yicha ishlab
chiqarilgan, o’txona va pechlar qurishda ishlatiladigan, olovbardoshligi 1580°C
dan kam bo’lmagan keramika buyumi.
•
Qurilish keramikasi - oddiy tuproq yoki tuproq bilan maxsus
qo’shilmalardan yasalgan, yuqori haroratda ishlov berish yo’li bilan olingan va
qurilishda devor kabilarni yasash uchun xizmat qiladigan mahsulot.
•
Texnika keramikasi buyumi - keramika texnologiyasi asosida yasalgan
o’tkazgich, yarim o’tkazgich, izolyator, magnit xossali buyum va boshqalar.
•
Maishiy-xo’jalik materiallari - keramika texnologiyasi bo’yicha gil,
kaolin, kvarst va dala shpati aralashmasidan olingan chinni va sopol kabi nafis
mahsulotlar.
Nazorat savollari.
1.
Keramika so’zi nimani anglatadi.
2.
Keramika mahsulotlariga ta’rif bering.
3.
Keramika tadbiq etish oblasti va texnologik xususiyatlariga ko’ra qanday
bo’linadi?
4.
Qurilish keramikasi buyumlari qatoriga qanday sanoat va grajdan qurilishida
ishlatiladigan buyumlar kiradi?
5.
Devorbop, tombop, drenaj va boshqa maqsadlar uchun ishlatiladigan keramika
buyumlariga ta’rif bering.
6.
Texnika keramikasi buyumlari qanday xossalari bilan bir birlaridan farqlanadi?
7.
Maishiy- xo’jalik materiali deb qanday mahsulotga aytiladi?
Sun’iy keramika buyumlari qaysi mamlakat va o’lkalarda paydo bo’lgan?
| 