O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
JIZZAX POLITEXNIKA INSTITUTI
Sirtqi bo’lim Yo’l muhandisligi yo’nalishi
4-Kurs 674-20 Guruh
Talabasi Zaripbayev Nurlibekning
Avtomobil yo’llarini ta’mirlash va saqlash texnologiyalari Fanidan
REFERAT
Qabul qildi : Tovboyev.B
Jizzax-2024
Mavzu:
Qish davrida avtomobillar harakati
Reja.
1. Qish davrida avtomobillar harakati
2. Qishki yaxmalak va qor qatlamlarini bartaraf etishning usullari
3. Qishki silliqlik
Qishki yaxmalak va qor qatlamlarini bartaraf etishning iqtisodiy jihatdan samarali muddatlariga eng katta ta’sir harakatning intensivligi bilan bog’liq bo‘lib, bu ushbu hodisalarni bartaraf etishning direktiv muddatlari uchun talablarni tartibga solish uchun asos bo‘lishi kerak, ya’ni vaqt harakati jadalligi bilan farqlanishi kerak. Qish mavsumida barcha yo‘llar guruhlarga bo‘linadi: A-butun kenglikdagi toza sirt bilan yo‘llar; B-yo‘lning butun kengligida toza bo‘lgan yo‘llar; V - yo‘lning toza o‘rtasi bo‘lgan yo‘llar; G-yo‘lda siqilgan qor bilan qoplangan yo‘llar. Har bir yo‘lning qishki ta’minot darajasi ko‘rsatkichlariga nisbatan direktiv talablar yo‘l-foydalanish xizmatining qishki yo‘llarni saqlash uchun mashina va uskunalar bilan jihozlanganligini hisobga olgan holda texnik-iqtisodiy hisobkitoblar asosida o‘rnatilishi kerak. Yo‘llarning davlat ko‘rsatkichlarining ruxsat etilgan qiymatlari jadvalda keltirilgan.
Guetta toza tuz distribyutori joriy etildi, bu sizga "qishki silliqlikni" tezda bartaraf etish imkonini beradi va allaqachon ijobiy natijalarga erishdi. Mintaqadagi yo‘llarning asosiy qismi qishda qor ostida joylashgan. Harakat xavfsizligini ta’minlash uchun ularga qo‘shimcha ravishda 6000 yo‘l belgilari o‘rnatiladi, tishli greyder pichoqlari faol ishlatiladi. Umumiy uzunligi 1050 km bo‘lgan barcha xavfli hududlar 5,0 mm gacha bo‘lgan eng katta zarracha qiymatiga ega bo‘lgan ishqalanish materiallari (domen shlak va tabiiy qum) bilan majburiy ravishda qayta ishlanadi. Ushbu ob’ektlarda Real vaqt rejimida havo harorati, shamol tezligi, muz shakllanishi va yomg’ir yog’ishi haqida ma’lumot dispetcherlik xizmatlarining konsollariga tezda uzatiladigan meteorostlar o‘rnatiladi. Ayrim meteopostlarda veb-kameralar mavjud bo‘lib, ular orqali dispetcher yo‘lning haqiqiy holatini vizual tarzda kuzatishi mumkin. Olingan ma’lumotlarni hisobga olgan holda, "qishki silliqlikni" bartaraf etish yoki xavfli yo‘l sharoitlari paydo bo‘lishiga to‘sqinlik qiluvchi choralar ko‘rilmoqda. Qor ko‘chkisi va yo‘llarning qor ko‘chishi. Shamol ta’siri ostida qor zarralari qor qoplamining yuzasidan ko‘tariladi va shamol tezligi pasayganda yana saqlanadi. Qor bo‘roni bilan ko‘chirilgan qor zarralari turli shakl va o‘lchamlarga ega 0,01 ...2 mm, lekin zarrachalarning 90% 0,1 o‘lchamiga ega ...0,25 mm. tashiladigan zarrachalarning massasi 0,0001 oralig’ida o‘zgarib turadi ...0,005 g. qor zarralari faqat ma’lum bir balandlikka ko‘tarilishi mumkin-tortish tomi. Katta og’ir zarralar qor qoplamining yuzasi bo‘ylab keskin ravishda harakatlanadi. Bunday harakatni takrorlash deyiladi. Yumshoq qorning qor ko‘chishi 3 m/s dan ortiq shamol tezligida boshlanadi, kichik qor zarralari 0,02 o‘lchamida...0,5 mm sirt havosi bilan aralashtiriladi va turbulent qor oqimi hosil qiladi. Ushbu oqimdan tushadigan zarralar qor yuzasini yo‘q qiladi, bu esa qor ko‘chkisi oqimining qo‘shimcha oziqlanishiga yordam beradi. Pastki qor bo‘roni bilan qorning katta qismi er sathida 1,5 balandlikda o‘tkaziladi...2,0 m, va taxminan 90% qor 10 balandlikda o‘tkaziladi...20 qarang. Qor bo‘roni oqimi to‘yingan va to‘yinmagan bo‘lishi mumkin: to‘yinganshamol oqimi maksimal tashish qobiliyatiga mos keladigan qor miqdorini ko‘targanda; to‘yinmagan-ko‘chma qorning massasi to‘yinganlik chegarasidan kamroq bo‘lsa. Qor ko‘chkisi-qish davomida yo‘lning bir tomoniga qor yog’adigan qor miqdori. Qor qoplamining hajmi odatda qor tashishning umumiy hajmining faqat bir qismidir. YO‘llarning qor yog’ishi. Qor yog’ishi ostida ular yo‘llarda qor ko‘chkilari paydo bo‘lishiga ta’sir ko‘rsatadi. Qorning kantitativ xarakteristikasi - bu yo‘l kanvasida to‘plangan qor miqdori, qorning umumiy miqdori, yo‘lga qor yog’ishi bilan bog’liq. YO‘llarning harakatiga ta’siri. Qish salbiy kuz 0 ° C quyida o‘rtacha kunlik havo harorati o‘tish va ijobiy salbiy dan 0 ° C orqali, uning teskari o‘tish qadar yildan boshlab yil davri o‘z ichiga oladi. YO‘llarning qishki tarkibi-bu quyidagilarni o‘z ichiga olgan chora-tadbirlar majmuasi: qor ko‘chkilaridan yo‘llarni himoya qilish; qordan yo‘llarni tozalash; * qishki silliqlikka qarshi kurash; ko‘chkilardan yo‘llarni himoya qilish; muzlarga qarshi kurash. Yilning qish davri yo‘llarni ishlatish va harakatni tashkil qilishning eng qiyin usuli hisoblanadi. Ushbu davr davomiyligi 20 kundan Janubiy viloyatlarda O‘zbekistonning shimoliy hududlarida 180 kungacha o‘zgarib turadi. Qish davrining eng xarakterli xususiyati qor va muz qatlamlarining yo‘l yuzasida shakllanishi bo‘lib, bu avtomobilning yo‘l bilan o‘zaro ta’siri sharoitida keski barishlarga olib keladi.
Qishki yo‘llarni saqlash darajasining asosiy ko‘rsatkichlari: B1-qor va muzdan tozalangan yo‘l yuzasi, m ; B-yo‘lning kengligi; hp-yo‘l yuzasida bo‘sh yoki siqilgan qor qatlamining qalinligi; h0-yo‘l tomonidagi qor qatlamining qalinligi; V3-ifloslanish chizig’ining kengligi Yo‘l harakati xizmati asosiy ko‘rsatkichlari bo‘lgan yo‘llarning qish tarkibining yuqori darajasini ta’minlashi kerak :yo‘lning qor va muz yuzasidan toza kengligi; qor yoki qor bo‘roni boshlanishidan qor tozalash boshlanishigacha va qor ko‘chkisi va qor ko‘chkisi yo‘llari orasidagi tanaffuslarga qadar to‘plangan yo‘l yuzasida bo‘sh qor qatlamining qalinligi; yo‘l va yo‘llardagi siqilgan qor qatlamining qalinligi( qor). Yo‘llarning harakatga ta’siri soddalashtirilgan shaklda shakllanadigan harakatning asosiy shartlarini tahlil qilishdan tuzilishi mumkin bu erda m-massa koeffitsienti, m = 0,5...0,65; ( — koeffistient sstepleniya; f — koeffistient soprotivleniya kacheniyu; i — prodolnыy uklon, %o Agar biz m = 0,5 koeffitsientini qabul qilsak, harakatning asosiy sharti quyidagi shaklda shakllantirilishi mumkin: yo‘l bo‘ylab avtomobil harakati faqat debriyaj koeffitsienti 2 marta yo‘l qarshiligining koeffitsientlaridan va uzunlamasına yamoqdan iborat bo‘lgan yo‘l qarshiligi summasidan yuqori bo‘lganda amalga oshirilishi
Qor qatlamining qalinligi, uning fizik-mexanik xususiyatlari, avtomobillarning harakatchanligi va tarkibi va yo‘llarni saqlash darajasiga bog’liq bo‘lgan siqilgan qorning tekisligi qorning tezligi va xavfsizligiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Qor bilan qoplangan sirt tekisligi qor qoplamining qalinligi va uning hizalanmasının chuqurligiga qarab keng farq qiladi. Har qanday holatda, qor qatlamining qalinligi tekislik sharoitida 120 mm dan oshmasligi kerak. Qor-muz konlarini shakllantirish manbalari va yo‘llarni qishki saqlash bo‘yicha tadbirlar tizimi. Yomg’ir qor (qor yog’ishi) - bulutlardan qor yog’ishi va shamol bilan harakatlanmasdan. Shamol tezligida 3 m/s gacha bo‘lgan qor yog’ishi kuzatiladi. qor qatlamining qalinligi bir qorga tushadi, ko‘pincha 1... 5 sm, ba’zan bir qorda 6 qalinligi qatlami hosil bo‘ladi... 15 sm, kamdan - kam hollarda - 16... 35 sm, tog’li hududlarda - 1 m ga qadar, yangi tushgan quruq, bo‘sh qor 0,07 zichligiga ega... 0,12 g / sm3; agar nam yoki nam qor tushsa, uning zichligi 0,2 ga etishi mumkin...0,25 g / sm3. Qor bo‘roni-shamolda qor yog’ishi, qor balandligi 100 m balandlikda havo qatlamiga o‘tkazilganda, qor bo‘roni-bulutlardan qor tushmasdan ilgari tushgan qor zarralarini uzatish, qor zarralarini 30 santimetrga va aslida qor bo‘roni darajasiga ko‘tarish orqali qor zarralarini ko‘chirish, qor zarralari 10 m balandlikda ko‘tarilganda. umumiy yoki er — xotin, qor bo‘roni-bulutlardan tushgan qor va qorning zarralari bir vaqtning o‘zida Bu yo‘llarning qishki saqlanishi uchun eng noqulay sharoitdir. Qor ko‘chkisi deb ataladigan qor bo‘roni konlari katta qalinlik va zichlikka ega. Nolinchi belgilar va kichik höyük bo‘lgan joylarda, panik konlarining qalinligi 0,6... 1 M. kichik chuqurliklar to‘liq kiritiladi va chuqur chuqur chuqurliklarda cho‘kindilarning qalinligi 6 m ga etishi mumkin...0,35 g / sm3. Qishki silliqlik yo‘llarda muz, muz va qor shaklida hosil bo‘ladi. Qishki yo‘llarni saqlash bo‘yicha tadbirlar tizimi. Qishki yo‘llarni saqlash bo‘yicha barcha tadbirlar tizimi, bir tomondan, avtomobillarning harakatlanishi uchun eng yaxshi sharoitlarni ta’minlaydigan tarzda qurilishi kerak, ikkinchidan, qish tarkibini maksimal darajada engillashtirish, tezlashtirish va arzonlashtirish. Ushbu vazifani bajarish uchun qishki parvarish bo‘yicha tadbirlar o‘tkaziladi: * yo‘lda qor va muz qatlamlarining shakllanishini oldini olish yoki imkon qadar zaiflashtirishga qaratilgan profilaktik chora-tadbirlar; bunday tadbirlar orasida qorning kamayishi-yo‘llarning visibility, kimyoviy piyodalarga chidamli reagentlar bilan qoplamalarni profilaktik davolash va boshqalar kiradi.; * qo‘shni hududdan keladigan qor va muz yo‘llariga kirishni taqiqlovchi himoya vositalari; ular qor ko‘chkisi, qor ko‘chkisi, muz muzidan himoya qilishni o‘z ichiga oladi.
Mavzu:
Yo’llarni qishki saqlashga qoyilgan talablar
Reja.
1.Yo‘llarni qor ko‘chkisidan himoya qilish
2. Qish davrida avtomobillar harakati
3. Qishki silliqlikni bartaraf etishning usullari
YO’lda to‘plangan bo‘sh qor qatlamining ruxsat etilgan qalinligi qorning qizg’inligi va qor tozalash mashinalarining yo‘llari orasidagi vaqt, qor toshishi vaqti deb ataladi. Shuning uchun patrul qor tozalash mashinalarining soni bo‘sh qor qatlamining ruxsat etilgan qalinligiga bog’liq bo‘lib, u avtomobil yo‘llari orasidagi bo‘shliqlarda to‘planadi:
Shuning uchun, patrul qor tozalash uchun xarajatlar eng qor va qor jadalligi paytida yuzasida bo‘sh qor qatlami ruxsat qalinligi bog’liq. Qor qatlamining ruxsat etilgan qalinligi 20 mm dan kam bo‘lsa, qor tozalash xarajatlari tez o‘sib bormoqda. Qish mazmunan eng yuqori darajada uchun qor va qor qoplami davomida qoplama qor qatlami qalinligi 5 mm dan oshmaydi bo‘lgan yo‘lning toza, quruq yuzasi, ta’minlash qabul qilinishi mumkin, va muz olib tashlash va qish silliqligi kabi, uning olib tashlash muddati, qor oxirida keyin 1 soat oshmaydi, qor bo‘ronlari,muz. Ushbu darajaga yo‘l xizmati to‘liq jihozlanganida, uchastkalarda mashinalar, uskunalar va moddiy-texnik resurslar bilan tartibga solish zarurligiga erishish mumkin. Qor ko‘chkilaridan himoya qilish uchun barcha talablarga rioya qilingan yo‘llar YO‘llarni saqlash darajasiga bo‘lgan talablarni texnik-iqtisodiy asoslash mezonlari eng kam xarajatlarni qabul qilishi mumkin, bu odatda ikki xarajat guruhidan olinadi: * miqdori yo‘lning saqlash darajasiga bo‘lgan talabning kuchayishi bilan kamayib borayotgan xarajatlar; * miqdori yo‘lning saqlash darajasiga bo‘lgan talablarni kuchaytirish bilan ortib borayotgan xarajatlar.
Birinchi guruhga avtomobil transporti xarajatlari (kapital qo‘yilmalar va joriy xarajatlar) kiradi, bu esa yo‘l-transport hodisalari sonini kamaytirish bilan birga yo‘llarni saqlashning yuqori darajasi tufayli o‘rtacha transport tezligini oshirish bilan kamayadi. Ikkinchi guruh talablariga oshirish va meteorologik omillar davomiyligi va ehtimollik qarab yo‘l, texnik xarajatlarini o‘z ichiga oladi (15.5-rasm). YO‘l xizmatining muhim vazifasi-turli iqlim zonalarida turli xil harakatlanish intensivligi bo‘lgan yo‘llar uchun ajratilishi kerak bo‘lgan qor qatlamlarini va qishki silliqlikni bartaraf etish muddatlariga rioya qilishdir. Qishlarni saqlash uchun kerakli mashinalar soni tugatishning belgilangan muddatlariga bog’liq. Muz va qor ko‘chkisi yo‘lining maydonidan qat’i nazar, deyarli bir xil vaqt ichida olib tashlanishi kerakligi aniqlandi. Qorlar sonining ko‘payishi bilan qor qatlamlarini bartaraf etishning iqtisodiy jihatdan samarali muddatlari ortadi va muzliklarning ko‘payishi bilan — kamayadi (15.6-rasm). Yakuniy xavfsizlik koeffitsientining qiymatidan qat’i nazar, yo‘l davomida c bir xil muddatlarini saqlab qolish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqdir. Qishki silliqlikning avariyaga ta’siri yo‘lning geometrik parametrlarining ta’siridan sezilarli darajada oshadi.
Qishki silliqlik va qor qatlamlarini bartaraf etishning iqtisodiy jihatdan samarali muddatlariga eng katta ta’sir harakatning intensivligi bilan bog’liq bo‘lib, bu ushbu hodisalarni bartaraf etishning direktiv muddatlari uchun talablarni tartibga solish uchun asos bo‘lishi kerak, ya’ni vaqt harakati jadalligi bilan farqlanishi kerak. Shu bilan birga, muzni yo‘q qilishning me’yoriy muddati uning kashf etilgan paytidan boshlab va to‘liq olib tashlangunga qadar ish boshlagan vaqtdan boshlab, qor yoki qor bo‘roni tugagan paytdan boshlab yo‘lning qoridan to‘liq olib tashlangunga qadar yoki ruxsat etilgan tozalash kengligiga va qor qatlamlarining qalinligiga olib keladigan vaqt hisoblanadi. Yo‘llarning joylashtirilgan qismlari qor ko‘chkisidan uch yo‘l bilan himoya qilinishi mumkin: 1. qor bo‘roni bilan olib borilgan qorni yo‘lga yaqinlashtiring va yo‘l uchun xavfsiz masofada yoki oldindan tayyorlangan joyda qor qatlamlarining shakllanishiga sabab bo‘ladi; 2. yo‘lda qor oqimining tezligini oshirish va yo‘lda qor qatlamlarini oldini olish; 3. yo‘lni maxsus tuzilmalar yordamida qordan butunlay yoping. YO‘llarni qor ko‘chkisidan himoya qilish yoki qayd etishni kamaytirish bo‘yicha chora-tadbirlar qor ko‘chkisi paydo bo‘lishining sabablarini aniqlagandan so‘ng ishlab chiqiladi va birinchi navbatda kuchli, keyin esa boshqa joylarda (jadval. 4). Xizmat muddati davomida barcha qorlarni himoya qilish qurilmalari va qurilmalari doimiy va vaqtinchalik bo‘linadi. YO‘llarning qor ko‘chkilaridan va uning butun hayoti uchun yo‘lni qurish, rekonstruktsiya qilish yoki ta’mirlashda (tuproq bargining shakli va parametrlarini takomillashtirish, chuqurlikdagi yig’ma javonlarni o‘rnatish, temir-beton yoki yog’och qorni ushlab turish va qorlarni himoya qilish uchun doimiy vositalar o‘z ichiga oladi). - to‘siqlar, kanopalar, galereyalar, qor izolyatsiyalash inshootlari va boshqalar). qor ko‘chkilaridan himoya qilinadigan joylarning tartib va toifalari.
Mavzu:
Bahorgi davrdagi muz ko’chishini va toshqinlarni izga solish
Reja.
1. Yo‘l atrofidagi erlarning umumiy drenaji
2. Qishki silliqlikka qarshi kurashish
Muzlik vaqti-vaqti bilan tabiiy yoki texnik suvlarni to‘kib tashlash natijasida suv oqimlari yoki suv omborlari, muzlatilgan tuproq yoki yo‘l yuzasi muz qoplamasida hosil bo‘lgan muzning to‘planishi deb ataladi. Eng keng tarqalgan muz permafrost sodir bo‘lgan qattiq qish iqlimi bo‘lgan joylarda mavjud. Muz bilan kurashish uchun quyidagi choralarni qo‘llang: umumiy drenaj; muzlatilgan kamarlarni tashkil qilish; to‘siqli inshootlarni qurish; höyüğün ko‘tarilishi; suv oqimi kanalini isitish, ularning chuqurlashishi, tekislanishi va tozalanishi; suv o‘tkazgich quvurlarini isitish.
YO‘l atrofidagi erlarning umumiy drenaji tor (kengligi 0,5 m dan oshmasligi kerak) yivli qurilma bilan pastki va devor qatlamlarini mox qatlamlari yoki er osti Drenajlarini yotqizish bilan amalga oshirilishi mumkin. Qulflash inshootlari-tuproqli shaftlar va to‘g’onlar, to‘siqlar, log to‘siqlari, portativ qalqonlar, qor shaftlari (ular suv bilan emdirilgandan keyin muzlashadi) — yo‘lda muzlash yo‘lida ularni oldini olish yoki undan uzoqlashtirish uchun qurilgan. Muntazam muz shakllanishi uchastkalarida 1,2 balandlikdagi doimiy ushlab turuvchi Miller o‘rnatiladi...2,0 m Drenajlanmagan tuproqlardan, suv oqimi bo‘ylab yamoqning o‘simlik-mox qoplamasidan ozod qilingan joyga tushib, yo‘ldan 5 m ga yaqin emas. Yo‘lning yuzasiga chiqqan muzni olib tashlash uchun qattiq xloridlarning tarqalishi qo‘llaniladi. Kunning ikkinchi yarmida tuzni to‘kib tashlash yaxshiroqdir, chunki bu vaqtda muzning erishi va tuzni muzga solishga yordam beradigan eng katta quyosh nurlari. YO‘lda muz qatlamining katta qalinligi bilan uni bir parcha uchun olib tashlash mumkin emas.
Qishki silliqlik yo‘l yuzasida muz shakllanishi va qor qatlamlari deb ataladi, bu esa avtomobil g’ildiraklarining yo‘l yuzasiga yopishish koeffitsientining pasayishiga va pürüzlülüğünü yomonlashishiga olib keladi. Muz-muz qatlami, issiq ho‘l qoplama ustida edi va havo harorati pasaytirish va ° C va undan past, qoplama sovutish bilan muz aylandi suv muzlash natijasida hosil bo‘ladi. Muz-muz qatlami, yomg’ir muzlash paytida hosil bo‘lgan, quruq sovutilgan qoplamaga tushadi. Qor qopqog’i-silliq yuzaga ega bo‘lgan avtomobil g’ildiraklarining bir necha marta ta’siri ostida siqilgan va muzlangan qor qatlami. Ho‘l qor-nam qor va suv aralashmasi bo‘lib, bulutlardan ho‘l qor tushganda yoki havo harorati tez ko‘tarilganda qoplamada qor qatlamining erishi natijasida hosil bo‘ladi. Bo‘sh qor-yangi tushgan yoki qor bo‘roni bilan olib kelingan qor qoplami. Muzlik va muz ko‘pincha bir Kontseptsiyada birlashtirilgan-muz. Qishki silliqlikka qarshi kurash usullari. Maqsad yo‘nalishi bo‘yicha qishki silliqlikka qarshi kurash
Qishki silliqlikka qarshi kurashish uchun avtomobil yo‘llarining qishki tarkibi amaliyotida ishqalanish, kimyoviy, fizik-kimyoviy va boshqa kombinatsiyalangan usullar qo‘llaniladi. Ishqalanish usuli muz yoki qor-muz qatlami yuzasida loy zarrachalar aralashmalarning holda 6 mm dan ko‘p bo‘lmagan zarracha hajmi bilan qum, mayda shag’al, maydalash chiqindilarni, shlak yoki boshqa abraziv materiallar tarqatib, deb hisoblanadi. Chang, loy va boshqa ifloslantiruvchi moddalarning maksimal ruxsat etilgan ulushi 3% dan oshmasligi kerak. Placer qum purkagichlar yoki boshqa mashinalar tomonidan ishlab chiqariladi. YO‘llarning xavfli bo‘lmagan joylarida qum oqimi darajasi 200...700 g / m2 yoki 0,3 haqida...1000 m2 qoplama uchun 0,4 m3. Xavfli hududlardayamaqlar,chorrahalar — kichik radiusli egri-oqim tezligi deyarli ikki barobar. Tarqoq abraziv moddiy 0,3 uchun, ogohlik koeffisienti oshiradi,lekin qisqa vaqt (ko‘pi 0,5 soat) yo‘lda kechiktirildi avtomobillar o‘tish so‘ng, g’ildirak bilan tarqaladi va shamol esadi. Aloqa xususiyatlarini tiklash uchun tez-tez sug’orish va ko‘p miqdordagi qum distribyutorlari talab qilinadi. Qishda katta miqdorda saqlanayotgan qum komya ichiga tushishi mumkin. Samaradorlikni oshirish uchun, isitilgan aşındırıcı material, muz qobig’iga kirib, muzlashdan keyin sirtni bir oz pürüzlülüğü beradi. Ishqalanish usuli silliqlikni bartaraf etmaydi, faqat bir muncha vaqt uchun uning salbiy oqibatlarini kamaytiradi. Qishki silliqlikka qarshi kurashning kimyoviy usuli qor va muzni qattiq yoki suyuq kimyoviy moddalar bilan eritish uchun ishlatiladi. Kimyoviy reagentlardan foydalanish muz va qorni eritib, yo‘q qilishga imkon beradi, undan keyin qoplama namlanadi va keyin quriydi. Shunday qilib, kimyoviy usul qishki silliqlikni butunlay yo‘q qilishga imkon beradi. Muzni kimyoviy reagentlar bilan eritish murakkab fizik-kimyoviy jarayon bo‘lib, natijada reagentlar muzni eritadi va muzlash nuqtasi suvning muzlash nuqtasiga nisbatan ancha past bo‘lgan suv-tuz eritmasini hosil qiladi. O‘zaro ta’sir jarayonining intensivligi q xloridlarining eruvchan qobiliyati bilan tavsiflanadi, ya’ni ma’lum bir salbiy havo haroratida bir gramm tuzda erigan muz miqdori. Erish qobiliyati dastlab t vaqtida ortadi, keyin esa dinamik muvozanat paydo bo‘lganda stabillashadi: bo‘yicha barcha tadbirlar uch guruhga bo‘linadi: 1. natijada paydo bo‘lgan qishki silliqlikning salbiy ta’sirini kamaytirish va g’ildiraklarning muz bilan qoplangan mineral ishqalanish materiallari bo‘ylab tarqalib ketish koeffitsientini oshirish; 2. kimyoviy, mexanik, termal va boshqa usullar yordamida hosil bo‘lgan muz yoki qor qatlamini qoplamadan olib tashlash; 3. qor-muz qatlami shakllanishining oldini olish yoki muzga qarshi kimyoviy moddalar bilan qoplamani profilaktik davolash yoki qoplamaga piyodalarga chidamli reagentlarni kiritish orqali qoplamaga yopishishning zaiflashishi.
Qish mavsumi boshlanishidan oldin har bir yo‘l tashkiloti oldingi yillardagi tajribani hisobga olgan holda yo‘lning qish mavsumini tayyorlash va tashkil etish bo‘yicha batafsil rejani tuzadi. Rejada ish jadvali, yo‘lni skidlardan himoya qilish sxemasi, uchastkalarni qordan tozalash va qishki silliqlikni bartaraf etish tartibi va shartlari, otryadlarning tarkibi va mashinalarning ishlash tartibi, muzga qarshi materiallar bazalarini joylashtirish sxemasi, navbatchilikni tashkil etish tartibi va ob-havo va transport sharoitlari haqida ogohlantirish tizimi, tushuntirish yozuvidagi barcha asoslovchi materiallar bilan boshqa ma’lumotlar mavjud. Har bir yo‘l uchun rejaning tarkibiy qismlari ushbu yo‘lning aniq ish sharoitlarini hisobga olgan holda hisoblash yo‘li bilan aniqlanishi kerak. Qishki yo‘llarni saqlash uchun mashinalar oldindan ta’mirlanishi va qish davri boshlanishidan kamida bir oy oldin sinovdan o‘tkazilishi kerak. Qishki davr mobaynida qor tozalash moslamalari va avtogreyderlar ustaxonalar, uchastkalar, yo‘l-ta’mirlash punktlari (Drp) yoki boshqa quyi yo‘nalishlarga biriktiriladi, ular xizmat ko‘rsatish uchastkasiga imkon qadar yaqin. Ular manevra mumkin, shunday qilib, aylanma qor tozalovchilar, buldozerler, ikki asosiy qor tozalovchilar, yo‘l-foydalanish tashkilotlari asosiy bazalarini joylashtiriladi. Ayniqsa, chekka yoki mintaqaviy yo‘l boshqarmalarida kuchli va uzoq muddatli qor bo‘ronlari bo‘lgan hududlarda qor tozalash mashinalarining tezkor zaxirasi yaratiladi. 1000 km yo‘l uchun tavsiya etilgan zaxira tarkibi-ikki yoki uch qaytib qor tozalovchi va uch yoki besh buldozer. YO‘l-foydalanish tashkilotlarida 10 kunlik yoqilg’i va moylash materiallari bilan ta’minlash punktlari tashkil etilib, qor tozalash vositalari va qum tarqatuvchilar to‘xtash joylarining garaji va joylari tayyorlanib, suv va neft reek isitish tizimi va uskunalariga alohida e’tibor qaratilmoqda. Ishchilar va haydovchilarni dam olish va isitish uchun xonalarni oldindan ta’mirlash va isitish. Yangi qalqonlarni, qoziqlarni, qalqonlarni bog’lash uchun materiallarni tayyorlash, qorlarni ushlab turuvchi vositalarni ta’mirlash qor yog’ishi boshlanishidan bir oy oldin yakunlanadi, er muzlashdan oldin, qalqonlarni joylashtirish kerak. Yuqori uzoq muddatli qor bo‘ronlari mumkin bo‘lgan yo‘llarda, chiziqli yo‘l tashkilotlari bilan, himoya qilish ishlari olib borilgan yoki umuman namoyish etilmagan joylarni himoya qilish uchun etarli miqdorda olib boriladigan qor saqlovchi qalqonlarni tezkor zahirasini yaratadi.
Mavzu:
Yo’llarni ko’kalamzorlashtirishning maqsadi va vazifalari
Reja.
1. Yo’llarni ko’kalamzorlashtirish
2. Qordan himoyalovchi ko‘kalamzorlashtirish
3. Yo‘llarni ko‘kalamzorlashtirish tamoyillari
Muhandislik inshootlari (yo‘l, ko‘prik va boshqalar) tarkibiga kiradigan yo‘l daraxtlari ob’ektning o‘ziga xosligini ta’kidlab, uni transport haydovchisi, piyodalar va yo‘lovchilar tomonidan qabul qilinishini oshirishi kerak. Yo‘l o‘simliklari quyidagi vazifalarni bajarishi kerak: a) yo‘lning ko‘rinishini idroq qilish; b) insonlar va transport harakati xafsizligini yaxshiroq ta’minlash uchun sharoit yaratish; v) yo‘lni atrof landshaftiga moslashtirish, tabiat go‘zalligini bor bo‘yicha ko‘rsatish va shuningdek, landshaftni boyitish; g) mikroiqlimni yaxshilash; d) inshootlarning uzoq muddat ishlashini ta’minlash. Yo‘l o‘simliklari tabiatning boyliklarini ko‘rinishini buzmasdan, ayrim ko‘rimsiz ob’ektlarni (bino, ochiq kon v.b) ko‘rinishini berkitishga xizmat qiladi. Yo‘l o‘simliklari odamlar to‘planadigan joylarda (avtobus bekatlari, dam olish maydonchalari) atrof muhitga qaraganda yaxshilangan mikroiqlim sharoitini yaratishi kerak. Ular yuqori didli ko‘rinishda bo‘lib, odamlar to‘planadigan joyni shamoldan to‘sish, quyosh, chang va shovqindan saqlashga xizmat qiladi. Yo‘l o‘simliklari muhandislik inshootlari (ajratuvchi tasma, yon bag’r qiyaligi, suv qochirish ariqchalari v.b.) saqlanganligini ta’minlashga yordam beradi. Ko‘kalamzorlashtirish faqat manzara vazifasini emas, balki yo‘lning transport-ekspluatastion ko‘rsatgichlariga, ba’zi bir hollarda yo‘l harakati xavfsizligi va qulayligiga ham sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatadi. Yo‘l bo‘yi o‘simliklarining himoya funkstiyalari yo‘llarni qor va qum bosishidan va chang-to‘zondan asrashda, daraxtlar ochiq joylarda transport vositasini boshqarishni qiyinlashtiradigan yon tomondan esadigan kuchli shamolni to‘sishda, butalar o‘yma, ko‘tarma yon bag’rlarini va jarliklarni suv va shamoldan emirilishidan himoyalashda, o‘simliklar yo‘l poyini namgarchilik va suvli joylarda quritishga
yordam beradi. Yo‘l bo‘yi o‘simliklari yo‘l harakatini tashkil etishning kompleks tadbirlarida, tuman va qor bosib qolish davrlarida, sutkani qorong’i vaqtida yo‘lni idrok etishni ta’minlash, hamda yo‘lning to‘g’ri va egri bo‘laklarida haydovchilarni yo‘nalishni aniqlashini yaxshilash, yo‘lning ayrim elementlarini, chorrahalar, xizmat ko‘rsatish inshootlarini aniq ko‘rsatib harakat xavfsizligini oshirishga yordam beradi. Ajratuvchi tasmali bo‘lgan ko‘p tasmali yo‘llarda haydovchilarni qarshi tomondan kelayotgan avtomobillar farasi yorug’ligidan ko‘z qamashishini oldini oladi. Mamlakatga mehmon bo‘lgan yo‘lovchilarni zavqlantiruvchi manzaralar bilan o‘ziga jalb qiladi. Avtomobil yo‘llarini ko‘kalamzorlashtirish asosiy ikki turga bo‘linadi: himoya va manzarali ko‘kalamzorlashtirish. a) Himoyalovchi ko‘kalamzorlashtirishga quyidagilar kiradi: - nurashga qarshi himoyalovchi ko‘kalamzorlashtirish; - qordan himoyalovchi ko‘kalamzorlashtirish; - qumdan himoyalovchi ko‘kalamzorlashtirish; - shovqin-gaz-changdan himoyalovchi ko‘kalamzorlashtirish. b) Manzarali ko‘kalamzorlashtirish - turizm sohasi bo‘yicha mamlakat mehmonlarini jalb etuvchi omil bo‘lib, avtomobil yo‘lini arxitektura-tasviriy ko‘kalamzorlashtirish uchun qo‘llaniladi. Himoyalovchi ko‘kalamzorlashtirish. Nurashga qarshi himoyalovchi ko‘kalamzorlashtirish avtomobil yo‘llarini atmosfera yog’inlari va uchirib ketuvchi shamollarning buzuvchi ta’siridan himoyalash uchun qo‘llaniladi. Nurashga asosan himoyalanmagan yo‘l yoqasi yuzasi, yo‘l yon bag’irlari va suv qochirish inshootlari uchraydi. Nurashga asosan past mustahkamlikka ega mayda donali changsimon qumlar, changsimon suglinok va glinalar, lyoslar va lyossimon suglinoklar, tarkibida ko‘p miqdorda glina donalari bo‘lgan mergeli gruntlar xarakterlidir. Tuproq yuzalarini nurashga qarshi himoyalash choralarining samarali usullaridan biri, ularda ildizi 20 sm va undan chuqurroq o‘suvchi o‘simlik qatlamini barpo qilish va natijada zich va mustahkam chimli qatlam hosil qilishdir. Hosil qilingan o‘simlik qatlami himoya
vazifasini bajarishidan tashqari avtomobil yo‘llarini estetik bezatish elementi ham hisoblanadi. Bundan tashqari nurashga qarshi himoyaga yo‘llarni buzib yuboruvchi va o‘suvchi jarliklarga, sel oqimini yuvib ketishi va buzishi, hamda ko‘chkiga qarshi kurashish chora tadbirlarida ishlatiladigan himoyalar ham kiradi. Bunday o‘simliklar har qanday holatda maxsus ishlab chiqilgan loyihalar asosida tashkil qilinadi. Qordan himoyalovchi ko‘kalamzorlashtirish yo‘l poyini qor bosishidan himoyalash uchun qo‘llaniladi. Bu turdagi ko‘kalamzorlashtirish bir yoki bir necha tasma ko‘rinishida, uncha katta bo‘lmagan hajmli qor bosishida buta yoki qoraqarag’ay, jonli devor ko‘rinishida qo‘llaniladi. Qumdan himoyalovchi ko‘kalamzorlashtirish - avtomobil yo‘llarini qum bosishidan saqlaydi va daraxt-buta ekinlari hamda yo‘l bo‘ylab yotuvchi qumlarni o‘simlik ekish bilan mustahkamlashni o‘z ichiga oladi. Yo‘l bo‘yida yotuvchi ko‘chib yuruvchi qumlarga qarshi chora ko‘rilmasa qatnov qismini qum bosishiga olib kelishi mumkin. Shovqin-gaz-changdan himoyalovchi ko‘kalamzorlashtirish yo‘lning aholi yashash joylari va ularning yaqinidan, kurort mintaqasi hududi yonidan, davolanish maskanlari, turizm rivojlangan hududlar, qo‘riqxonalar, milliy bog’lar hamda madaniy qimmatbaho qishloq xo‘jalik mahsulotlari etishtirish uchun mo‘ljallangan erlar va boshqa joylarda qo‘llaniladi. Bu turdagi ko‘kalamzorlashtirish maxsus tanlab olingan ko‘p qatorli daraxt-butali ekinlardan tashkil topadi va shovqin tarqalishini, zaharli gazlar va yo‘l qoplamasida to‘planuvchi changlarni tarqalishini oldini olishda samarali to‘siq hisoblanadi. Yo‘l bo‘yi mintaqasini kompleks himoyalash talablariga binoan yashil ekinlarni asosiy ko‘rsatgichlari quyidagi tartibda bo‘ladi: - tasma kengiligi – 10 m dan kam bo‘lmagan; - daraxt balandligi 7-8 m dan kam bo‘lmagan; - butalar balandligi – 1,5-2 m dan kam bo‘lmagan. Himoya tasmasini ko‘ndalang kesimi shakli ifloslanish manbai tomonga (ya’ni yo‘lning qatnov qismi tomoniga) qiya holda uchburchak shaklida bo‘lishi kerak. Shovqin-gaz-changdan himoyalovchi yashil tasma barpo qilish uchun daraxt turlarini
tanlashda ularning avtomobillardan chiqayotgan gazlarga ta’sirini inobatga olish lozim. Quyidagi daraxtlar ko‘proq chidamli hisoblanadi: - ignabargli daraxtlar, sibir tilog’ochi; bargli daraxtlar: dub, tol, tut; butalar: biryuchina, gordovina, sariq akastiya, spireya, namatak. Ekish yirik o‘lchamli ko‘chatlardan boshlanadi. Ko‘chatlarni parvarishlash sharoitini yaxshilash uchun tuproq qayta ishlanadi, ya’ni: ustki qism tuprog’i maydalanadi va tuzilmaviy holatini o‘zgartirgan holda tuproq uchun qulay suv-havo va issiqlik rejimi yaratiladi, tuproqning oziqlanish rejimi yaxshilanadi, tuproq ifloslanishdan saqlanadi. Ekish ishlarining muddati iqlim va ob-havo sharoiti, ekiladigan ko‘chatning yoshi va holatiga bog’liq bo‘ladi. Ekishning eng qulay muddatlari: bahorda – kurtak chiqargunga qadar, kuzda – barglar tushish davrida. Amalda himoya tasmalarini yaratish keltirilgan ko‘rsatgichlar bilan xarakterlanadi.
Manzarali ko‘kalamzorlatirish avtomobil yo‘lini atrof-muhit tabiati bilan uyg’unligini ko‘chaytirish maqsadida amalga oshiriladi. U o‘z tarkibiga faqat yangi daraxt va butalarni ekish emas, balki atrof landshaftiga organik mos tushuvchi yoki e’tiborsiz joylarni yopib turuvchi yo‘l bo‘yi tasmalaridagi mavjud o‘simliklarni saqlash, qo‘shimcha yangi ko‘chatlar ekish va saqlashni ham oladi. Manzarali ekinlar harakat xavfsizligini ta’minlashda ham qo‘llaniladi: katta masofalarda yo‘l trassasini ifodalashda, ayniqsa qatnov qismi yuzasi haqiqiy ko‘rinishga ega bo‘lmaganda, haydovchilarni chorraha va tutashmalardan ogohlantirishda, yon tomondan esadigan shamoldan himoyalashda va boshqalar. Manzarali ekinlar joylashishi va ahamiyatiga ko‘ra yo‘l bo‘ylab asosiy ekinlar (qatorli va ko‘p qatorli), guruhli va aralash (asosiy va guruhli) ekish turlariga bo‘linadi. Mavjud bog’-park uslubi va mahalliy sharoitga mos holda manzaraviy ko‘kalamzorlashtirishda uchta asosiy usul qo‘llaniladi: tartibli (qatorli yoki ko‘p qatorli ekish), landshaft-guruhli (yoki erkin) va aralash. Tartibli usul butalar, to‘g’ri yoki egri chiziqli bir xil qatorli daraxtlarni qat’iy aniqlangan joylashishini ko‘zda tutadi. Alohida turdagi o‘simliklar qatori yoki ularni guruhlari orasidagi masofa mavjud bezatishli yo‘l uchastkasi bo‘yicha doimiy qoladi. Bu usul yo‘lning tekis joydan o‘tuvchi yoki maxsus bezatilgan yo‘llarda, shahar va aholi yashash joylariga kirish va aholi yashash joylarida qo‘llaniladi. Landshaft-guruhli (yoki erkin) usul daraxt va butalarni alohida element ko‘rinishida va har xil o‘lchamdagi guruhlarni erkin (tasviriy) joylashtirish ko‘zda tutadi. Bu usul asosan yo‘lning adirli yoki to‘lqin relefli territoriyalaridan o‘tgan joylarda qo‘llaniladi.
Aralash usulda daraxtlarni tartibli va landshaft–guruhli ekishni tashkil etish hisoblanadi (5.2-rasm). Bu usul bir tekis relefli tumanlarda qo‘llaniladi. Bunda asosan quyidagi ko‘rinishlar qo‘llaniladi: tartibli ekilgan qatorlarda landshaftli guruhlarni notekis joylashtirish; tartibli ekinlar va yo‘l orasidagi (qatorli ekish ortida) erkin tasmada alohida turlarni va landshaftli guruhlarni notekis joylashtirish; landshaftli guruhlarni va tartibli ekinlarni yo‘llarni kesishish joylarida, yo‘ldan tushish-chiqishlarda, daryo, jarliklar va boshqalar kesishgan joylarda joylashtirish. Manzara samarali bo‘lishi va daraxtlarni erkin rivojlanishi uchun ekilgan daraxtning kattaligiga bog’liq holda qatorlar va daraxtlar orasidagi masofa 5 m dan 20 m gacha qabul qilinadi. Yosh ko‘chalarni ekishda ularda manzarani tezroq rivojlantirish uchun daraxtlar va qatorlar orasidagi masofa kichikroq (eng katta masofadan 2-4 marta kam) qabul qilinadi. Avtomobil yo‘llarini manzarali ko‘kalamzorlashtirish uchun 4-6 yoshdagi ko‘chatlar va 2-3 yoshdagi butalar qo‘llaniladi. Maxsus turdagi ekinlar avtomobil yo‘larining ajratuvchi tasmasini ko‘kalamzorlashtirishda foydalaniladi. Bu ko‘kalamzorlashtirish turi yo‘llarni arxitektura-tasviriy bezatishdan tashqari harakat xavfsizligini oshirishda ham qo‘llaniladi. Qoida bo‘yicha ajratuvchi tasmaga bir biridan 20-30 m, yo‘l chetidan esa kamida 1,75 m masofada joylashuvchi to‘liq buta yoki ko‘ndalang tasma (bir AB kesim B yoki ikki qatorli devor) ko‘rinishida ekish amalga oshiriladi. Bunday ko‘chatlar qarama-qarshidan kelayotgan avtomobillarni yoritish chiroqlari nurlaridan saqlaydi.
Yo‘llarni ko‘kalamzorlashtirish tamoyillari. Harakat xavfsizligi sharoitidan kelib chiqib, ko‘rish masofasini ta’minlash va haydovchilar yo‘nalishni idrok etishi uchun egrining tashqi qismida ekilgan daraxtlar quyiqlashtiriladi va ichki tomonidan siyraklashtiriladi yoki umuman ekilmaydi. Yo‘llarda piramidasimon daraxtlarni qatorlab ekish ertalab va kechqurun zebra samarasini beradi. Quyosh yoritganda ular qoplamada haydovchini charchatadigan soyalar tasmalarini paydo qiladi. Daraxtlar orasi 2-3 m va harakat tezligi 80-100 km/soat bo‘lganda yoqimsizlik seziladi. Aholi yashaydigan joylarda ekiladigan o‘simlik turi va ko‘kalamzorlashtirish xarakteriga ko‘ra, shuningdek qatnov qismi, piyodalar yo‘lakchasi kengligi, er osti kommunikastiyalari joylashishi va yo‘l atrofidagi binolar qavatlarini hisobga olgan holda tanlanadi. Manzarali ko‘kalamzorlashtirish ob’ektning atrof-muhit bilan uyg’unlashuvini kuchaytirishga mo‘ljallangan bo‘lib, transport inshootining me’moriy-badiiy dizayni uchun qo‘llaniladi. Manzarali ko‘kalamzorlashtirish nafaqat yangi daraxtlar va Yo’l o’qi butalarni ekishni, balki yo‘lning boshqa qismidagi mavjud o‘simliklarni saqlab qolishni, atrofdagi manzaraga organik ravishda mos keladigan yangi ekinlarni qo‘shishni va ko‘rimsiz joylarni yopishni (maskirovka) o‘z ichiga oladi. Ekilgan daraxtlarning kattaligiga qarab, manzara effekti va shox-shabbalarning erkin rivojlanishi uchun daraxtlar va qatorlar orasidagi masofa 5 dan 20 m gacha olinadi. Yosh ko‘chatlarni ekayotganda, atrofdagi mavjud katta daraxtlardan “yashab ketish” hollarini hisobga olinib va mutaxassislar xulosalariga asosan tez manzara effektini olish uchun daraxtlar orasidagi eng qisqa masofa tanlanadi (maksimaldan 24 marta kam). Katta aholi punktlari va boshqa joylarga kirish joylarida alohida 2 yoki 3 nusxada badiiy bezakli holda hududni mavzusiga asosan eskizlar asosida gullar bilan rabatok (pol yoki tasma), erkin gulli dog’lar shaklida bezash loyihalanadi, shuningdek gul ochadigan maysa joylar bilan bezatiladi. Shu bilan birga, muntazam parvarishnini talab qilmaydigan ko‘p yillik gullarga imtiyoz beriladi. Uzun yo‘lda bir xil turdagi manzarali ko‘kalamzorlashtirishga yo‘l qo‘yilmaydi. Manzarali ko‘kalamzorlashtirish me’moriy jihatdan asoslangan holda almashtiriladi va trassa elementlariga biriktiriladi. Ko‘pincha manzarali ko‘kalamzorlashtirishni tez-tez almashtirish mumkin emas, chunki bu yo‘lni jihozlashda turli xillikni yuzaga keltiradi. Ko‘kalamzorlashtirish xarakteri o‘zgarishi 2-3 km dan kam bo‘lmasligi va 10 km dan ko‘p bo‘lmasligi kerak. O‘simliklar biologik va ekologik funkstiyalarni bajarishi bilan cheklanib qolmasdan, ularning xilma-xilligi va rang-barangligi har doim insonning “ko‘zini quvontirishi kerak”.
Mavzu:
Yo’llarni ko’kalamzorlashtirish texnologiyalari va uni tashkil etish
Reja.
1. Joylarni ko‘kalamzorlashtirish uchun tayyorlash
2. Yo‘llarni ko‘kalamzorlashtirish tamoyillari
3. Yo’llarni ko’kalamzorlashtirish texnologiyalari
Joylarni ko‘kalamzorlashtirish uchun tayyorlash. Har bir hududni ko‘kalamzorlashtirishga kirishishdan oldin, bu erda joyning muhandislik tayyorgarligi ishlari olib boriladi. Muhandislik tayyorgarligi ishlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi: vertikal reja tuzish va yuza oqimni tashkil etish, hududni qisman yoki butunlay quritib olish, er osti komunikastiyalarini o‘tkazish va hududni suv toshishidan himoyalash, suv havzalarining nishabliklari va qirg’oqlarini mustahkamlash. Shuningdek, tayyorgarlik ishlari hududni tozalash bo‘yicha sanitar-gigienik tadbirlarni va barcha joyni qisman tekislab chiqishni ham o‘z ichiga oladi. Ushbu tadbirlarning asosiy vazifasi darxtlar yaxshi o‘sib-rivojlanishi uchun qulay sharoitlar yaratishdan iborat. Muhandislik tayyorgarlikning barcha masalalari loyihalar bilan mutanosib holda ishlab chiqiladi, hamda ko‘kalamzorlashtirish ob’ektining umumiy rejasi bilan muvofiqlashtiriladi. Bu ishlarni yo‘l-qurilish tashkilotlari amalga oshiradilar. Tayyorgarlik ishlarining turlari va hajmlari asosan ob’ekt joylashgan erga, hudud maydoniga, relefiga, shuningdek, ahlat va qurilish chiqindilari bor-yo‘qligiga qarab belgilanadi. Tayyorgarlik ishlari qanchalik puxta va sifatli bajarilsa, ko‘kalamzorlashtirish ishlarini tashkil etish uchun shunchalik yaxshi sharoit yaratiladi. Avtomobil yo‘llarini ko‘kalamzorlashtirish ob’ektlari relefi birmuncha notekis va noqulay joylar sharoitida ham amalga oshiriladi. Noqulay joylar jumlasiga: keskin nishablikka (150 dan yuqori) ega maydonlar, jarliklar, daryo yoqasidagi kuz va bahorda suv bosadigan adir va botqoqli erlar, daryo bo‘yidagi o‘pirilishga moyil joylar va boshqalar kiradi. Hududni ko‘kalamzorlashtirish ishlarini boshlashdan oldin, er maydoni tozalanadi: toshlar, to‘nkalar, yog’ochlar olib tashlanadi; eski qurilmalar buziladi, eski fundament qoldiqlari va boshqalar olib tashlanadi. Bu ish qanchalik mashaqqatli bo‘lmasin, uni bajarish muhim tadbir hisoblanadi.Tozalash ishlarini bajarib bo‘lgandan keyin, maydonning unumdor tuproqli qatorini saqlab qolish choralari ko‘riladi. Tuproqning yuza qatlamini yig’ib olib, bir joyda to‘planadi, yoki buldozer bilan surib qo‘yiladi. O‘tlari oldindan o‘rilgan chimlarni chim kesadigan uskuna bilan eni 25-30 sm, uzunligi 40-50 sm va qalinligi 3-8 sm bo‘lgan bo‘laklarga kesib, soya joyga taxlab qo‘yiladi (bir necha qavat qilib). Ularni doimiy maydonga terilgunga qadar vaqti bilan suv berib turiladi. Keyinchalik yig’ilgan tuproq va chim bo‘laklari ko‘kalamzorlashtiriladigan maydonga joylashtiriladi. Agar bu ish bajarilmagan bo‘lsa, qurilish chiqitlari qolgan maydon tuprog’i unumli tuproq qavati bilan almashtiriladi. Daraxt va butalar ekiladigan joydagi chuqurchalar tuprog’i butunlay yangilanishi lozim. Hududni birlamchi rejalashtirish ishlari vertikal rejalashtirish loyihasiga to‘liq mutonosib holda bajariladi. Ko‘kalamzorlashtirish ob’ektlaridagi er osti inshootlariga: drenaj, er osti suv quvurlari, ochiq va yopiq sug’orish tizimlari, elektr va telefon kabellari kiradi. Er osti inshootlarini qurish ishlari kichik arxitektura shakllarini hamda ko‘kalamzorlashtirish ishlarini boshlashdan oldin bajarilishi kerak. Ushbu muhandislik inshootlari barcha maxsus loyihalar asosida bajariladi hamda bir qancha mablag’ sarflashni talab etadi. Yopiq sug’orish tarmog’i kichik va muhim joylarda barpo etiladi. Keskin nishabliklarni eroziyadan saqlash hamda suv havzalari qirg’oqlarini mustahkamlash maqsadida bir qancha tadbirlar amalga oshiriladi. Bu ishlar hududni muhandislik tayyorlash bo‘yicha amalga oshiriladigan tadbirlarning bir qismi bo‘lib, quyidagilarni o‘z ichiga oladi: o‘t o‘sadigan chim qoplamasini barpo etish; yuza oqimini to‘xtatib turadigan daraxt va butalarni ekish ishlari. Nishablikning past qismida yo‘nalish bo‘yicha suvni yig’ib, oqizishga mo‘ljallangan ariqchalar o‘tkaziladi. Ko‘kalamzorlashtirish hududini agrotexnik tayyorlash tadbirlari. Ko‘kalamzorlashtirish ob’ektlari hududini agrotexnik jihatdan tayyorlash mavjud qimmatli ekinzorlar (daraxtlar, butalar, o‘tsimon o‘simliklar)ni saqlab qolish, ularni parvarishlash, tuproqni tayyorlashga oid tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirishdan iborat. Ushbu tadbirlar tayyorgarlik ishlarining umumiy majmuasiga kiradi hamda muhandislik ishlari bilan mutanosib ravishda bajarilishi lozim. Hududda ekinzorlar mavjud bo‘lib loyihaga asosan ular saqlanib qolinadigan bo‘lsa, avvalo, ularni parvarishlashga oid ishlar bajarilmog’i lozim. Ko‘kalamzorlashtiriladigan hududdagi ekinzorlarni tahlil qilib chiqish ishlari odatda, loyiha bo‘yicha bajariladigan boshqa kuzatuv ishlari (er tuzish, tuproqni tekshirish va hakozo) bilan bir vaqtda o‘tkaziladi. Mavjud ekinzorlar va o‘tzorlarni saqlab qolish tadbirlari. Ko‘kalamzorlashtirish hududida avvalo daraxt va butalar ekilgan maydonlar o‘rganib chiqiladi, kesib tashlash mumkin bo‘lgan daraxtlar (zararkunanda va kasalliklar bilan zararlanganlari, shox-shabbalari singan, qurib qolayotganlari, manzarabopligini qisman yoki butunlay yo‘qotganlari) belgilab chiqiladi. Ularning tomirlari qazib olinadi, daraxtlari kesiladi va yoqib tashlanadi. Vertikal loyihalash ishlari olib boriladigan, er osti inshootlari o‘tkaziladigan, yo‘lak-xiyobon tarmoqlari o‘tadigan joylardagi daraxt va butalar ekiladigan maydonchalar hamda alohida daraxtlar joylashgan erlar belgilab chiqiladi. Shundan so‘ng bevosita daraxt va butalarni himoyalash va saqlab qolish ishlarini amalga oshirishga kirishiladi. O‘sib turgan daraxtlar yonida (1,5-2,0 m yaqinida) er osti kommunikastiya ishlari yoki yo‘laklar barpo etiladigan bo‘lsa, o‘simliklarning er osti qismini himoyalash zarurati tug’iladi. Er qazish ishlarida o‘simliklar ildizlari tizimi zararlanadigan bo‘lsa, unda ularning saqlanib qolishi izdan chiqadi. Bunday zararni kamaytirish uchun, daraxtning ildizi shikastlangan tomonidagi shoxshabbasi maxsus ish qurollari yordamida kesib tashlanadi. Shoxlar va novdalarning kesilgan joyiga yog’li bo‘yoq suriladi. Daraxt ekish uchun loyihalashtirilgan joy qiyalikda bo‘lsa, unda uning atrofidagi aylana bo‘ylab (aylana radiusi taxminan daraxt shox-shabbasi radiusiga teng holda) toshdan tirgovuch devori yasalib, chim tuproq bilan mahkamlanadi. Ko‘kalamzorlashtirish ob’ektlarida tuproqni tayyorlash. Tuproq – manzarali o‘simliklar hayoti faoliyatining asosiy muhiti hisoblanadi. Daraxtlar, butalar, gazon o‘tlari va o‘tsimon gulli o‘simliklarning o‘sib rivojlanishi tuproq unumdorligiga bog’liq. O‘simliklar va ekinzorlarning yashil holatda o‘sishi hududning badiiy qiyofasini hamda muhitning sog’lomlashtiruvchi, sanitar-gigienik ahamiyatini belgilaydi. Ko‘klamzorlashtirishga mo‘ljallangan hududning joylashishiga qarab, bu erning tuproqlari, turi va mexanik tarkibi, unumdorligi, sho‘rlanish darajasi va begona o‘tlar bilan zararlanganligi bo‘yicha farqlanadi. Insonning xo‘jalik faoliyati natijasida ko‘pincha, shaharlarda va aholi turar joylarida tuproqning tabiiy holati saqlanmaydi. Ko‘p hollarda ko‘kalamzorlashtirish hududlaridagi tuproq asosan chetdan olib kelinadi. Vertikal loyihalashni amalga oshirishda bunday ko‘chma tuproq aralashmalari hududning ko‘p qismini egallaydi. Shuni inobatga olib, loyihalash va ko‘kalamzorlashtirish ishlarini boshlashdan oldin, tuproqni o‘rganish zarur. Tuproqning yaroqli darajasini quyidagi ko‘rsatkichlar bo‘yicha aniqlash lozim: oldindan yaxshilash ishlarini olib bormasdan ko‘kalamzorlashtirish mumkin bo‘lgan tuproqlar; ko‘kalamzorlashtirish uchun yaroqli qilish maqsadida melorativ tadbirlarni o‘tkazishga muhtoj tuproqlar; ko‘kalamzorlashtirish uchun yaroqsiz erlar, ya’ni daraxtsimon o‘simliklarning o‘sishi uchun sun’iy sharoitlar yaratiladigan tuproqlar. Agarda ko‘kalamzorlashtiriladigan hududlardagi tuproqlar loyqa strukturali, kam unumdor, yaxshi drenajlanmaydigan bo‘lsa, avvalo bunday tuproqqa qum bilan mineral o‘g’itlar aralashmasi solinadi. Kam unumdor, qumloq erlarda esa avvalo loyqa aralashmali kampost solinadi, undan so‘ng mineral o‘g’itlar ishlatiladi. Botqoqli tuproqlar hududida bir yo‘la quritish ishlari o‘tkazilib, keyin butun maydon chuqur haydab chiqiladi, ohak solinadi, organik va mineral o‘g’itlar beriladi. Og’ir strukturali sho‘rlangan tuproqlar gipslanadi. Gips tarkibida kalstiy bo‘lib, u tuproqdagi natriyni siqib chiqaradi. Gipslashda tuproq chuqur haydaladi (60 sm gacha), keyin gips solinib, undan so‘ng organik va mineral o‘g’itlar qo‘llaniladi. Tabiiy tuproqlarni tayyorlashda barcha maydon haydalib, mineral o‘g’itlar solinadi (faqat ekinzor bo‘ladigan joyga emas, balki butun maydonga ishlov beriladi). Shuni nazarda tutish kerakki, daraxtlarning ildizlari o‘sib, tarmoqlanadi va ekilgan joyidan uzoqroqqa tarqalib ketadi. O‘g’itlarni qo‘llash me’yorlari turlicha bo‘lib, ular tuproq turiga va muayyan sharoitlarga qarab o‘zgaradi. Tuproqning ozuqa moddalari bilan ta’minalanish darajasini maydondagi o‘simliklarning tashqi ko‘rinishiga qarab aniqlash mumkin. Tuproqda azot moddasi etishmasa, daraxt va butalar barglari kam rivojlangan bo‘lib, ranglari och – yashil va sarg’imtir tusda bo‘ladi. Fosfor etishmasligida barglar kulrang qiyofada bo‘lib, ularning pastki qismi ko‘kimtir – binafsharang bo‘lib qoladi. Kaliy tanqisligida – barglarda sarg’imtir – jigarrang dog’lar paydo bo‘ladi va ular tez to‘kilib ketadi, kalstiy miqdori kamligida – barglar nuqtasimon sarg’ayadi va jigarrang dog’lar paydo bo‘ladi, temir moddasi etishmasligida – barglar sarg’ayadi, magniy tanqisligida –barglar yashimtir – sariq rangga kiradi, marmarsimon tusli bo‘lib qoladi. Mineral o‘g’itlarni kerakli miqdorda ishlatish uchun, qo‘llash me’yori tegishli o‘g’it tarkibidagi oziq moddasiga ko‘paytiriladi. Mineral o‘g’itlar tarkibidagi ta’sir etuvchi moddaning foizidagi miqdori, hamda o‘g’itni qo‘llash me’yorini aniq bilib, har bir muayyan holatda qancha mineral o‘g’it ishlatilishi kerakligini hisoblab chiqish mumkin. Masalan, 20% ammoniy sulfat o‘g’it bor tuproqqa 80 kg azot solinishi kerak. Ammoniy sulfat va fosforli o‘g’itlarni (superfosfat, fosfor uni va boshqalar) kuzgi shudgorlash paytida solish lozim, selitra va kaliyli o‘g’itlar bahorda boronalash oldidan solinadi. Sekin ta’sir etuvchi o‘g’itlarni fosfor uni, sulfofosfat, kaliyli o‘g’itlarni ko‘proq me’yorlarda ishlatiladi. O‘g’itlarni qo‘llash ikki bosqichda amalga oshiriladi: oldin tuproqni tayyorlash vaqtida, uning mexanik tarkibini yaxshilash, sho‘rlanishini kamaytirish bo‘yicha tadbirlarni o‘tkazish mahalida organik o‘g’itlarning asosiy qismi, shuningdek sekin ta’sir etuvchi fosforli va kaliyli mineral o‘g’itlar sepiladi. Shudan so‘ng tuproq haydaladi, boronalanadi va maydon bir qancha muddatga dam oldiriladi. Ko‘p hollarda er maydoni ekish oldidan haydaladi. Ko‘kalamzorlashtirish ishlari oldidan tuproqqa o‘g’itlar ko‘rsatilgan (ya’ni, daraxt va butalar, gullar va gazonlar ekiladigan joylar) erga solinadi. Buni ekish oldidan tuproqni o‘g’itlash tadbiri deyiladi. Tuproqni oldindan tayyorlash ishlarida organik o‘g’itlar o‘rta unumdor, qumloq va qumoq tuproqlarda gektariga 40-50 tonna, engil qumoq, kam unumdor tuproqlarda esa gektoriga 60-80 tonna miqdorida solish tavsiya etiladi. Toshli tuproqlar ham ozuqa moddalar bilan ta’minlanmagan, hamda, o‘simliklar ildizlari tizimining rivojlanishi va tuproqqa yoyilib o‘sishini, shuningdek, ko‘kalamzorlashtiriladigan erga ishlov berishni qiyinlashtiradi. Bunday sharoitda o‘simliklar o‘sib-rivojlanishi uchun er maydonidagi tuproq qisman almashtiriladi. Kuchuvchi qumliklar sharoitida ko‘kalamzorlashtirish ishlarini boshlashdan oldin qumni mahkamlash tadbirlari o‘tkazilishi kerak (o‘tlar ekish: saksovul, cherkez, qandim va b.). Qumlar mustahkamlangandan keyin uzun bargli tol va kaspiy toli, turang’il ekib bo‘lgandan keyin shu joyga mos yirikroq daraxtlar ekishga kirishiladi. Tuproqlarni yaxshilash yoki madaniylashtirish jarayonida deyarli barcha holatlarda organik o‘g’itlarga ehtiyoj tug’iladi. Bularning biri kompost bo‘lib, hisoblanadi. Kompost quyidagicha olinadi: Baland joyda quruq ochiq maydon tanlanib, loy bilan qoplanadi. Uning ustidan barglar, o‘simliklar poyalari, chim, somonni 15-20 sm qalinlikda taxlanadi. Kompost yaratuvchi materiallar orasiga 10-15 sm oralab chim tuproq yoki tuproq solib chiqiladi. Ustki va chetki tomonlaridan 15-20 sm tuproq yopiladi. Kompost tayyorlash shtabellarda balandligi 1-1,5 m bo‘ladi. Shtabel uzunligi xo‘jalik imkoniyatlari, er maydonining hajmi, shuningdek, kompost qilinadigan materiallar miqdoriga bog’liq. Misol uchun shtabel uzunligi 10 metr bo‘lib, ko‘ndalang kesimi yuzasi 4,5 m2 bo‘lganida, 45 m3 kompost (50 tonnaga yaqin) olish mumkin. Kompost tayyorlash jarayoni 1 yilgacha davom etadi. Bu jarayonni tezlashtirish uchun shtabel ustidan suv yoki go‘ng “sharbati” qo‘yish tavsiya etiladi. Kompost qilinadigan materiallarga fosfor uni va maydalangan ohak (umumiy massaga nisbatan 2-3 %) qo‘shish yaxshi natija beradi. Havo yaxshi o‘tishini ta’minlash hamda nordonlashishning oldini olish maqsadida har 3-4 oyda kompost to‘plamlari ag’darib chiqiladi. Tarkibidagi tashkil etuvchi qismlarini ajratish mumkin bo‘lgan davrda kompost tayyor bo‘lgan hisoblanadi. Tuproqni tayyorlash bilan bog’liq tadbirlar nihoyasiga etganidan so‘ng, daraxt va butalarni ekish joylari tayyorlanadi hamda ekish materiali hozirlab qo‘yiladi. Daraxt va butalarni ekish. Daraxt va butalarni ekish-asosiy ishlab chiqarish jarayoni bo‘lib, uning qanchalik to‘g’ri va bekamu-ko‘st bajarilishi ko‘kalamzorlashtirish muvaffaqiyatini belgilaydi. Daraxtlar va butalarni qisqa muddatlarda ekishda mashina va mexanizmlardan foydalanish ko‘zga ko‘rinarli manzarani vujudga keltirish va shahar qiyofasini yanada ko‘rkamlashtirishga yordam beradi. Ekish materialining asosiy turlari va manbalari. Shaharni ko‘kalamzorlashtirishda qo‘llaniladigan ekish materialining asosiy manbasi quyidagilar hisoblanadi: – manzarali o‘simliklar ko‘chatxonalari, botanika bog’lari. Ikkilamchi manbalari: – shahar atrofidagi o‘rmon o‘simliklari, istirohat va boshqa turdagi ekinzorlar bo‘lib, bu joylardan ekish materiali bir xil daraxtlar ekilgan joylardan va massivlardan ularni siyraklashtirish yo‘li bilan olinadi; - qurilish ishlarini o‘tkazishga mo‘ljalangan hududlardagi mavjud tabiiy va sun’iy ekinzorlar; - har xil turdagi ko‘chatxonalar. Manzarali o‘simliklarni etishtiradigan ko‘chatxonalar quyidagi ekish materiallarini tayyorlaydi: - 3-5 yoshli butalarning standart ko‘chatlari (guruhli ekinlar va yashil devorlar uchun); 6-10 yoshli ko‘chatlar (alohida yoki belgilangan joylarga guruhlab ekish uchun); 14 yoshgacha bo‘lgan daraxtlar alohida, ommaviy va guruhli ekinzorlar uchun; 5-11 yoshgacha bo‘lgan ko‘chatlar (3-5 yoshli-tez o‘sadigan ekinlar, 6-11 yoshli – sekin o‘sadigan ekinlar); - barg tashlaydigan daraxt turlarining nihollari ko‘chatxonalardan ildizi ochiq holda olinadi va maydonga bahorgi va kuzgi mavsumda ekiladi. Qayin daraxt turlari, eman va ninabarglilar – ildiz atrofidagi tuprog’i bilan birga (o‘ralgan holda) olinadi, bu daraxtlar turlaridan o‘rmon parklari, bog’lar va istirohat bog’larida ommaviy ekinzorlar barpo etish uchun va cheklangan tartibda – xiyobonlarda ekish uchun foydalaniladi; - 12-16 yoshli daraxtlar (12-14 yoshdagi – tez o‘suvchi ekinlar, 15-16 yoshdagi – sekin o‘suvchi ekinlar). Bu ko‘chatlar maxsus agrotexnik talablarga rioya qilingan holda ildizini tuprog’i bilan birga o‘rab, ko‘chatxonalardan olinadi, hiyobonlarda qatorlab va alohida ekish uchun qo‘llaniladi; - 25 yoshgacha bo‘lgan, uzoq muddat o‘stiriladigan yirik daraxtlar. Faqatgina ildiz atrofi turpog’i bilan birga, maxsus agrotexnik talablarga binoan ko‘chirib ekiladi, ko‘chirib ekish ishlarini yil davomida amalga oshirish mumkin. Tez samara olish uchun, ko‘chalarni, istirohat bog’lari, xiyobonlarni ko‘kalamzorlashtirishda keng foydalaniladi; - har xil turdagi va shakldagi noyob daraxt va butalar, manzarabopligi bo‘yicha yuqori qimmatga ega ekzotik o‘simliklar faqatgina ildiz atrofi tuprog’i bilan birga hamda agrotexnik talabalarga yuksak darajada rioya qilingan holda ko‘chirib ekiladi. Maxsus muhim ob’ektlarni ko‘kalamzorlashtirishda alohida va guruhli ekinlar qo‘llaniladi. Mahalliy ko‘chatxonalar sharoitida o‘stirilgan ekish materiallari tabiiy sharoitlarga chidamli bo‘ladi. Joylarda ko‘chatxonalar bo‘lmagan taqdirda, urug’ko‘chatlar va ekish materiallari boshqa joylardan olib kelinadi. Bunda ko‘chatlar kelib chiqishini inobatga olish zarur. Ekish materialini o‘ta janubiy va o‘ta namligi yuqori bo‘lgan hududlardan olib kelish maqsadga muvofiq emas, chunki bunda ular qishga chidamsiz va havoning nisbiy namligi past, quruq havoga tez moslasha olmaydi. Urug’ko‘chatlar deb urug’dan o‘stiriladigan va bevosita ko‘kalamzorlashtirish maydoniga yoki ko‘chat tayyorlash uchun ko‘chirib o‘tkaziladigan o‘simliklarga aytiladi. Ko‘chirib o‘tkaziladigan va yana parvarishlab o‘stiriladigan material ko‘chatlar deb ataladi. Ko‘kalamzorlashtirish ishlarida foydalaniladigan ko‘chatlar obodonlashtirish boshqarmalari tomonidan tasdiqlangan daraxt – buta o‘simliklarining ekish materialiga qo‘yiladigan texnik talablarga javob berishi kerak. Ko‘chatlarni tashish va ishlarni olib borish muddatlari. Daraxt va butalarni ko‘chatxonalardan ko‘kalamzorlashtirish hududlariga ko‘chirib o‘tkazish nihoyatda murakkab jarayon va o‘simliklar uchun noxush va qiyin kechadi. Ularni qazib olish, tashish va doimiy joyiga ko‘chirib ekish keyingi yillar davomida ularning o‘sib rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Daraxt va butalarni qazib olishda ularning ildiz tizimiga shikast etadi, bunda eng faol bo‘lgan mayda ildizchalar nobud bo‘ladi. Shu sababdan, o‘simliklarni qazib olishda nihoyatda ehtiyotkorlik bilan yondoshish, ularni tashishda esa qurib qolishidan, ildizlarining zararlanishidan hamda er ustki qismini shikastlanishidan asrash zarur. O‘simliklarni ildiz qismini ochiq holda tashish ta’qiqlanadi. Ko‘chatlarni ko‘chatxonalardan ko‘kalamzorlashtirish joyiga tashishda quyidagi qoidalarga rioya etish zarur: - ko‘chatlarni yuklash oldidan mashina kuzovi tubiga brezent, yumshoq materiallar (somon, qipiq va b.) to‘shaladi; daraxt va butalarni alohida yoki guruhlab yuklanadi; daraxt tanasining mashina chetlariga qadalib turgan joyiga yumshoq matolar, somon to‘shamasi va boshqalar qo‘yiladi; o‘simliklar yuklanganidan keyin, ularning ildizlari brezent bilan o‘raladi; ko‘chat ustidan o‘tish yoki uning tepasidan yuk solinishi qat’iy man qilinadi. Ekish joyiga olib kelingan daraxtlar, agar ular shu kunning o‘zida ekiladigan bo‘lsa, soya joyga olinib, brezent bilan yopib qo‘yiladi. Ekish kechiktiriladigan bo‘lsa, o‘simliklar ariqqa ko‘mib qo‘yiladi. Ariqning bir tomoni 45 gradus nishablikda qiyalatib qaziladi. O‘simliklarni ariqqa joylab, yumshoq tuproq bilan ildiz bo‘yinidan yuqoriroqqa yopib qo‘yiladi. Ustidan tuproq bostiriladi, agar er quruq bo‘lsa, unga suv quyiladi. O‘zbekistonda olib borilgan ko‘kalamzorlashtirish ishlari tajribasi shuni ko‘rsatadiki, shahar sharoitlarida 6-10 yoshli yirik hajmli manzarabop daraxtlarning ko‘chatlari kamroq shikastlanadi, tez o‘sib moslashadi va yaxshi ko‘karadi. Bizning sharoitda daraxt va butalarning kuz va bahorda, qish yumshoq kelganida esa oktyabr oyidan aprel oyigacha ko‘chirib o‘tkazish mumkin. Ninabargli daraxt ekinlari, ildiz tuprog’i bilan birga ekilganida, erta kuzda (sentyabr oxiri - noyabr) yoki erta bahorda (fevral–mart) ildizlarning kuzgi va bahorgi o‘sish davrida ko‘chirilsa, yaxshi o‘sib rivojlanadi. Yaproq bargli daraxt va butalarning erta bahor mavsumida (fevral – mart) ekish kuzgi muddatda ko‘chirib ekishga nisbatan yaxshi natija beradi. Kuzda ekilgan daraxtlar ildiz otmagan ko‘chatlari ko‘p hollarda iliq kelgan qishlarda bahorgi o‘suv davriga qadar qurib qolishi kuzatiladi. Lekin, O‘zbekistonda bahor erta boshlanib, jadal kechadi. O‘simliklar tez o‘sib, kurtaklar ochilib barglar o‘sadi, bu esa o‘simliklar tutib ketishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bahorgi ekishda eng asosiysi vaqtni o‘tkazib yubormaslik. Bahorgi – yozgi mavsumda ko‘chatlarni faqatgina zarur bo‘lgan mahalda va albatta tuprog’i bilan ekishga ruxsat etiladi. Bunda shoh-shabbalarning 70 % kesilishi va barglarni 50 % olib tashlash kerak bo‘ladi. Muntazam sug’orish va shoh-shabbalariga suv purkash (ertalab yoki quyosh botishi bilan) o‘simliklarning yaxshi tutib ketishini ta’minlaydi. Ekish muddatini ta’minlash o‘simliklarni sun’iy ravishda o‘sishini to‘xtatib turish yo‘li bilan ham amalga oshirilishi mumkin. Buning uchun kuzda qazib olingan o‘simliklarni ko‘milgan holda erto‘lalarda yoki sovutgichli kameralarda +5 ºS dan oshmagan haroratda saqlanadi. O‘zbekiston sharoitida kuzgi ekish davrini cho‘zish mumkin, agar qishki oylarning ob-havo sharoitlari bunga imkon bersa. Daraxt va butalarni ekish. Ko‘kalamzorlashtirish ob’ektlaridagi yangi ko‘chirib ekilayotgan daraxt – buta ekinlarining yuqori darajada tutib ketishi agrotexnik talablarga qanchalik amal qilinishiga hamda ekinlarni qazib olish bilan ekish vaqti oralig’ini qisqartirishga bog’liq. Daraxt va butalarni ekish usullari, bunda kerakli uskunalar va asboblarni tanlashda ekish materialining hajmi (yoshi), o‘simlik turi va ekish maqsadlari inobatga olinadi. Loyihada ko‘rsatilagan daraxt va butalarni ekish joylari qoziqchalar bilan belgilab chiqiladi, bunda ekiladigan burchaklariga qoziq qoqiladi. Yakka daraxtlar ekiladigan joylar esa – ekiladigan chuqur diametrini belgilash uchun uning markaziga qoqilgan qoziqqa ip bog’lanib, shu ip yordamida qoziq atrofiga aylana chiziladi. Tuproqsiz ildizli ko‘chatlarni ekish uchun o‘ralar aylana yoki kvadrat shaklida qaziladi. Qazib bo‘linganidan keyin, uning tubini 0-12 sm chuqurlikda yumshatib chiqish lozim. Yangi qazilgan o‘ralarga ko‘chat ekish mumkin, yaxshisi, o‘ralarni 5-7 kun oldin qazib olib, keyin ekish tavsiya etiladi. Bu o‘tgan vaqt davomida tuproqning pastki qatlamlari kislorod bilan to‘yinadi. Ekish o‘ralarining hajmi, chuqurlarning kattaligi daraxt va butalarning o‘lchamlariga bog’liq. 50-100 sm diametrdagi stilindirsimon chuqurlarni qazish uchun maxsus moslamadan foydalaniladi. Ekskavator yordamida to‘g’ri burchakli o‘ralar qaziladi, o‘ra devorlari egilgan bo‘lib, eni 0,7 m bo‘ladi. O‘ra markaziga 15-20 sm chuqurlikda maxsus qoziq qoqiladi, u ekilgan ko‘chatni mahkam ushlab turish uchun o‘rnatiladi. Bu qoziq balandligi 2 m, yuqori qismining diametri 3 sm. Ekish oldidan, o‘raning to‘rtdan bir qismiga unumdor tuproq tashlanadi, va unga oyoq bilan ozgina bostiriladi. Tuproqda katta bo‘laklar bo‘lmasligi kerak. Quyoshli kunlarda o‘simliklarni ko‘chirishda, ularning ildizlarini 15 daqiqadan ortiq ochiq holda qoldirmaslik kerak. Ko‘chatlarni o‘raga joylash oldidan ko‘zdan kechiriladi, zararlangan shohlari va ildizlari kesib tashlanadi. Ildizni oldindan tayyorlab qo‘yilgan tuproq, torf va loyning suv eritmasiga botirib olinadi. Bunday qorishmaga ildizlarni botirib olinsa, ildiz tizimi yaxshi rivojlanadi, hamda ildizlar va tuproqning bir-biriga tez moslashuvini ta’minlaydi. Geteroauksin moddasining 0,001 % eritmasini qo‘shish yoki ildizlarni suvda bir sutka davomida ivitish yangi ildizlarning o‘sishini jadallashtiradi va o‘simliklar tutib ketishini tezlashtiradi. Ko‘chatni chuqurga joylashda, er sathidan 2-3 sm baland qilib ildiz bo‘yni tuproq bilan to‘ldiriladi. Ko‘chat ildizlarini chuqurga oldin solingan yumshoq tuproq ustiga qo‘yib, ildizchalari sinchiklab to‘g’rilab chiqiladi, bunda qayirilib yoki buralib qolgan ildizlar bo‘lishiga yo‘l qo‘yilmaydi. So‘ngra, asta-sekinlik bilan, ildizni atrofiga tuproq tashlanadi, o‘raning markaziy qismidan yoniga, diametr bo‘ylab, tuproq mahkamlanib boriladi. Tuproq bilan ildizlar yaxshi jipslashishi uchun ko‘chat silkitib qo‘yiladi. Shundan so‘ng, tuproqni chuqur yuzasigacha solinadi va oyoqlar bilan (chuqur chetidan markaz tomonga) zichlanadi. Ko‘chatni ip bilan qoziqqa bog’lab qo‘yiladi. Ko‘chat atrofida sug’orish uchun o‘yiqcha qoldiriladi va yaxshilab sug’oriladi. Bunday tezkor sug’orish o‘simlikni suv bilan ta’minlash, ayniqsa nam tuproq joylashib, ildizlar bilan jipislashib ketishi uchun zarurdir. Yashil devorlarni barpo etish uchun xandaqlar ariq qazuvchi uskunalar va maxsus ekskavatorlar yordamida tayyorlanadi. Xandaqlarni qazishdan olingan unumdor tuproq alohida to‘planib, ko‘chatlarni ekish vaqtida ildizlarni ko‘mishda ishlatiladi. 1 ga maydonga ko‘chatlarni ekish o‘rtacha me’yori: daraxtlar – 200-400 dona; butalar –1500-2000 dona; yashil devorlar 1 km joyga –10000 donani tashkil etadi. Shuni nazarda tutish kerak-ki, daraxtlar, hatto tez o‘sadiganlari ham, manzarabop xususiyatlarini ekilganidan keyin kamida 5-6 yilda, sekin o‘suvchilari esa faqat 10-12 yildan so‘ng namoyon etadi. Gullaydigan manzarali butalar manzaraboplik xususiyatiga ekilganidan so‘ng ikkinchi va hatto, birinchi yilda ham erishishi mumkin. Avtomobil yo‘llarida manzarali daraxtlarni ekish va parvarishlash. Ko‘kalamzorlashtirish sohasida ko‘p yillar mobaynida olib borilgan tadqiqotlar asosida manzarali daraxtzorlarda ko‘chatlarni turlicha ekish sxemasi tavsiya etiladi. Shaharlarda va avtomobil yo‘llari chekkalarini ko‘kalamzorlashtirish uchun yirik shtambli ko‘chatlardan foydalaniladi. Asosan 4 metr balandlikda va diametri 5-10 sm bo‘lib, ildiz tuprog’i tana diametrini 10 barobariga teng chuqurlikda olinadi. Ildiz tuprog’i bilan ko‘chatlarni tashishda turli konteynerlar mavjud. Yirik ko‘chatlarni ekishda chuqurini avvaldan tayyorlab qo‘yiladi. Manzarali daraxtlar ko‘chatlari barglar to‘kilgandan so‘ng kech kuzda yoki bahorda vegetastiya boshlanmasdan ekiladi. Bahorda ishlarni tezlatish uchun ekiladigan joylarni tayyorlash va chuqurchalarni qazish ishlari kuzda bajariladi. Ekish uchun chuqurchalarni qo‘lda yoki mashina yordamida qaziladi. Chuqurchalarning kattaligi shunday bo‘lishi kerakki, unda ildiz tarmoqlari bemalol joylashishi lozim (50×50×50 sm dan 70×70×70 sm gacha). Ko‘chatlar ikki-uch yoshli va standart bo‘lishi kerak. Ular yaxshi rivojlangan, mexanik zararlanmagan bo‘lishi zarur. Ekishdan oldin zararlangan ildizlar kesib tashlanadi, so‘ng ildiz qismini loy va go‘ng aralashmasidan iborat bo‘lgan quyuq massaga botirib olinadi. Ekishdan 6-8 kun ilgari chuqurchalarga 10 kg chirigan go‘ng yoki 300 g, superfosfat, 60 g kaliyli tuz va 60 g ammoniy sulfati solinadi. Ushbu miqdorni yarmisi chuqurchani tubiga, ikkinchi yarmisi yuqoridagi chirindili tuproq bilan aralashtiriladi va u bilan chuqurga solinadi. Ekilgandan so‘ng atrofiga aylana shaklda ariqchalar olinadi (1,0-1,2 m diametrli) va yaxshilab sug’oriladi. Ildiz bo‘g’izi ochilib qolsa uni tuproq bilan berkitib qo‘yiladi. Qurib qolgan ko‘chatlarni o‘rniga kuzda yoki keyingi yilgi bahorda yangilari ekib qo‘yiladi. Yashil daraxtzorlarning tutunga va gazga chidamliligini oshirish usullaridan biri ularga parvarishlash davrida mineral o‘g’itlarni berishdir. Sug’oriladigan erlarda ko‘chatlarini ostiga 90-120 kg dan azot va fosfor (270-360 kg ammiakli selitra yoki 45-60 kg ammoniy sulfati va 450-660 kg oddiy donador superfosfat) beriladi. Sug’oriladigan erlarda 150 kg/ga azot (450 kg ammiakli selitra yoki 750 kg ammoniy sulfati) va 120 kg/ga fosfor solinadi (600 kg/ga superfosfat). Sug’orilmaydigan joylarda 60-90 kg/ga azot (180-270 kg ammiakli selitra yoki 300-450 kg/ga ammoniy sulfati), 60 kg/ga fosfor (335 kg/ga oddiy superfosfat) va 30 kg/ga kaliy (75 kg/ga kaliy tuzi) beriladi. Sug’oriladigan erlarda mineral o‘g’itlarni berishning o‘ziga xos xususiyatlari mavjuddir. Ularni o‘g’itlash daraxtzorlarni sug’orish bilan bog’liqdir. Shuning uchun azotli va fosforli o‘g’itlarni uch marta beriladi – aprel, may va iyunda. Aprelda 50 % azot va fosfor, qolganlari esa may va iyunda – ikkinchi sug’orishdan oldin beriladi. Kaliy tuzlarni 50 % yozgi oziqlantirish shaklida solinadi. Uch yil ketma-ket o‘g’itlar beriladi. Ularning ta’siri keyingi 3-4 yilda ham namoyon bo‘ladi. Daraxtzorlardagi yosh ekinlar maydonida o‘g’it solish maqsadga muvofiq emas, chunki yosh nihollar ildiz tarmog’i tarqalgan maydondagi oziq moddalardan foydalanadilar. Shu boisdan chegaralangan maydonga ya’ni ko‘chatlar atrofida 1– 1,5 m diametrda o‘g’it berish lozim. O‘g’itlarni yuqori agrotexnik fonda ayniqsa vaqtida sug’orilganda, tuproq yumshatilganda va begona o‘tlarga qarshi kurash olib borilganda berish maqsadga muvofiqdir. Manzarali daraxt ko‘chatlarini yaxshi o‘sishi va rivojlanishi uchun vegetastiya davomida tuproqqa ishlov berish, sug’orish, o‘g’itlash, daraxtlarning shox-shabbasiga shakl berish, begona o‘simliklarni olib tashlash, zararkunanda va kasalliklarga qarshi kurash tadbirlarini o‘z vaqtida olib borish lozim bo‘ladi. Yashil daraxtzorlarda tuproq yumshoq va toza holda saqlanishi kerak, begona o‘tlar bo‘lmasligi zarur. Buning uchun qatorlar ichi va qatorlar oralig’i tuprog’i yumshatiladi, yillik yong’ingarchilik miqdori 800-850 mm dan kam bo‘lgan tumanlarda ko‘chatlar sug’orib turilishi lozimdir. Birinchi yillari 6-8 marta 600700 m3/ga miqdorda suv beriladi, keyingi yillari 4-5 marta 900-1000 m3/ga miqdorda sug’oriladi. Novdalar to‘liq yog’ochlanishi uchun sug’orishni avgustning ikkinchi yarmida to‘xtatiladi. Yo‘l chekkasiga ekilgan daraxtlarni tejamkor, tomchilatib sug’orish usulida sug’orish mumkin. Bunda sug’orish suvi alohida moslamalar – tomizgichlar yordamida parvarishlanayotgan o‘simlik ildizlari joylashgan qismga beriladi. Shu bilan birga, suvni berish vaqtida erigan mineral o‘g’itlar ham berilsa, parvarishlanayotgan o‘simlik rivojlanishi yuqori bo‘ladi. Sug’orilmaydigan joylarda parvarish ishlari tuproqda namlikni saqlashga qaratilishi lozim. Bahorda tuproq (qatorlar orasi va qatorlar ichi) haydaladi, azotli o‘g’itlar qo‘shiladi, so‘ng 1-2 marta kultivastiyalanadi, namlikni yig’ish uchun tuproq kuzda haydaladi va fosfor – kaliy o‘g’itlar beriladi. Shox-shabbasini 5-6 yil davomida shakllantiriladi, sanitariya maqsadida kesishlar o‘tkaziladi. Shtamb balandligi 70-80 sm, kuchli o‘suvchi navlarda esa 110-120 sm bo‘ladi. Kuchsiz novdalar olib tashlanadi. Faqat yaxshi rivojlanganlari qoldiriladi, ular tananing hamma tomonlarida joylashishi kerak va o‘sganida birbiriga halaqit bermasligi lozim. Ushbu novdalarda yarim skeletli va o‘suvchi novdalar shakllantiriladi. Daraxtlarning yoshi oshib borishi bilan, qarishi boshlanadi. Bu davrda va novdalarini sovuq o‘rsa yoki qurib qolsa, unda ular ko‘proq kalta qilib kesiladi, so‘ng shox-shabbasini to‘g’rilashadi va keyinchalik odatdagi kesish ishlarini bajaradilar. Shox-shabba parvarishlanganda birinchi navbatda quriyotgan, shox-shabbasi ichiga qarab o‘sayotganlari, hamda bir-biriga tegib turganlari, kuchsiz novdalar kesib tashlanadi. Ildiz bo‘g’izidan o‘sib chiqqan novdalar kesib tashlanadi. Novdalarni bahorda, shirasi harakatga kelmasdan kesilgani yaxshiroqdir, chunki biroz kechiktirilsa kesilgan joyidan sharbatlarini oqib turishi kuzatiladi. Agar yo‘g’on novdalar kesiladigan bo‘lsa, u holda kesilgan joyga bog’ surtmasi yoki yog’li buyoq surtiladi, aks holda kesilgan joyda zararkunandalar va kasallik paydo bo‘lib shoxni chirishiga olib keladi. Shox-shabbasiga shakl berish va zichlantirib ekilgan turlarni ortiqcha shoxlarini kesishda bog’dorchilikda qabul qilingan tavsiyalarga rioya qilinadi. Daraxtni shtambini va skeletli shoxlarini quyosh nuridan saqlash uchun kuzda ularga so‘ndirilgan ohak, loy va go‘ng aralashmasi surtiladi. Ko‘chatlarni parvarishlash, o‘simliklarni kasallik va zararkunadalariga qarshi kurash. Qumdan himoya qilish uchun o‘tqazilgan yosh ko‘chatlarni shoxshabbalarining yig’inchoqligi 90 % gacha erishguncha parvarish qilinadi. Ko‘chat o‘stirish og’ir bo‘lgan sharoitlarda ihota o‘rmonlari mintaqasidagi tuproqni parvarishlash ishlari zarur bo‘lgan hollarda mintaqadagi daraxt va butalarning butun umri davomida bajarilishi lozim. Manzarali o‘simliklarni parvarishlash – tuproqni muntazam ravishda yumshatish va begona o‘tlarni olib tashlash, ko‘chatlarni yilning quruq davrlarida sug’orish, o‘simliklarni o‘g’itlash va oziqlantirish, zararkunandalar va kasalliklarga qarshi kurashish ishlarini o‘z ichiga oladi. Manzarali o‘simliklarni parvarishlash ishlarining texnologiyasi mazkur hududdagi aholi yashash joylarini ko‘kalamzorlashtirish bo‘yicha qabul qilingan me’yorlarga va qoidalarga muvofiq tarzda bo‘lishi lozim. Daraxt va butalarni parvarishlash. O‘simliklar yaxshi o‘sib-rivojlanishi va yuqori manzarabop xususiyatlarga ega bo‘lishi uchun ularni kundalik, uzoq muddat yaxshi parvarishlash kerak bo‘ladi. Daraxt va butalarni parvarishlash – o‘simliklar ekilganidan keyin tutib ketishi hamda biologik jihatdan chidamli va estetik jihatdan manzarabop ekinzorlarni yaratishiga qaratilgan tadbirlar tizimidan iboratdir. Ekinlarning o‘sishi, ekinzorlar holati, hayotiy davomiyligi va manzaraboplik xususiyatlariga noqulay sharoitlar katta ta’sir ko‘rsatadi. Avtomobillardan chiqqan zararli gazlar va chang, sanoat ishlab chiqarishidan ajralib chiqqan zaharli chiqindilar, yorug’likning etishmasligi, ayniqsa binolar bilan to‘silganida, insolyastiya va issiqning oshishi, havo nisbiy namligining pastligi, ko‘chalar va maydonchalardagi tuproqning zichlanib qolishi – bularning hammasi ildiz o‘sishini cheklaydi, o‘sish jarayonlarini susaytiradi, o‘simliklar manzarabopligini kamaytiradi, hayotiy davomiyligini qisqartiradi. Daraxt va butalarni parvarishlashda agrotexnik tadbirlarni o‘tkazish jarayonida bir qancha talablarga rioya etish zarur. Bunda, bir – tomondan, o‘simliklarning kelib chiqishi, ularning bioekologik xususiyatlarini, fiziologik holatini inobatga olish zarur bo‘lsa, ikkinchi tomondan – atrof muhitning noqulay sharoitlarini ham hisobga olish kerak. Daraxt va butalarni parvarishlash ishlari ular ekilganidan so‘ng, ko‘kalamzorlashtirish ob’ektidan foydalanish jarayonida, ya’ni, o‘simliklar hayotining butun davri davomida olib boriladi. Daraxt va butalarni ekilganidan so‘ng parvarishlash. Daraxt va butalarni ekilganidan so‘ng parvarish qilish o‘simliklarning yaxshi tutib olishi va o‘sib– rivojlanishini ta’minlashga qaratilgan. Ekilganidan keyin bir necha yil o‘simliklar uchun “jonlanish” davri bo‘lib hisoblanadi. O‘simliklarning tutib olishi va to‘liq o‘zini tiklab olish vaqti ularning biologik xususiyatlariga, xolati va ko‘chatlar yoshiga bog’liq. Eng tez (2-3 yilda) butalar o‘zini tutib o‘sib ketadi. 6-11 yoshli daraxt–ko‘chatlarining to‘liq tutib ketish davri 3-4 yilga cho‘ziladi. Yirik daraxt va butalar uchun bu vaqt 5-6 yilgacha kuzatiladi. Ekilgandan so‘nggi parvarish ishlarini olib borishda tuproq–iqlim sharoitlarini hisobga olgan holda, muntazam parvarish ishlarini butun mavsum davomida o‘tkazishga e’tibor qaratiladi. Bunda sug’orish, daraxt tanasi atrofidagi tuproqni yumshatish va mulchalash, oziqlantirish ishlari olib boriladi. Ildizlarning rivojlanishiga, o‘suv davrida stimulyatorlarni qo‘llash (geteroauksin, betaindaluksus kislota) yaxshi samara beradi. Bu stimulyatorlarni tuproqqa eritma holatida solinadi (bitta tabletka, 100 mg ta’sir etuvchi modda, 10 litr suvga) va bir vaqtning o‘zida sug’oriladi. Tadqiqotlar va tajribalar asosida stimulyatorlarni qo‘llashning quyidagi me’yorlari tavsiya etiladi: bitta o‘simlikka litr hisobida: Standart buta–ko‘chatlar (3-5 yoshli) 10 Standart daraxt–ko‘chatlar (6-11 yoshli) 20 O‘rtacha yirik daraxt va butalar ildiz tuprog’ining hajmi bo‘yicha:
O‘stirish stimulyatorlarini bahorda, ildiz tizimi qayta tiklanish paytida qo‘llash tavsiya etiladi. Stimulyatorlar eritmasini bevosita sug’orishdan so‘ng, daraxt atrofidagi sug’orish egati bo‘ylab solinadi, bunda o‘simlikning ildiz tizimi joylashgan tuproq butunligicha namlanib, to‘yinishini nazarda tutish lozim. Ildiz atrofi tuprog’i bilan ekilgan o‘simliklar uchun stimulyatorlar eritmasini ildizlar kesilgan joyini mo‘ljallab, tuproq aylanasi bo‘ylab solinadi. Keyingi ishlov berish 5-6 kundan keyingina o‘tkaziladi, ayniqsa nimjon o‘simliklar stimulyatorlar qo‘llanishiga muhtojdir. Tuproqni yumshatish va muntazam sug’orish, begona o‘tlarni yo‘qotish, mineral va organik o‘g’itlarni solish, zararkunanda va kasalliklarga qarshi kurashish, daraxt tanasini tozalash, shox-shabbasini qirqish yo‘li bilan uning o‘sishini boshqarish – daraxt va butalarni parvarishlashdagi asosiy tadbirlar bo‘lib hisoblanadi. Tuproqni yumshatish va sug’orish ishlari muntazam ravishda (mavsumda 12-15 marta) olib boriladi. Sug’orish 1 metrlik tuproq qatlamining to‘la namlanishigacha amalga oshiriladi. Sug’orish me’yori 100 m3/ga har 15-25 kunda. Ekish oldidan tuproqqa organik va mineral o‘g’itlar solinmagan bo‘lsa, o‘suv davrida oziqlantirish kerak bo‘ladi. Ildiz tizimi hajmi katta bo‘lib, tuproqning 1,5 metrgacha chuqurlikda joylashgan daraxt va butalarni egatlar bo‘yicha to‘yintirib sug’orish, yoki teshikchali er osti sug’orish tizimi orqali sug’orish tavsiya etiladi. Tuproqning namligi etarli bo‘lganida, ildiz tizimi chuqurlikka va eniga o‘sib, rivojlanadi. Agar namlik chuqurlikka etarli borib etmasa, (yomg’irlatib yoki daraxt atrofi sug’orilganida) ko‘pgina daraxtlar uchun xos bo‘lmagan yuza ildiz tizimi vujudga keladi. Bunday ildizli daraxtlar shamollarga chidamsiz, uzoq yashamaydigan va tana zararkunadalari hujumiga bardosh bera olmaydigan bo‘lib qoladi. Agar joylarda daraxt va butalarni filtrlovchi sug’orish sharoitlari yaratilmagan bo‘lsa, bu holda samarali bo‘lgan gidrobur yordamida sug’orish usuli qo‘llaniladi. Gidrobur sug’orish-yuvish mashinasining nasosi bosimi ostida ishlaydi. Gidrobur qisqa vaqt (5-10 daqiqada) daraxtlarning ildiz tizimi joylashgan qatlamini namlatishga imkon yaratadi. Bunday sug’orishlar samarasini mineral o‘g’itlar eritmasini ham qo‘shish bilan oshirish mumkin. Daraxtlar atrofini ketmonlar yordamida yumshatish ham alohida ahamiyatga ega. Bu agrotexnik tadbir muntazam ravishda olib boriladi, natijada, begona o‘tlar yo‘qotilib, ildiz tizimining nafas olishi yaxshilanadi. Bir mavsumda 6-7 marta 4-5 sm chuqurlikda chopiq o‘tkazib, ildizlarga shikast etkazmasdan amalga oshiriladi. Yoz mavsumida yosh daraxt ko‘chatlari shox-shabbalarini va butalarning er ustki qismini yomg’irlatish foydalidir. Ekilganidan keyingi ikkinchi yilida yomg’irlatish ishlari mineral o‘g’itlarning eritmasini qo‘shib barglardan oziqlantiriladi. Buning uchun 0,1 % mochevina eritmasi (1 g mochevina tuzi 1 l suvda eritiladi), 0,2 % ammakli selitra eritmasi, 0,5-1,0 % superfosfat, 0,5 % kaliyli xlor eritmalaridan foydalanish mumkin. Yoz mavsumida yosh nihollar ustidan muntazam kuzatishlar olib boriladi: daraxtlarning qoziqchalarga mahkamlanganligi tekshirilib, qiyshayib qolgani, tortib bog’lanadi. Qoziqlar qiyshaygan bo‘lsa, to‘g’rilab chiqiladi, singanlari o‘rniga boshqasi qoqiladi. O‘simliklar to‘liq tutib ketganidan so‘ng (ekilganidan 3 yil keyin), qoziqlar olib tashlanadi. Kuzda daraxtlar tanasi atrofidagi tuproq yumshatiladi (5-7 sm chuqurlikda). O‘simliklarni isitish maqsadida, bu joyga ninabarglilar qirindisi, go‘ng yoki chirindi 3-14 sm qalinikda solinadi. Birinchi yilda ildiz tizimini isitish zarur tadbir bo‘lib hisoblanadi. Bahorgi iliq kunlar boshlanganida go‘ng va chirindi solinadi va tuproq bilan birga ag’darib chiqiladi. Yosh daraxtlar va butalarni qishki qorlardan himoyalash maqsadida dekabr oyi boshlarida ularning shox-shabbalari (ayniqsa mojjevelnik va biota) ip bilan bog’lab chiqiladi, bahorda bog’ichlar olib tashlanadi. O‘zbekistonda iqlimning iliq davri uzoq davom etadigan (8 oy), havo esa kuchli changlangan sharoitda, yashil ekinzorlarni parvarish qilishning muhim tadbirlaridan biri – shox-shabbalarni yuvib chiqishdir. Daraxt barglarida va ayniqsa, ninabarglilarda shox-shabbaning katta qismida ko‘p miqdorda chang to‘planadi. 2-5 yilgacha umr ko‘radigan ninabarglarda yaproq barglardagiga nisbatan 30 baravar ko‘proq chang to‘planib qoladi. Aynan shu narsa shaharlarda ninabarglilarning kam chidamli bo‘lishining asosiy sabablaridan biri hisoblanadi. Daraxtlar tanasini oqlash shahar ko‘kalamzorlashtirish ishlaridagi agrotexnik tadbirlar majmuasiga kiradi. Bu tadbir yil bo‘yi o‘tkaziladi. Daraxtlarni oqlash, ayniqsa yosh nihollarni, ularni yozgi kuyishdan va qishki sovuq olishdan saqlaydi, shuningdek, zararkunandalar va zamburug’li kasaliklarga qarshi kurash tadbirlarining asosiy vositasi bo‘lib hisoblanadi. Daraxtlarni oqlash ohakning 20 % eritmasi, tez qo‘shilib, oddiy, elkaga osiladigan purkagichlar yordamida yoki qo‘lda bo‘yoq cho‘tkasi bilan amalga oshiriladi. Katta yoshdagi daraxtlarni ko‘chirib ekish. Yirik jamoat binolari oldidagi maydonlarni ko‘kalamzorlashtishda, xiyobonlar tashkil etishda, ko‘chalarni obodonlashtirishda katta yoshdagi daraxtlarni ko‘chirib ekish eng samarali va zarur tadbirlardan bo‘lib sanaladi. Bunda qisqa vaqt ichida loyihada rejalashtirilgan to‘liq ko‘lam manzarasiga (yashil kampozistiyaga) erishish imkoni yaratiladi. Lekin katta yoshdagi daraxtlarni ko‘chirib ekish ko‘p mablag’ va ko‘p mehnat talab qiladi, shuningdek, ko‘chirib ekish ishlarini yuqori agrotexnik talablarga rioya qilgan holda bajarishni hamda ekilgandan keyin ikki va undan keyingi yillarda sinchkovlik bilan parvarish qilishni talab etadi. Shu sababli, katta yoshdagi daraxtlarni ko‘chirib ekish asosan, shaharning e’tiborga loyiq va ma’suliyatli qismida amalga oshiriladi. Ko‘pgina daraxt turlarini katta yoshida ko‘chirib o‘tkazish mumkin. Ma’lumki, ildiz tizimi tuproqning yuza qatlamlarida joylashgan daraxt turlari ildizi chuqur joylashgan ekinlarga nisbatan ko‘chirib ekilganida tezroq moslashib ketadi. Ko‘chirib ekilgan yaproqbargli daraxtlar ninabarglilarga nisbatan yaxshi moslashadi. Yaproqbargli daraxt turlaridan yog’ochi yumshoqroq bo‘lganlari, yog’ochi qattiq turlarga nisbatan yaxshiroq o‘sib ketadi. Ko‘chirib ekilganidan so‘ng yaxshi moslashadigan katta yoshdagi daraxtlar turlariga: jo‘kaning barcha xillari; o‘tkir birgli zarang, yavor, dala zarangi, aylant, chinor, ko‘pgina teraklar, sofora va boshqalar kiradi; ninabarglilardan esa – g’arb tuyasi, biota, ginkgo, kumushsimon archa, tiss va boshqalar mansubdir. Katta yoshdagi oq qayin, buk, gledichiya, katalpa, lola daraxti, tut, ryabina, eman, qarag’ay daraxtlari ko‘chirib ekilganida hamma vaqt ham yaxshi natija bera olmaydi. Qarag’aylar ichida ko‘chirib ekishda moslashadigan: veymut qarag’ayi, undan keyingi o‘rinda turadiganlari – qrim va qora qarag’aylardir. Buta turlarini ham katta yoshida ko‘chirib o‘tkazish mumkin. Butalar ichida ko‘pchiligi: spireya, shamshod, irg’ay, biryuchina, nastarin va boshqalar yaxshi moslashadi. Bulardan ko‘ra qiyinroq tutadiganlari – abeliya, kizilnik, krushina, leщina, jiyda, magoniya, oblepixa, tamariks, shuningdek, do‘lana va rakitnik. Ko‘chirib o‘tkaziladigan yaproqbargli daraxtlar yoshi (eman, jo‘ka, zarang, kashtan, sofora va b.) 30-50 yoshdan oshmagan bo‘lishi, ninabarglilar yoshi esa – 20-30 yildan ortiq bo‘lmasligi lozim. Ko‘rsatilgan vaqt doirasida ko‘chiriladigan daraxtlar bo‘yi 6-8 m etadi. Ko‘chirib o‘tkazish uchun sog’lom daraxtlar tanlanishi tik va shox-shabbasi to‘g’ri shaklda bo‘lishi hamda manzarasi jihatidan bir xil bo‘lgan daraxtlarning yosh nusxalaridan tanlab olish maqsadga muvofiq. Ko‘pchilik daraxtlar turlarini ko‘chirib ekish uchun qulay vaqt – erta bahor bo‘lib hisoblanadi. Erta bahorda, kurtaklar ochilmasidan oldin, kuzda ko‘chirilganiga nisbatan, tol, terak, mognoliya, shaftoli, lola daraxti; butalardan esa – azoliya, kalikantus, do‘lana, rododendron, sumax va tamarikslar tez moslashib o‘sadi. Ninabargli daraxtlarni erta bahorda, o‘sish boshlanishidan oldin ko‘chirib o‘tkazilgani ma’qul. Ko‘pchilik yaproqbargli turlar uchun ko‘chirib o‘tkazishning qulay vaqti, shuningdek, kuzgi barg tashlash davri hamdir. Bu ishni sovuq boshlanishidan oldin, ayniqsa, mayin yomg’ir davrda, bulutli kunda bajarish maqsadga muvofiq. Sovuqqa chidamli daraxt turlarini qishda ham ko‘chirib o‘tkazish mumkin. Bunda havo harorati -12-15 oS dan past bo‘lmasligi lozim, shuningdek, daraxtlarni oldindan muzlatib, tayyorlangan ildiz tuprog’i bilan birga ko‘chirish kerak bo‘ladi. Zarur sharoitlarda, istisno tariqasida yaproqbargli daraxtlarni yoz mavsumida ham ko‘chirib o‘tkazish mumkin. Bunday hollarda barglarning aksariyat qismi olib tashlanadi, shox-shabbasi soyalatib, daraxt tanasini kichik bo‘z bilan o‘raladi. O‘zbekiston sharoitida ko‘chirib ekiladigan daraxtlarning asosiy turlari: balandligi 8-10 m va tanasi diametri 10-15 sm bo‘lgan eman, oddiy shumtol, lola daraxti, gledichiya, kanada bagryannigi, kumushsimon zarang, dala zarangi, mayda bargli qayrog’och, kashtan, chinor, yapon saforasi va boshqa yaproqbargli daraxtlardir. Ninabarglilardan – qrim qarag’ayi, mojjevelnik, biota daraxtlaridir.
Ko‘chirib ekiladigan daraxtlarning ildiz tuprog’ini joylashtirish uchun yog’ochdan tayyorlangan maxsus yig’ma konteynerlar ishlab chiqilgan. Ular kesilgan piramidasimon shaklda bo‘lib, yuqori va pastki satxi kesimi 2:1 nisbatda bo‘ladi. Konteynerlarning tepa qismi – metaldan tayyorlangan panjara bo‘lib uning mustahkamligini va qulayligini ta’minlaydi. Amaliyotda 3 ta standartdagi konteynerlar qo‘llaniladi: - 8-12 yoshdagi yaproqbargli daraxtlarni ko‘chirib ekish uchun: yuqori kesimida 80x80 sm, pastki qismida 55x55sm; balandligi 100 sm; - 6-8 yoshdagi 60x60 sm, pastki kesimida 45x45 sm, balandligi 60 sm, - yirik hajmli yaproqbargli va ninabargli daraxtlarni ko‘chirib o‘tkazish uchun: yuqori kesimida 110x110 sm, pastki kesimida 75x75 sm, balandligi 100 sm. Konteynerlar qo‘llanganida daraxtlarni ko‘chirib o‘tkazish ishlari engillashadi va tezlashadi, chunki o‘q ildizlarini kesish usulidan foydalanilmaydi, shuningdek, konteynerlar bir necha marta qo‘llashga yaroqlidir. Konteynerlarda ko‘chirib o‘tkazish quyidagicha bajariladi: kran yordamida daraxt ildiz tuprog’i piramidasimon konteynerlarda mahkamlanib, ko‘tarilganida o‘q ildizlari o‘zi uziladi. Bundan tashqari, daraxtni avtomobil kuzoviga solinganida hamda tashilganida daraxt tanasining mashina ortidagi bortiga tegib shikastlanishining oldi olinadi. Ko‘chirib o‘tkaziladigan daraxtning ildizlari, birinchi va uchinchi standart konteynerlarga joylashtirish uchun, ildiz tuprog’ining atrofi bo‘ylab 50 sm enlikda 120 sm chuqurlikda qazib chiqiladi. Shunday qilinganida daraxtni ildiz tuprog’i bilan konteynerlarga joylashtirishda ishchiga qulaylik yaratiladi. Joylashtirishdan avval, konteyner ikki bo‘lakka ajratiladi, har bir bo‘lagi daraxt ildiz tuprog’i atrofining qarama-qarshi tomonidan tushiriladi, bir-biriga qaragan tomonlari yaqinlashtiriladi. Shundan so‘ng, aramatura bog’ichlarining erkin holdagi uchki qismi qarama-qarshi joylashgan konteyner tomonlaridagi teshikchalarga to‘g’rilab, tortib gaykalar yordamida mahkamlanadi. Konteyner devorlari va ildiz atrofidagi bo‘shliqlar tuproq bilan to‘ldirilib, belkuraklar bilan imkon qadar zichlanadi. Daraxtlar avtomobil yoki traktor kranlari yordamida yuklanadi. Bunda ishning xavsizligini ta’minlash uchun kranlar va avtomashinalarni to‘g’ri holatda joylashtirish muhim ahamiyatga ega. Konteyner maxsus po‘lat troslar yordamida shunday tortiladi-ki, ildiz tuprog’i vertikal ravishda chiqarilmasdan, yon tomonga qo‘zg’atiladi. Daraxt bir tomoniga tisarilib, yuqoriga tortiladi, bunda konteynerdan tuproq to‘kilmaydi va daraxtni beshikast avtomashinaga tik xolatda yuklash imkoniyati yaratiladi. Agar birinchi o‘rinishda daraxt qo‘porilmagan bo‘lsa, yuqoriga ko‘tarilayotgan konteyner ostidagi ildizlarni bolta bilan chopib, uni asta-sekin, ko‘tarish kerak bo‘ladi. Oldin yuklangan ikkita konteynerni imkon qadar avtomashina orqa bortiga yaqin joylashtirish kerak. Ularning oldida joylashgan konteynerlar daraxtlarning tanasiga shikast etmasligi uchun shunday qilish maqsadga muvofiq. Konteynerlarni yuklashning boshqacha usullari ham bor, lekin har qanday holatda daraxtlarni, oldin avtomashinaning orqa borti yonida, keyin esa-oldingi borti yoniga joylashtirish zarur bo‘ladi. Bunday qilinmasa, oldingi bort oldida joylashgan daraxt tanalari, keyingilarini yuklashga xalaqit beradi. Avtomashinaga daraxtlarni yuklab bo‘linganidan so‘ng, ularning shox-shabbalari tartibga keltiriladi. Katta yoshdagi daraxtlarni ko‘chirib o‘tkazishga mo‘ljallangan chuqurlar oldindan tayyorlab qo‘yiladi. Ekish chuqurlarining o‘lchamlari daraxt ildiz tuprog’i hajmiga bog’liq bo‘lib, sathida ildiz tuprog’i hajmidan 1 metrdan kam bo‘lmagan masofada kengroq, chuqurligi esa-ildiz tuprog’i balandligidan 0,5 metrdan oshgan bo‘lmog’i lozim. Chuqurlarning bunday o‘lchamlari konteynerlarni tushirib, joylashtirishda qulaylik tug’diradi hamda atrofiga unumdor tuproq solish imkoniyatini beradi. Ekish oldidan olib kelingan tuproqni kerakli miqdorda solinadi, so‘ng suv quyiladi (har bir chuqurga 2 m3 dan kam bo‘lmagan miqdorda). Bu tadbir solingan tuproq yaxshi joylashishi uchun amalga oshiriladi, bunda ekilgandan keyingi sug’orilishlarda daraxtlar bir tomonga egilib, qolishining oldi olinadi. Chuqurlarni daraxtni o‘raga joylashdan oldin yoki chuqurdagi daraxt ildizini konteynerdan ozod etishdan oldin sug’orish kerak bo‘ladi. Bunda konteynerlarni ozod etish jarayoni biroz murakkablashadi, lekin daraxtni qator bo‘ylab qoq markaz qismida joylashtirish imkonini beradi. Chuqur tubiga solingan tuproq sathi 20 sm dan ko‘proq bo‘lgan barcha holatlarda chuqurni ekish oldidan sug’orish zarur hisoblanadi. Ekib bo‘lingandan keyin ham sug’orish kerak bo‘ladi.
a) b)
v) g) 5.14-rasm. Katta daraxtlarni ko‘chirib ekish bosqichlari: a) daraxt atrofini kovlash; b) ildiz tuprog’ini (konteyner) ko‘chirishga tayyorlash; v) daraxtni ildiz tuprog’i bilan avtomashinaga ortish; g) ekish joyini tayyorlash. Daraxtni tushirib, ekilayotgan paytda avtokran chuqurga nisbatan yoni bilan joylashadi. Bunda avtokran ekish qatori bo‘ylab harakatlanish uchun, chuqurlar joylashgan chiziq (qatorlab ekish qo‘llanilganida) yoniga 2-3 metr uzoqlikda joylashtiriladi. Bu tadbir qator bo‘ylab ekiladigan daraxtlarni tushirishda vaqtni tejash imkonini beradi. Avtomashina yuklangan daraxtlar bilan avtokranlarga imkon qadar yaqinroq joylashadi. Bunda avtomashinaning oldi borti avtokranning orqa tomoni bilan bir sathda, bo‘ylama o‘qi esa – bo‘ylama o‘qiga nisbatan 45º burchak sathida joylashtiriladi. Bunday tartibda joylashtirish usulida daraxtlarni tezroq va bexatar o‘tqazish mumkin. Shuningdek, kranni joylashtirishda osig’lik simlar, yonidagi daraxtlar va boshqa to‘siqlar bo‘lmasligini nazarda tutish lozim. Kichik hajmli ninabargli daraxtlarni vertikal holatda mashinadan tushiriladi. Daraxtlarni tushirish va ekishda qiyalatish, ular uchun xafli emas. Chuqurga daraxtni joylash vaqtida, iloji boricha uning oldingi o‘sgan joyidagi holatini saqlashga harakat qilinadi (tomonlari bo‘yicha G’arb, Shimol, Sharq, Janub). Agar daraxtlarni mexanizmlar yordamida ekish imkoni bo‘lmasa, unda qo‘lda ekish kerak bo‘ladi. Daraxtni chuqurga yaqinlashtirib, gorizontal holatda qo‘yiladi, uni taxtaga joylab, qiyalatib, chuqurga tushiriladi. Chuqurga kerakli holatda o‘rnatilganidan so‘ng, konteynerlar bo‘shatiladi. Chuqur unumdor tuproq bilan to‘ldiriladi. Ko‘chirib ekilgan daraxtlarni parvarishlash tadbirlari ularni muntazam sug’orish va daraxt tanasi atrofini yumshatishdan iborat. Bular daraxtlar tutib ketishining muhim shartlari bo‘lib hisoblanadi. Shu bilan birga, quyidagi tadbirlarni ham amalga oshirish foydalidir: - daraxtni simlar, tros yoki iplar bilan bog’lash, bunda ularning shamolda tebranib qiyshayishining oldi olinadi; bog’lash yoki uch tomondan (120º burchak ostida), yoki bo‘lmasa, ikki tomonidan qoziqqa bog’lanadi; - daraxt tanasini issiqdan va ortiqcha bug’lanishdan saqlash maqsadida bo‘z, brezent yoki chipta bilan o‘rash yoki ikki marotaba, tuz qo‘shilgan ohak surib chiqish lozim; - ertalabki va kechki vaqtlarda daraxtlar shox-shabbasiga suv purkash bug’lanish jarayonini pasaytiradi, bunda bug’lanish vaqtincha faqatgina barg yuzasidan amalga oshadi. Mulchilash bilan gidroekish, odatda, o‘simlik tuprog’i bilan to‘ldirmasdan, qumloq va loydan yon bag’irlarni mustahkamlash uchun ishlatiladi, lekin dastlabki yumshatilish bilan, shuningdek, o‘simlik tuproqlari bilan qumli va qumloq yon bag’irlarni mustaxkamlash uchun ishlatiladi. Mulchi tarkibiga quyidagi komponentlar kiradi: - bitum emulsiyasi - mineral o‘g’it - ko‘p yillik o‘tlarning urug’lari - mulchalash materiallari (qipiq, stellyuloza, mayda torf). Emulsiya, mulchalash materiallari, o‘g’itlar va 1 m2 maydonga suvning sarfi quyidagicha: - qipiq, kg - 0,4 - o‘g’itlar, kg superfosfatlar - 0,03 kaliy tuzlari - 0,02 nitratlar - 0,06 - bitum emulsiyasi va suv, l – 5,0. Gidroekish texnologiyasi. Gidroekish maxsus mashina tomonidan amalga oshiriladi. Gidroekish texnologiyasi ikkita asosiy jarayondan iborat bo‘lishi kerak: gidroekish mashinasiga yonilg’i quyish va ko‘p yillik o‘tlarni suv bilan aralashmasi bilan mashina stisternasini to‘ldirish. Ishchi aralashmani yo‘l yon bag’riga sepish. Ishchi aralashmasini yon bag’irdan oqib ketmasligi uchun yon bag’r yuzasi juda silliq bo‘lmasligi kerak, agar kerak bo‘lsa ishning boshlanishida o‘simlik tuprog’ini to‘kish va yon bag’irlarni yumshatish kerak. Uzunligi bo‘ylab yo‘l poyi yon bag’rlari bo‘laklarga bo‘linadi. Bir bo‘lakning maydoni gidroekish mashinasi uchun stisterna hajmiga bog’liq. Bir marta to‘ldirish uchun material sarfi 5.2-jadvalda keltirilgan. 5.2-jadval Ishchi aralashma tarkibi O‘lchov birligi Qiymati Urug’ % 0,6 O‘g’it % 1,7 Qipiq % 6,8 Bitum emulsiyasi % 90,9 Gidroekish yo‘l poyini yon bag’rini ozroq namlangan xolda bajarish kerak. Manzarali daraxt-buta ko‘chatlariga shakl berish. Parvarishlash ishlarining asosiylaridan biri – o‘simliklar shox-shabbasiga manzaraboplik sifatini oshirish uchun ayrim shoxlari va novdalari qisman kesib chiqiladi. Kesish ishlari o‘simliklarni biologik xususiyatlarini inobatga olgan holda bajariladi. Daraxtlar kesilgan bo‘lsa, uning umumiy o‘sishi va rivojlanishi yaxshilanadi. Bunda shoxshabbaga kerakli shakl beriladi, qurigan, kasallangan va haddan tashqari qalinlashib ketgan shoxlari olib tashlanadi. Kesish natijasida daraxt shoxshabbalari va ildizlari umumiy hajmining o‘zaro nisbati o‘zgaradi, so‘ruvchi ildizlari ko‘payadi, natijada o‘simlikning suv va mineral moddalar bilan ta’milanish darajasi yaxshilanadi. Daraxtning yosh, jadal o‘sish davrida, shox-shabbalarning parvarishi “tezkor” bo‘lishi lozim. O‘simliklarning etuklik davrida esa uning qurigan shoxlarini olib tashlash ishlari amalga oshiriladi. Daraxtlarni kesish ishlarini malakali va tajribali bog’ ishchilari bajaradi. Shox-shabbalarni parvarish qilish uchun daraxtlarni kesishning uchta xilidan foydalaniladi: shakl berish, sanitar va yoshartiruvchi. Shakl berish uchun kesishning maqsadi – asosiy shoxlarni to‘g’ri taqsimlanishini ta’minlash, daraxtga chiroyli, xushmanzara qiyofa berish, umumiy balandligini to‘g’rilash, tabiiy va sun’iy shox-shabbasini saqlab qolishdan iborat. Daraxtni kesishda ularning tabiiy shox-shabbasi shakli inobatga olinadi: stilindirsimon, piramidasimon ovalsimon, majnuntolsimon va boshqalar. Har bir daraxt o‘ziga xos balandlik va shaklga ega, uni kesib o‘zgartirishga yo‘l qo‘yilmaydi. Shakl berish uchun novdalarni chiltish va qisqartirish, shox-shabbasini kamaytirishdan iborat bo‘ladi. Bu ishni amalga oshirish ko‘chatzorlarda boshlanadi. O‘zbekistonda novdalarning yillik o‘sishi jadal kechadi, shu sababdan, barcha yaproqbargli daraxtlar (kashtandan tashqari), har yili shakl berish uchun kesishni talab qiladi. Bu tadbirni qish mavsumida, daraxtlarning qishki tinim davrida o‘tkazish maqsadga muvofiqdir. Shox-shabba orasidagi novdalar muntazam ravishda va kerak bo‘lgan vaqtda kesib tashlanadi. Kashtan daraxtini faqat yoshligida (10-12 yosh) kesish tavsiya etiladi ushbu yoshdan o‘tganda keyin kesish bu daraxtga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Sekin o‘sadigan ekinlarda joriy yilda o‘sgan novdalarni 20-50 %, tez o‘suvchi daraxtlarning esa – 60-70 % novdalari qisqartiriladi. Novdalar 4-5 ta kurtakkacha shilib tashlanadi. Bu ishni bajarishdan maqsad – yirik va kuchli novdalarning o‘sishini to‘xtatib, kichiklarini o‘sishiga imkon yaratish, shuningdek yosh daraxtlarning shox-shabbasini qalinlashtirish natijasida bir me’yorda shakllantirish vujudga keladi. Daraxtning o‘sgan novdalarini qisqartirish natijasida hamda ixcham yoki yoyilgan shox-shabbaning yuqori qismidagi novdalar qisqartirilganida, uning kesilgan qismidan kuchli novdalar rivojlanadi. Daraxtlarni kesish ishlarining muntazamligi turlicha bo‘ladi: tez o‘suvchi turlar (terak; momiq) har yili kesiladi; sekin o‘sadigan daraxtlar shox-shabbasi har 2-3 yilda bir marotaba kesiladi. Bir qatorda joylashgan xiyobonlardagi va ko‘chalardagi daraxtlarga shakl berishda, ularning balandligi va shoxshabbalarining diametri bir xil bo‘lishiga alohida e’tibor qaratiladi. Keskin kesishdan keyin qolgan shakllar shunday joylashgan bo‘lishi kerak-ki, shoxshabbalari butunligicha barglar bilan qoplangan bo‘lmog’i lozim. Shoxshabbalarning qalinlik darajasi pastdan tepaga hamda yon tomonga nazar solib aniqlanadi. Faqatgina bir-birini to‘sgan shoxlar yoki ularning qismi kesib tashlanadi. Sanitar kesishning maqsadi – qarigan, bir-biriga qalashib o‘sgan novdalarni kesib, daraxtlar shox-shabbasining shamolatilishi va yorug’lik o‘tishini yaxshilashdan iborat. Bunday kesish tadbirlari butun o‘suv davri davomida o‘tkaziladi. Yaxshi parvarishga qaramasdan, daraxtlar o‘sishdan to‘xtab yoki ichki qismidan quriy boshlasa, quriyotgan shoxlarini yangi novdalar chiqadigan joyga qadar kesish yo‘li bilan yoshartiriladi. Qariyotgan daraxtlarni to‘liq yoshartirish ishlari bosqichma-bosqich, 2-3 yil davomida amalga oshiriladi. Birinchi yili eng qari, quriyotgan shoxlari, keyinchalik skelet shoxlarning qolgan qismi kesiladi. Daraxtlarni kesishda quyidagilarni yodda tutish lozim: - novdalarni bevosita novda ichki yoki tashqi tomondan o‘tkir tok qaychi yoki shoxqirqich yordamida kesish kerak, katta bo‘lmagan shox-shabbalari va bachkilar daraxt tanasi bilan bir satxda bo‘lsa shikast etkazmasdan kesiladi va kesilgan joyi bog’ pichog’i bilan tozalanadi; - yirik shox-shabbalari uch bosqichda kesiladi: avvalo ikkita kesish bilan (yuqoridan va pastdan), butoq daraxt tanasidan bir qadar uzoqlikda olib tashlanadi; keyinchalik esa, shoxning daraxt tanasiga tutashgan joyiga qadar bir satxda butunlay kesiladi; - daraxt tanasidagi to‘nkalarni qoldirish maqsadga muvofiq emas, chunki ularda kovakchalar paydo bo‘lib, o‘sib ketadi, daraxt tanasini xunuk bo‘lib qolishiga sabab bo‘ladi; - kesish joylari o‘tkir bog’ pichog’i bilan tozalanib, yog’li bo‘yoq surtib qo‘yiladi, kesilgandan keyingi ikkinchi yilida o‘sib chiqqan novdalar to‘plami ichidan yangi shox-shabba uchun skelet shoxlari sifatida o‘stiriladiganlari ajratilib, parallel bo‘lgan va qalinlashtiruvchi novdalar kesib tashlanadi. Ninabarglilarni (mojjevelnik, tuya, qarag’ay, biota) ham kesish kerak bo‘ladi: qarag’ayni – faqat sanitar kesish; qolganlarini – shakl berish uchun; mojjevelnik, tuya va biotani muntazam ravishda kaltalatib boriladi, bunda ularning shox-shabbasiga sun’iy shakl beriladi. Barcha buta turlari xar yili kesiladi ularni to‘g’ri kesishda biologik xususiyatlarini bilish zarur. Erta gullaydigan butalar (forzistiya, nastarin, kalina, buldonej, spireya turlari)ni gullab bo‘lganidan keyin darhol kesish tavsiya etiladi. Kech gullaydigan butalar (budleya, sorbariya, deystiya, jasmin Bumalda va Margarita spireyalari)ni kuzda yoki erta bahorda kesish kerak. Bu ularda gul novdalari paydo bo‘ladigan muddat bilan bog’liqdir. Birinchi guruhdagi butalarni kesish kuz va qishdan kechiktirilsa, ularning kelgusi yilda gullashi cheklanadi, chunki erta gullaydigan buta turlarida gul novdalari o‘tgan yilgi novdalarda, kech gullaydigan turlarida esa joriy yildagi novdalarda hosil bo‘ladi. Butalarni kesish darajasi ularning yoshi va holatiga bog’liq: yosh butalarning shox-shabbasiga shakl berib, ozgina siyraklashtiriladi; yoshi o‘tgan butalar kesib tashlanadi, faqatgina yangi chiqqan novdalari qoldiriladi. Atirgullar har yili gullab bo‘lganidan keyin kesiladi, bunda zararlangan va qariyotgan novdalari butunlay olib tashlanadi. Har 3-4 yilda yoshartiruvchi kesish tadbirlari bajariladi: eski novdalar tubigacha yoki yangi shoxcha novdalari paydo bo‘lgan joyigacha kesiladi. Atirgullarni O‘zbekiston sharoitida o‘sish davri davomida muntazam kesib turiladi. Asosiy shoxlarida 3-4 tadan novda qoldirib, eski shoxlari ketma-ket kesib tashlanadi. O‘zbekistonda “poliant” atirgullar may oyidan oktyabr oyigacha uzluksiz gullab turadi. Agar atirgullar noto‘g’ri va malakasiz kesilgan bo‘lsa, ular ikki bosqichda – may va sentyabr oylarida gullaydi. Qolgan davrda atirgullar mayda bo‘lgan ikkinchi va undan keyingi tartib shoxlarida takroriy gullaydi va kerakli manzara yarata olmaydi. Gullashni yaxshilash maqsadida, poliant atirgullarni may oxiri – iyun oyining boshida hamda avgust oyi oxirida kesiladi. Bunda bo‘g’in oraliqlari uzun bo‘lgan, kuchli o‘sgan yangi novdalar tashqi tomondan joylashgan 3-5-bargi bo‘g’ini ustidan kesiladi. Qisqa bo‘g’in po‘sti dag’allashgan kurtak zaxirasi bo‘lmagan eski, zaif, o‘tgan yilgi novdalari tubigacha kesib tashlanadi. Kesilgan shoxchalar va begona o‘tlar olib tashlanganidan keyin, egat qatori oralariga ikki chelakdan go‘ng va 100 g (NRK) mineral o‘g’itlari 1 pogonometr hisobiga solinadi. Tuproqni esa ag’darib chiqib, o‘simliklar bo‘g’ziga tuproq tortiladi va to‘yintirib sug’oriladi. Bunday parvarishdan keyin bir oy o‘tgach, atirgullarning qiyg’os gullash yangi davri boshlanadi. Uchinchi bor kesish tadbirlari oktyabr oyi oxirida, qishki ko‘mish oldidan bajariladi. Erkin o‘sayotgan butalar majmuasidan tashkil topgan yashil devorlarni, ular tarkibidagi o‘simliklar turiga va biologik guruhiga qarab kesish kerak bo‘ladi. Bular ichidan o‘sib chiqqan – yashil devor sathidan uzayib o‘sib ketgan novdalar tekislab kesib chiqiladi. Shakl beriladigan yashil devorlarni bir mavsumda bir necha marta kesiladi, bu tadbir yashil devorning kerakli shakl-shamoyilini belgilab beradi. Doimiy yashil barbaris, yapon behisi kesishni talab qilmaydi. Ular kesilmagan holatida gullari va mevalari bilan chiroyli ko‘rinish beradi. Bular gamamelis, irg’ay, magnoliya, dub, skumpii va boshqa shu turdagi daraxtlarga tegishli. Agar qandaydir daraxt yoki buta juda zich o‘sayotgan bo‘lsa yoki mavjud sharoit uchun belgilangan o‘lchamdan o‘tib ketsa ularni radikal kesish tavsiya etiladi. Bu qari navdalarni kesib tashlashni bildiradi. Butalarni bunday hollarda erdan yangi buta balandligiga teng holatda kesiladi. Guruh shaklida ekilgan bargli daraxt turlari oralaridan havo va quyosh nurlari o‘tmaydigan qilib kesiladi. Har yili kesish talab qilinadigan daraxtlar gullash vaqtiga va qaysi mavsumda gullashiga bog’liq holda uch guruhga bo‘linadi. Birinchi guruhga qari va o‘tgan yildagi navdalari bahorda gullaydigan o‘simliklar kiradi. Bundan tashqari ularni qish oylarida nimjon, qariyotgan va gullamaydigan shohlari kesiladi hamda juda uzun shohlari qisqartiriladi. Asosiy kesish esa gullashdan keyin, to kuzgacha yangi shohlari o‘sib chiqqishi uchun kesiladi. Bunday daraxtlar turiga forzistiya, spireyning ayrim turlari, bodom, olxo‘ri, irg’ay va boshqlar kiradi.
Mavzu:
Avtomobil yo’llarini ta’mirlashda zamonaviy texnologiyalarni qollash
Reja.
1. Avtomobil yo’llarini
2. Mashina va mehanizmlar
Avtomobil yo‘llari – hisobiy yuk va belgilangan tezlikda transport vositalarining uzluksiz, qulay va xavfsiz harakatlanishi uchun mo‘ljallangan muhandislik inshootlari majmuasi hisoblanadi. Bu majmuaga yo‘l poyi, yo‘l to‘shamasi, quvurlar, boshqa sun’iy inshootlar, yo‘l jihozlari va himoya inshootlari, avtoservis, yo‘l va avtotransport xizmati bino va inshootlari kiradi. Yo‘l va yo‘l inshootlari elementlari va parametrlari holati ularning texnik darajasini va ekspluatastion holatini aniqlaydi. Avtomobil yo‘llarining texnik darajasini va ekspluatastion holatini talab darajasida bo‘lishini ta’minlash uchun yo‘llarni ta’mirlash va saqlash korxonalari tashkil etilgan. Avtomobil yo‘llarini ta’mirlash va saqlash korxonalarining yakuniy maqsadi - transport va yuk hajmining o‘sishiga muvofiq yo‘llarning texnik darajasi va ekspluatastion halatini qo‘llab quvvatlash va doimiy ravishda yaxshilash, natijada transport vositalarining samaradorligini oshirish, transport xarajatlarini kamaytirish hisoblanadi. Yo‘llarning texnik darajasini va ekspluatastion holatini murakkab tabiiy-iqlim sharoitida oshirish, yo‘llarning yuqori ish qobiliyatini ta’minlaydi. Buni faqat avtomobil yo‘llarini ta’mirlash va saqlashda zamonaviy texnologiyalarni qo‘llash va yo‘llarni ekspluatastiya qilishning nazariy asoslarini va amaliy ilg’or tajribalarni yaxshi bilish bilan amalga oshirish mumkin. Avtomobil yo‘llarini ta’mirlash va saqlash texnologiyalari fanining asosiy maqsadi quyidagilaridan iborat: talabalarni yo‘l va yo‘l inshootlarini samarali ta’mirlash va saqlash uslublari va zamonaviy texnologiyalari bilan tanishtirish, o‘rgatish va ularni mavjud avtomobil yo‘llari va yo‘l inshootlarini talab qilingan texnik darajasini va ekspluatastion holatini ta’minlash bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarini shakllantirish, yo‘llarni ta’mirlashlararo davrini va xizmat muddatini ta’minlash. Avtomobil yo‘llarini ta’mirlash va saqlash texnologiyalari fanining asosiy vazifalari quyidagilar hisoblanadi: avtomobil yo‘llarini ta’mirlash va saqlash bo‘yicha ishlarning amaliy ahamiyati, avtomobil yo‘llarini ta’mirlash va saqlash bo‘yicha ishlar tasnifi, yo‘llarni ta’mirlashlararo muddatini va xizmat muddatini ta’minlash, avtomobil yo‘llarini ta’mirlash va saqlash bo‘yicha tadbirlar tizimi va ularni rejalashtirish, avtomobil yo‘llarida ta’mirlash va saqlash texnologiyalarini rivojlanishi, avtomobil yo‘llarini ta’mirlash va saqlashda zamonaviy mexanizastiyani qo‘llash, murakkab sharoitda avtomobil yo‘llarini ta’mirlash va saqlash ishlarini tashkil etish, avtomobil yo‘llarini saqlash texnologiyalari, avtomobil yo‘llarini qish davrida saqlash texnologiyalari, avtomobil yo‘llarini ko‘kalamzorlashtirish texnologiyalari, avtomobil yo‘llarini joriy ta’mirlash texnologiyalari, avtomobil yo‘llarini mukammal ta’mirlash texnologiyalari, avtomobil yo‘llarini texnik hisobga olish va pasportlashtirish, avtomobil yo‘llarini ta’mirlash va saqlash ishlarini tashkil etish va ishlarni qabul qilish, avtmobil yo‘llarini ta’mirlash va saqlash ishlari bo‘yicha mablag’lar sarfini hisoblash tamoyillari haqida talabalarning tushuncha va tassavurlarini shakllantirish. 1.3. Avtomobil yo‘llarini ta’mirlash va saqlash bo‘yicha mavjud muammolar Respublika avtomobil yo‘llarining ko‘pgina qismi emirilgan, ta’mirlash va qayta tiklashga zarurat bor. Ko‘pgina avtomobil yo‘llari harakat bilan yuklangan, yo‘l holati nuqsonlari sabali yo‘l-transport hodisalari ko‘p sodir bo‘ladigan joylar mavjud. Avtomobil yo‘llarida ta’mirlash va saqlash ishlari hajmi talab darajasida emas. Adabiyotlarda keyingi yillarda “ta’mirlanmay qolgan yo‘llar” atamasi paydo bo‘ldi. Yo‘llarni moliyalashtirish sharoiti o‘zgardi. Oxirgi yillarda ta’mirlash ishlarini talab darajasida bajarilmayotganligi sababli avtomobil yo‘llarida “ta’mirlanmay qolgan yo‘llar” oshib bormoqda. Shuning uchun hozirgi vaqtda avtomobil yo‘llarida qulay va xavfsiz harakat sharoitini ta’minlash uchun birinchi darajali vazifa “ta’mirlanmay qolgan yo‘llar”ni bartaraf qilish va ta’mirlash va saqlashning samarali texnologiyalarini ishlab chiqish hisoblanadi. Ko‘pchilik ushbu avtomobil yo‘llari tuzilmasi [4] talablari asosida «B» hisobiy guruh (o‘qqa tushadigan yuk 60-70 kN) avtomobillariga loyihalanib qurilgan, lekin bugungi kunda ushbu yo‘llarda harakat jadalligining o‘sishi bilan oqim tarkibida «A» hisobiy guruh (o‘qqa tushadigan yuk 100-110 kN) avtomobillarining harakati kuzatilishi, yo‘l tuzilmasi ko‘taruvchanligi pastligidan ko‘plab buzilishlar sodir bo‘lishiga olib kelmoqda. Natijada mukammal ta’mirlashga bo‘lgan talab muddatidan [5] oldinroq yuzaga kelmoqda. Bugungi kunda respublikada ta’mirlash ishlarining o‘z muddatida bajarilmasligi, qurilish materiallarining talabga javob bermasligi, zamonaviy texnologiyalarning etishmasligi, sohada malakali mutaxassislarga bo‘lgan talabning yuqoriligi va yo‘llarni saqlash ishlarining sifatsizligi kabi sabablar tufayli, “ta’mirlanmay qolgan yo‘llar” ko‘payib bormoqda va bu ko‘rsatkich umumiy foydalanishdagi yo‘l tarmog’ining 59 % ni tashkil qiladi [3]. Hozirgi avtomobil yo‘llarini ta’mirlash va saqlash ishlarini moliyalashtirish tizimi ushbu muammoni bartaraf qilishda talabga javob bermaydi. Chunki ajratilgan mablag’lar haqiqiy sarf-xarajatlarga muvofiq kelmaydi. Avtomobil yo‘llarini ta’mirlash va saqlash ishlarini moliyalashtirish amaliy ko‘rsatkichini 1991 yilgiga nisbatan solishtirganda 29,7 % ga kamayganligini ko‘rish mumkin
Mahalliy ahamiyatdagi avtomobil yo‘llari butun uzunligi bo‘yicha 15-40 % gacha, aholi zich bo‘lgan hududlarda 65-100 % gacha [6, 7] aholi yashash joylaridan o‘tadi. Yo‘llarning aholi yashash joylaridan o‘tgan bo‘lagida harakat sharoitining qulayligi yo‘lning boshqa bo‘laklariga nisbatan past, halokatlilik ko‘rsatkichi 8-10 marotaba yuqori [8, 9], halokatning og’irlik darajasi 1,6 marotaba katta bo‘ladi [9, 10]. Aholi yashash joylarida yo‘lning geometrik o‘lchamlarida me’yoriy talablarga mos kelmaslik holatlari ko‘p kuzatiladi. Bugungi kunda respublikada avtomobil yo‘llari tarmog’ining 51,7 % ini mahalliy ahamiyatdagi yo‘llar tashkil qilishi, yo‘l tarmog’ini takomillashtirish dolzarb masalalardan ekanligini anglatadi. 1.4. Avtomobil yo‘llarini ta’mirlash va saqlash texnologiyalarining rivojlanish yo‘nalishlari Mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish samaradorligi ko‘p jihatdan avtomobil yo‘llarining sifatiga bog’liq. Ta’mirlanmay qolgan yo‘llarning holati, shuningdek bizning yo‘llarimizning Evropa transport tizimiga kiritilishi yo‘llarni qayta tiklash masalasini juda muhim ekanligini belgilaydi. Yaqin vaqt ichida Evropa yuk tashish tizimiga kirish juda eskirgan qoplamali, yo‘l harakati xavfsizligi cheklangan va moliyaviy imkoniyatlarga ega bo‘lmagan yo‘llarga xizmat ko‘rsatish sharoitlari tufayli mumkin emas. XX asrning oxirida G’arbiy Evropa mamlakatlarida energiya narxlarining keskin ko‘tarilishi sharoitida faol ravishda joriy etila boshlangan asfaltbeton qoplamalarni tiklash texnologiyasini joriy etish orqali hozirgi sharoitda yo‘llarning ishlashini saqlab qolish va tiklash muammolarini hal qilish mumkin. Ushbu texnologiyalarni qo‘llash kerak, chunki kapital ta’mirlashga muhtoj bo‘lgan yo‘llarda an’anaviy texnologiyalar yordamida bartaraf etilmaydigan nuqsonlar paydo bo‘ladi. Qoida tariqasida, ta’mirlash va texnik xizmat ko‘rsatish hozirgi vaqtda qimmatbaho bitumdan yuqori bo‘lgan ta’mirlash materiallaridan foydalangan holda sirtni tozalash bilan cheklangan. Bundan tashkari, yo‘lda 10 sm gacha chuqurliklar paydo bo‘ladi, ularni faqat frezalash orqali olib tashlash mumkin. Qoida tariqasida, frezalash bilan sirtni qayta ishlash 4 yildan keyin takrorlanadi, bu yo‘lning qattiq sirtini saqlash xarajatlarini sezilarli darajada oshiradi. Yangi texnologiyalardan foydalanish nafaqat yo‘llarning samaradorligini tiklashga, balki energiya va materiallar sarfini sezilarli darajada kamaytiradi. Keyingi o‘n yillikda mavjud qoplamalarni yangilashga asoslangan texnologiyalar, yupqa qatlamli asfaltbeton qoplamalari texnologiyalari, bitum emulsiyalaridan foydalanadigan texnologiyalar yo‘llarning ishlashini saqlash va tiklashda ustuvor bo‘ladi. Ushbu texnologiyalarni ishlab chiqarishga joriy qilish uchun professional xodimlar va tegishli jixozlar kerak. Qurilish va yo‘l mashinalarining ishlab chikarish faoliyati ularning texnologik, texnik, iktisodiy va ergonomik ko‘rsatkichlaridan kelib chiqqan holda muayyan sharoitlarni hisobga olgan holda, ma’lum miqdorda qurilish ishlab chiqarish ishlarini bajarish uchun mashina va komplekslarni tanlashni o‘z ichiga oladi. Umuman olganda, muayyan sharoitlarda qurilish ishlab chiqarishining ko‘llaniladigan texnologiyalaridan qat’iy nazar, mashinalarni ishlab chiqarish va texnik ekspluatastiya qilish masalalarini samarali hal qilish mumkin emas. Avtomobil yo‘llarini qurishda asosiy texnologik jarayonlar yo‘l poyini tayyorlash, zarur qurilish materiallarini qazib olish va tayyorlash va ularni tashish, suv o‘tkazgichlari, yo‘l to‘shamalari, o‘tish joylari va obodonlashtirish elementlarini kurish hisoblanadi. Inshootlarning ishonchli ishlashini ta’minlashning asosiy vazifalari yo‘llarni yozgi va qishda saqlash, yo‘lni belgilash, obodonlashtirish, inshootning barcha elementlarini ta’mirlash va rekonstrukstiya qilishdir. Avtomobil yo‘llari qurilishini kompleks mexanizastiyalash va avtomatlashtirish uchun mashinalar tizimiga ularning texnologik maqsadi bilan belgilanadigan beshta asosiy mashinalar guruhlari kiradi: yo‘l poyini qurish uchun; yo‘l to‘shamasi va qoplamalarni qurish uchun; suv o‘tkazgichlarni (quvurlar, ko‘priklar va boshqalar) qurish va qiyaliklarni mustaxkamlash uchun; yo‘l-qurilish materiallari qazib olish va tayyorlash uchun; texnologik transport. Avtomobil yo‘llarini qurish texnologiyalarini rivojlantirishning boshqa muhim yo‘nalishlaridan yo‘l qurilish mashinalari ishchi organlariga ABT o‘rnatilganlaridan foydalanish hisobiga asosiy texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish va kompleks mexanizastiyalash hisoblanadi. Bunday mashinalar ishlar yuqori sur’atini va sifatini ta’minlashi mumkin, bu esa yo‘l qurilishida iqtisodiy samaradorlik oshishiga olib keladi. Ishni ishlab chiqarish texnologiyasini o‘zgartirish va rivojlantirish orqali, shu jumladan ilg’or mashinalarni, samaraliroq materiallarni, sifatni nazorat qilishning aniq va samarali vositalarini ko‘llash orqali ishlarni ishlab chiqarish uchun eng tejamli variantni tanlashni asoslash mumkin. Masalan, kuzatuv tizimlaridan foydalanish ma’lum bir ehtimollik bilan avtomatlashtirilgan rejimda kerakli tenglikni ta’minlashga imkon beradi. Yo‘l qurilishi narxining pasayishiga mahalliy yo‘l-qurilish materiallari, sanoat chiqindilaridan keng foydalanish, ishlarni oqilona tashkil etish, yil davomida ishlaydigan texnologiyalarga bosqichma-bosqich o‘tish bilan qurilish mavsumini uzaytirish, qurilishning maqbul bosqichlari, yangi yuqori samarali materiallar va konstrukstiyalarni ko‘llash orqali erishiladi. Avtomobil yo‘llarini qurish usullarini yanada takomillashtirish bir qator muhim muammolarni hal qilish bilan bog’lik bo‘lib, ular orasida eng muhim quyidagi muammolarni ajratib ko‘rsatish mumkin: - gruntlarning qurilish va texnik xususiyatlarini baholash usullarini ishlab chikish va ularni stementli materiallar va sirt faol, gidrofobizastiyalash va boshqa kimyoviy moddalarning ko‘shimchalari bilan mustahkamlash, drenajlash, gruntni eroziyadan himoya qilish uchun turli xil geosintetik materiallardan foydalanish va xk.; - mineral materiallar (chaqiqtosh, shag’al), boshqan mahsulotlar (shlak va boshqalar) va sanoat chiqindilarining tuzilishini, mustahkamligini, korroziyaga chidamliligini o‘rganish, ularni qo‘llash, foydalanish va xususiyatlarini baholash usullarini takomillashtirish;
- polimer, sirt faol, tuzilish hosil qiluvchi va boshqa kimyoviy moddalar ko‘shilishi bilan organik biriktiruvchi moddalar (bitum, qatron, emulsiya, bitum o‘z ichiga olgan jinslar) xususiyatlarini o‘rganish; organik bog’lovchilarni ishlab chiqarish va ulardan foydalanish usullarini takomillashtirish; - turli xil aralashmalardan asfaltbeton qoplamalarini qurish texnologiyasini ularning texnologik xususiyatlarini hisobga olgan holda takomillashtirish, mamlakatning turli tumanlarida yo‘l qoplamalarida asfaltbetonning xususiyatlarini o‘rganish; - noorganik bog’lovchilarni, kimyoviy ko‘shimchalarni o‘rganish (sovuqqa chidamli, plastifikastiyalovchi va boshqalar), har xil ekspluatastion sharoitlarda yuqori xizmat muddati bo‘lgan yo‘l betonini yaratish; - uzluksiz mustahkamlanadigan stementbeton qoplamalari va asoslarini, shu jumladan zichlanadigan betonni qurish texnologiyasini ishlab chiqish; - har tomonlama mexanizastiyalash, avtomatlashtirish va ilg’or texnologiyalar asosida zamonaviy asfaltbeton va stementbeton zavodlari, bitum va emulsiya bazalari, tosh maydalash zavodlarini yaratish; - yo‘l ishlari sifatini boshqarish uchun yuqori aniqlikdagi va samarali elektron qurilmalarni yaratish.
Mavzu:
Yo’llarni ta’mirlashda ishlatiladigan mashina va mehanizmlar ish unumdorligi
Reja.
1. Yo’llarni ta’mirlash
2. Mashina va mehanizmlar
Yo‘llarni saqlash yo‘l, yo‘l inshootlari va yo‘l uchun ajratilgan mintaqaga ularni butun yil davomida kerakli holatda saqlash maqsadida muntazam ravishda qarash va parvarishlash va barcha konstrukstiya elementlarining deformastiyalarini va shikastlarini tuzatish ishlarini o‘z ichiga oladi. Saqlash ishlarining to‘la hajmda va yuqori sifat bilan bajarilishi yo‘lning transport - foydalanish ko‘rsatkichining yomonlashish jarayonini sekinlashtiradi. Yo‘lning poyini saqlash bo‘yicha ishlar uning geometrik shaklini saqlash, turli suv yig’ish, suv qochirish va suv o‘tkazish qurilmalarini doimo ishga yaroqli holatda saqlash orqali yo‘lning poyi, yo‘l yoqalari va yonbag’irlarining mustahkamligini oshirishga qaratilgan. Yo‘ldan foydalanish tashkilotlari yo‘lning nomuvofiq tuproq va gidrologik sharoitlarga ega bo‘lgan qismlariga, erning qatlami ko‘pchigan joylariga, yo‘lning sun’iy sug’orish maydonlaridan o‘tadigan qismlariga alohida e’tibor bilan qarashni talab qiladi. Saqlash ishlarining vazifalari: bahor davrida yo‘lning poyi tuprog’ining qor va muzlarning eriganidan hosil bo‘lgan suvlar va sizot suvlar ta’sirida haddan ortiq namlanish darajasini pasaytirish; yoz davrida yo‘lning poyi (yo‘l yoqalarining, suv qochiradigan qurilmalarning va boshqalarning) tarkibiga kiruvchi elementlarni mayda deformastiyalari va shikastlanishi bilan bog’liq bo‘lgan ishlarni amalga oshirish; kuz davrida yo‘lning poyi haddan ortiq namlanishining oldini oladigan ishlarni amalga oshirish. Bahorda qatnov qismidagi va yo‘l yoqalaridagi, qor va muzlardan erigan suvlarning yo‘lning poyiga sizib o‘tishini kamaytirish, hamda muzlagan tuproqning erishini ta’minlash va suvlarni qochirish uchun (jadal erish davri boshlanguncha qadar) qatnov qismidagi, yo‘l yoqalaridagi va agar imkoni bo‘lsa yonbag’irlardagi qor va muzlarning olib tashlanishi lozim. Yo‘l uchun ajratilgan mintaqaning tashqi chegarasidagi suv qochiradigan ariqlarning o‘qi bo‘ylab qorda to tuproqqacha - eni 0,5-0,7 m dan kam bo‘lmagan o‘yiq-suv qochirgichlar qilinadi. Shu davrda suv o‘tkazuvchi inshootlar (quvurlar, kichik
76
ko‘prikchalar), zovurlarning og’izlari, ochiq novlar, quvursimon zovurlarni qor va muzdan tozalash ishlari amalga oshiriladi. Yo‘lning ko‘pchigan qismlaridagi suvlarni zudlik bilan qochirish ishlari amalga oshiriladi. Yo‘ldan foydalanish xizmati oqimga xalaqit beruvchi mayda to‘siq va emirishlarni o‘z vaqtida bartaraf qilish orqali suvlarning suv o‘tkazish inshootlarining og’zida, qatnov qismida, suv qochiradigan ariqchalarda turib qolishiga yo‘l qo‘ymasligi kerak. Bog’lanishsiz materiallar bilan mustahkamlangan yo‘l yoqalarida yo‘l to‘shamasining ostidagi va yo‘l yoqalaridagi muzlagan tuproq eriganda hosil bo‘ladigan suvlarning tezlik bilan chetlatilishini ta’minlovchi eni 0,25-0,5 m bo‘lgan suv chetlatuvchi ko‘ndalang o‘yiqlar qilinadi. O‘yiqlar yo‘l to‘shamasi chuqurligida shaxmat tartibida, kamida 4 m bo‘lgan ariqlarda, 40% dan kam bo‘lmagan nishablikda qilinadi. O‘yiqlarning qiyaliklarining quyi tarafida yo‘lning o‘qiga 10-20 burchak hosil qiluvchi tik belgilar qilinadi. ishlarni bajarishda maxsus mashinalardan, ekskavatorlardan va boshqa mexanizastiya vositalardan foydalaniladi. Harakat xavfsizligi bilan ta’minlash uchun yo‘lning o‘yiqlar yasalgan qismlari tegishli yo‘l belgilari bilan to‘siladi. Tuproq quritib bo‘lingandan so‘ng o‘yiqlarni yo‘l yoqalarini mustahkamlashda ishlatilgan material yoki zax qurituvchi tuproq bilan ko‘milib, talab qilingan me’yorda zichlantiriladi. Barcha ishlar bajarib bo‘lingandan so‘ng yo‘l belgilari echib olinadi. Bahor davrining so‘ngida, tuproq qurish boshlagan paytda suv qochirish inshootlarini va zovurlarni yot jismlardan va iflosliklardan tozalash ishlari amalga oshiriladi, suv yig’uvchi manbalarda va suv qochirish ariqchalarida qolgan suvlar chiqarib tashlanadi, suv o‘pirib ketgan joylar tekislanadi, yo‘lning poyi qirg’oqlari tuzatiladi, mustahkamlanmagan yo‘l yoqalari va yonbag’irlarning shikastlangan qismlari mayda o‘pirilishlar, emirilishlar va sel oqizib kelishi natijasida paydo bo‘lgan yot jismlardan tozalanib tekislanadi. Yo‘lning chim qatlami shikastlangan qismlariga qulay agrotexnik muddatlar ichida chim bostiriladi.
77
Yoz davrida suv manbalarini, yonbag’irlarni, yo‘l yoqalarini, yonbag’irliklarni yot jismlardan tozalanadi, tekislanadi va yozgi va traktor yo‘llarini, qatnov qismida ta’mirlash olib borilayotgan joylarni (zarur bo‘lgan hollarda) tekislanadi, mustahkamlovchi va muhofazalovchi inshootlarni ko‘zdan kechirilib sozlanadi. Bu davrda mustahkamlanmagan yo‘l yoqalarini tekislash, mustahkamlangan qatlamlarning ayrim shikastlangan qismlarini tuzatish, ayrim mustahkamlanmagan yo‘l qismlarini tekislash va mustahkamlanmagan yonbag’irlarning ayrim emirilgan joylarini tiklash ishlari amalga oshiriladi; ochiq novlarning, suv oqimlarining, suv qochirish ariqchalarining ayrim qismlari tubida 5% dan kam bo‘lmagan bo‘ylama qiyalik ta’minlanadigan qilib tozalanadi; qurituvchi moslamalarning mayda buzilishlari bartaraf qilinadi va boshqalar; yo‘l yoqalaridagi, yonbag’irlardagi va suv yig’ish manbalaridagi ajriq-chimlar o‘rib tekislanadi, butalar kesib tashlanadi. ajriq-chimlarni, ayniqsa begona o‘tlarni o‘rib-tekislash ishlari yaqin-atrofdagi ekinzorlarga ziyon etkazmaslik uchun bunday o‘tlarning gullash davridan oldin amalga oshiriladi. Bunday joylarda madaniy o‘tlarni ekish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Begona o‘tlarga qarshi kimyoviy vositalar bilan kurashish tuman sanepidstanstiyasi bilan kelishilgan holda amalga oshiriladi. Kuz davrida tuproqlarning yog’ingarchilik oqibatida namlanish darajasini kamaytirish va kelgusi yilning bahorida haddan ortiq namlanib ketish darajasini kamaytirish uchun suv o‘tkazuvchi qurilmalarning og’zi va suv qochiruvchi ariqchalarni (ariqchalarni) muntazam ravishda begona jismlardan tozalab boriladi va yozgi va traktor yo‘llarini, mustahkamlanmagan yo‘l yoqalarini qishdan oldingi tekislash ishlari amalga oshiriladi. Murakkab tuproq - iqlim sharoitlariga ega bo‘lgan, ayniqsa erning ko‘pchish xavfi bo‘lgan yo‘l qismlaridagi mustahkamlanmagan yo‘l yoqalariga avtomobillarning kirishi cheklanadi. Yo‘l xizmati bu davrda ham, bahordagi kabi yo‘l uchun ajratilgan mintaqadan chorva mollarini haydab o‘tish va boqish maqsadida foydalanishlarini oldini olish lozim.
|
