O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
JIZZAX POLITEXNIKA INSTITUTI
Sirtqi bo’lim Yo’l muhandisligi yo’nalishi
4-Kurs 674-20 Guruh
Talabasi Zaripbayev Nurlibekning
Avtomobil yo’llarini obodonlashtirish va jihozlash Fanidan
REFERAT
Qabul qildi : Urishbayev.E.E
Jizzax-2024
Mavzu:
Avtomobillardan chiqadigan zaharli gazlarning ta’sirini kamaytirish chora tadbirlarini ishlab chiqish
Reja.
1. Atrof-muhitni ifloslantiruvchi kuchli manba
2. Atrof-muhitning termal ifloslanishi
3. Avtomobillardan havoga chiqariladigan is gazi
Transport-yo‘l majmuasi atrof-muhitni ifloslantiruvchi kuchli manba hisoblanadi. 35 million tonna zararli chiqindilarning 89 foizi avtomobil transporti va yoʻl qurilishi korxonalari chiqindilari hisoblanadi. Suv havzalarining ifloslanishida transportning roli katta. Bundan tashqari, transport shaharlardagi shovqinning asosiy manbalaridan biri bo'lib, atrof-muhitning termal ifloslanishiga sezilarli hissa qo'shadi.Rossiyada avtomobil transportidan chiqadigan chiqindilar yiliga 22 million tonnani tashkil qiladi. Ichki yonish dvigatellarining chiqindi gazlari 200 dan ortiq turdagi zararli moddalarni o'z ichiga oladi, jumladan kanserogen. Neft mahsulotlari, shinalar va tormoz prokladkalarining eskirgan mahsulotlari,quyma va changli yuklar, muzdan tozalash vositasi sifatida ishlatiladigan xloridlar yo'l chetlari va suv havzalarini ifloslantiradi kunda insoniyat sivilizatsiyasini mashinasiz tasavvur qilish qiyin Rivojlangan mamlakatlarda u nafaqat asosiy vosita, balki kundalik hayotning bir qismiga aylandi. Insonning harakat erkinligiga bo'lgan tabiiy istagi, ishlab chiqarish faoliyati va xizmat ko'rsatish sohasidagi funktsiyalarning murakkablashishi va nihoyat, katta shaharlarda, shahar aglomeratsiyalarida hayotning o'zi - bularning barchasi shaxsiy foydalanish uchun avtomobillar sonining ko'payishiga olib keladi yuk tashish hajmini oshirish.
Shu bilan birga, motorizatsiya tushunchasi harakatni ta'minlaydigan texnik vositalar to'plamini o'z ichigaoladi avtomobil va yo'l. Biroq, fan-texnika taraqqiyoti yutuqlari odamlarga nafaqat foyda, balki zarar ham keltiradi.Siz hamma narsa uchun to'lashingiz kerak deydi qadimgi donolik.Avtomobil uchun to'lov - bu bizning sog'ligimiz, hayotimiz.Bu yo'l-transport hodisalari,baxtsiz hodisalar ehtimoli.Bu chiqindi gazlar, transport shovqinlari va boshqa jismoniy ta'sirlar bilan atrof-muhit ifloslanishidan zararning muqarrarligi.Ulardan hamma odamlar, hatto hech qachon mashina ishlatmaydiganlar ham azob chekishi kerak.Va nafaqat odamlarga - butun tabiatga.Atrof-muhitga bu zararli ta'sirlarni yaratadi, albatta, yo'l emas,balki avtomobil.Yo'l atrof-muhitni avtomobildan himoya qiladi.Dizayn muhandisi, quruvchi, operatorning vazifasi bu himoyani yanada samarali va arzonroq qilishdir.Biz mashinasiz yashashga undamaymiz.Biz faqat 20-asrning ushbu yutug'i uchun to'lashimiz uning foydasiga ko'proq mos kelishini xohlaymiz.Bugungi kunda O‘zbekiston ko‘chalarida 4 milliondan ziyod mashina harakatlanmoqda.Bugungi kunda O‘zbekistonda har yetti kishiga bittadan avtomobil to‘g‘ri keladi.Ya'ni,O‘zbekiston ko‘chalarida 4 milliondan ziyod mashina harakatlanayapti.Bundan tashqari, avtomobil shovqini zararli tovushdir.O‘zbekistondagi yirik shaharlar aholisining 60 foizdan ortig‘i bugungi kunda xuddi shunday zararli shovqindan aziyat chekadi,Biz nafas oladigan havo - atmosferani tashkil etadigan qatlamlar har qaysisi o‘zining muayyan vazifasiga ega.Masalan, ozon qatlami barcha tirik organizmlarni nurlanishdan saqlaydi. Quyosh nurlari ta'sirida kislorod, azot oksidi va boshqa gazlar ishtirokida hosil bo‘lgan ozon kuchli ultrabinafsha nurlarni o‘ziga yutib, tirik organizmlarni uning salbiy ta'siridan himoya qiladi.Avtomobillardan havoga chiqariladigan is gazi esa ozonning yemirilishiga sabab bo‘ladi. Mutaxassislarning hisob-kitobiga ko‘ra, havoni ifloslantiradigan asosiy antropogen omillar ro‘yxatida avtomobil transporti birinchi o‘rinni egallaydi.Ya'ni umumiy zararning 40 foizi Yer yuzida harakatlanayotgan avtomobillar hissasiga to‘g‘ri keladi.Qolgan zararning 20 foizi energetika sanoati, 14 foizi korxona va tashkilot ishlab chiqarishi, 26 foizi qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi, maishiy kommunal xo‘jaligi va boshqa sohalardan yetkaziladi.Shuning uchun mutaxassislar avtomobilni "g‘ildirakli kimyoviy fabrika" deb atashadi.Dunyoning eng ilg‘or, rivojlangan davlatlarida tashqi muhitning ifloslanishi avtomobil dvigatellari chiqarayotgan zaharli moddalar tufayli yuz beradi.Yaponiyada avtomobillarning ko‘pligidan ko‘cha harakatini boshqaradigan politsiya xodimi har ikki soatda kislorod niqobini almashtirib turishga majbur bo‘lar ekan.Mashina motori chiqargan gaz tarkibida uglerod oksidi, karbonat angidrid, aldegidlar, azot oksidi, qo‘rg‘oshin birikmalari bo‘lib, ular nafaqat atrof-muhit sofligiga putur yetkazadi, balki inson salomatligi uchun ham koni ziyon hisoblanadi. Uglerod oksidlari qondagi gemoglobin bilan birikib, uning kislorod tashish xususiyatini kamaytiradi, qo‘rg‘oshin birikmasi esa nafas yo‘llari orqali organizmga o‘tib, yurak-qon tomirlari faoliyatiga jiddiy shikast yetkazadi.Bitta avtomobil bir kunda 10-12 litr benzin yonilg‘isi ishlatib, atmosfera havosiga 25 kilogrammcha zararli kimyoviy birikmalarni chiqaradi. Bir yil davomida "ishlagan" avtomobil 4 tonnadan ortiq kislorodni yo‘qotishga "hissa" qo‘shadi.Statistik ma'lumotlarga ko‘ra, inson bir sutkada o‘rtacha 1,5 kilogramm oziq-ovqat, 2,5 litr suv iste'mol qiladi.Odam o‘pkasi esa bir sutkada 13 kubometr havoni yutib chiqaradi. Bu butun bir boshli temir yo‘l sisternasi hajmiga teng. Odam ovqat yemasdan bir oy, suvsiz uch kun yashashi mumkin. Biroq havosiz ikki-uch daqiqadan ortiq yashay olmaydi.Qolaversa, transport vositalaridan chiqadigan is gazi o‘simlik va hayvonot dunyosi, suv va tuproqni ham baravar zararlaydi. Ifloslangan havo ta'sirida o‘simliklarda modda va energiya almashinuvi buziladi, ekinlar va mevali daraxtlar kamhosil bo‘lib qoladi.Bugina emas, is gazi tabiatdagi fotosintez jarayoniga ham salbiy ta'sir o‘tkazishi aniqlangan.Aslida is gazining ham atmosferada o‘z o‘rni, vazifasi bor. Ya'ni kimyoviy formulasi SO2 bo‘lgan mazkur modda yerdagi haroratni me'yorda ushlab turadi, uni ramziy ma'noda sayyoramizning ko‘rpasi, deyish mumkin.Is gazining atmosfera havosi tarkibidagi ulushi 0,3 foizni tashkil qiladi, ammo bu turg‘un miqdor emas, mavsumga bog‘liq ravishda o‘zgarib turadi.Olimlarning aniqlashicha, hozirgi davrda is gazi miqdori inson omili ta'siri bilan bir yilda o‘rtacha 22 milliard tonnadan ortiqni tashkil qiladi".Benzinning to`liq yonmasligi natijasida azot,oksidi oltingugurt dioksidi uglerod oksidi va o`simliklar barglariga zarar yetkazuvchi zarrachalar chiqadi.O`simliklarning o`sishi va morfologik xususiyatlariga avtomobil chiqindilaridan ajralib chiqadigan og’ir metallarning ta’sir qilishi mumkin.Avtomobillarning changlari egzoz gazlaridan shuningdek avtomobillarning yo`llarda harakatlanishi natijasida paydo bo`ladi chang bu tashvishlanishning yana bir sababidir chang faqat avtomobillarning yo`llarida harakatlanishi natijasida paydo bo`ladi.Biroq shu bilan birga muammo paydo bo`ldi juda ko`p miqdordagi transport vositalari globala miqyosda ekologik vaziyatning yomonlashuviga olib keldi shuning uchun ham bugungi kunga ekologik transport turlarini olib kirish hamda ulardan foydalanishni tavsiya beraman ular zararsz ekologik toza transport turiga kiradi.Energiya chiqarish uglevodorodlarni yoqish bilan bog’liq bo`lmagan har qanday transport ekologik toza deb atash mumkin.Elektr transport asosiy muamosi batareyalardir ular allaqachon elektr transport vositalarini ommviy ishlab chiqarish uchun yagona cheklovdir.Shunday qilib atrof muhitining ekologik holatining o`zgarishiga olib keluvchi asosiy ko`rsatkichlar bular transport vositalari, sanoat korxonalari hamda ulardan chiqayotgan og’ir mettallarning zarrachalari bilan belgilanadi.Sanoat korxanalaridan atrof muhitga tashlanadigan va ishlab chiqariladigan kimyoviy moddalar.Atrof-muhitga 7 mlrd. tonnaga yaqin tushadigan sanoat korxonalari chiqindilariga asosan:uglerod oksidlari (SO, SO2);oltingurgut oksidlari(SO, SO2); vodorod oltingurguti (H2S); azot oksidlari (NO, NOx); ammiak (NH3); inert gazlardan: frionlar (SN3ClF, C2H4ClF); vodorod ftorid (HF); uglevodorodlar (CH4, SnN2+2n), og'ir metallar temir (Fe), qurg'oshin (Pb), nikel (Ni), simob va boshqalar.Ularni birnecha mingdan ortiq turlari mavjud. Atrof-muhitganga ta'siri bo'yicha sanoat korxonalari chiqindilarini miqdori bo'yicha: energetika (31%);avtomobilsozlik (24%);metallurgiya (14%);qurilish materiallari sanoati (11%); rangli metallurgiya (7%); neftni qaytaishlash (5%); kimyo sanoati (4%) va qolganlari boshqa tarmoqlarga tug'ri keladi.Hozirgi dunyo mamlakatlarini ham tashvishga soladigan muomalardan biri bu ekologiyaning o`zgarishi hamda atrof muhitning ifloslanishiga olib keladigan sabablardan biri bu ifloslanishning yuzaga keltirib chiqaruvchi sabablardir bularga asosan transport sohasining rivojlanib ketopyotganligi hamda bizning hududimizda sanoat korxonalarining rivojlanib borayotgani ham salbiy ta’sir ko`rsatayapdi.Shuning uchun ekologik toza transport vositalaridan foydalanish hamda sanoat korxonalarining ifloslantiruvchi ta’siri kamyatirish kerak.Og’ir mettallarning ta’siri kamaytirish chorallarini ko`rib chiqish kerak bundan tashqari avtomagistral yullarning atrofining ifloslanishiga qarshi yashil o’simliklardan foydalanish yoki bolmasa ifloslangan joylarda mikroorganizmlar faoliyatini yaratish xususan ularning yani og’ir mettalar bilan ifloslangan hududlarda mikroorganizmlar shtamini yaratish kerak.Shunda atrof muhitning ifloslanishi nafaqat tobora kuchayib ketayapdi bizning hududimiz ifloslanish boyicha dunyoda yomon ko`rsatkichlarni egallayotgani ham achinarli holatlardan biridir.
Mavzu:
Intellektual transport tizimi haqida ma’lumot
Reja.
1. Intellektual transport tizimi
2. Avtomobillar parkining ortib borishi yo‘l
3. Shaxsiy transport tizimlarini boshqarish
Transport intellektual tizimlari – boshqarish, axborot kommunikatsion texnologiyalarning transport infrastrukturasi bilan integratsiyasi. U transportning barcha turlarini qamrab oladi va transport tizmining barcha tarkibiy qismi o‘zaro dinamik ta’sirini inobatga oladi. Agar transport tizimi qimmatli ma’lumotlarni olish uchun tizimdagi ma’lumotlar barcha manbasini bog‘lay olsa samarali hisoblanadi. Bu ma’lumot transportdan foydalanuvchilar va operatorlar tomonidan boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun muhim hisoblanadi. Transport intellektual tizimlarining potensiali ularning transportning turli rejimlarida keng ishlatilishida namoyon bo‘ladi.
Avtomobillar parkining ortib borishi yo‘l harakati samaradorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, sarf xarajatning ortishiga olib keladi va yo‘l transport xodisasi sodir bo‘lish ehtimolini oshiradi. Yo‘l oqimini boshqarish tizimining samarasizligi (tirbandlikdan yo‘lovchilarning vaqt yo‘qotishi, yonilg‘i sarfi va ekologik zarar) tufayli yiliga katta zarar ko‘rilmoqda.
Transportdan samarali foydalanish sohasida transport tizimlarini intellektuallash dunyoda istiqbolli yo‘nalishlardan xisoblanadi. Intellektual transport tizmilarini qo‘llash mos transport infrastrukturasini, zamonaviy axborot-kommunikatsion texnologiyalarni qo‘llab transportni samarali boshqaruvchi mutaxassislarni talab etadi.
Intellektual transport tizimlari yaratishda matematik modellar ko‘plab turdagi tizimlarga qo‘llaniladi, masalan:
Shaxsiy transport tizimlarini boshqarish uchun matematik modellar;
Yo‘l harakatini boshqarish uchun matematik modellar;
O‘rmon tizimlarini boshqarish uchun matematik modellar;
Ko‘p marshrutli transport tizimlarini boshqarish uchun matematik modellar;
Vaqtli tizimlarni boshqarish uchun matematik modellar. Matematik modellar tizimni o‘rganish, optimallashtirish, qo‘llab-quvvatlash va boshqa maqsadlarga erishishda foydali bo‘ladi. Yo‘l harakatini boshqarish uchun matematik modellar o‘zgaruvchan miqdorlarning, o‘zaro bog‘lanishlarining va boshqa parametrlarning yo‘l harakatidagi ta’sirini hisoblashga imkon beradigan matematik modellar tahlil qilishni o‘z ichiga oladi. Bu modellarni quyidagi turlarga bo‘lishi mumkin:
Kinematik modellar: Yo‘l harakatida qaysi obyektning qanday harakat qilishini ifodalaydi. Bu model mobaynida yo‘l uzunligi, tezlik, tezlik o‘zgarishi, qo‘shimcha yuk, o‘zo‘ziga xos kuch va bosimni hisoblash uchun ishlatiladi.
Dinamik modellar: Yo‘l harakatida qaysi obyektning qanday kuchlarni yoki momentlarni yaratishini tushunishga yordam beradi. Bu model yukning hajmi, tashish va tortishning siyosati, tezlikning o‘zgarishi, jinsning hajmi va boshqa bir nechta parametrlarga qarab ishlatiladi.
Real vaqtli modellar: Bu modellar, yo‘l harakatida kuzatiladigan tizimning holatini o‘rganish uchun yaratiladi. Ushbu modellar bilan bir necha parametrlar yoki tizimning harakati tasvirlangan vaqtida aniqlanadigan harakatlar kuzatiladi.
Yo‘l harakatini boshqarish uchun matematik modellar tizimlarning ishlashini optimallashtirish, qo‘llab-quvvatlash va yangi tizimlar yaratishda juda foydali bo‘ladi. Yo‘l harakatini boshqarish uchun matematik model, avtomobillar, yo‘llarni va yuzaga keladigan ko‘rsatkichlar (masalan, shovqin) orasidagi o‘zaro aloqalarni hisoblashga yordam beradi. Bu modellar yurish tezligi, yo‘l turi, transport vositalari soni, shovqin yo‘nalishi, kengligi va yuqori darajadagi aholi soni kabi ko‘plab o‘zgaruvchilarni hisobga oladi.
Quyidagi turli modellar ko‘plab marshrutli transport tizimlarini boshqarish uchun ishlatiladi:
Uy vaqtida qo‘llanish tartibi modellari: Uy vaqtida qo‘llanish tartibi modellari, avtobuslar yoki avtomobillar kabi ko‘plab transport vositalari orqali yo‘l bosimini pasaytirish uchun ideal qo‘llanishni aniqlaydi. Bu modellar avtobuslar uchun optimal tartibni aniqlashda ishlatiladi.
Yo‘lovchilik modeli: Yo‘lovchilik modellari, transport vositalari qo‘shimchasini tashkil qilish, marshrutlarni qayta qurish, joyni tanlash va ko‘plab yaratilgan strategiyalarga binoan transportni tashkil qilishni aniqlaydi.
Yo‘l bosimi modeli: Yo‘l bosimi modellari, yo‘lning bosimi, ko‘p transport vositalari vaqtida qo‘llanilishi kabi ko‘plab parametrlar hisoblanadi. Bu modellar, transport tizimining ishlashini tushunishga va bosimi optimallashtirishga yordam beradi.
Vaqt modellari: Vaqt modellari, transport vositalarining yo‘nalishini, ko‘plab transport vositalari uchun ideal vaqt tartibini va birinchi marshrutdagi transport vositalari uchun optimal vaqt tartibini aniqlaydi. Bu modellar transport tizimini boshqarishda qo‘llaniladi. Yo‘l harakatini boshqarish uchun algoritm quyidagi tartibda amalga oshiriladi: Yo‘l xususiyatlarini aniqlash: Yo‘l turi, ko‘rsatkichlar, to‘xtovchi joylar, yuqori darajadagi aholi soni, to‘xtovchi joylar kabi xususiyatlarni hisobga olmoq kerak. Transport vositalari tavsifini aniqlash: Transport vositalarining sifati va xususiyatlari, yurish tezligi, transport vositalari soni va boshqa faktorlarni hisobga olish kerak.
Yo‘l ko‘rsatkichlarining kuchini hisoblash: Yol ko‘rsatkichlarining qat'iylik koeffitsientini va avtomobillarning yurish tezligini hisoblash kerak. Bu formula quyidagicha ko‘rsatiladi: Avtomobillarning yurish tezligini hisoblash: Avtomobillarning yurish tezligi oldingi transport vositalari soni, yuqori darajadagi aholi soni va shovqin yo‘nalishiga bog‘liq bo‘lishi mumkin. Bu formula quyidagicha ko‘rsatiladi: Aholi soni o‘zgarishini hisoblash: Aholi sonining o‘zgarishi ko‘rsatkich, joriy aholi soni va maksimal aholi soniga bog‘liq bo‘lishi mumkin. Bu formula quyidagicha ko‘rsatiladi: Natijaviy keltirishlar: Natijaviy keltirishlar, masalan, yo‘l harakatini yaxshilash, ko‘rsatkichlar tuzatish, transport vositalari taqsimoti va yaxshi ko‘rsatuvchi avtobuslar sonini optimallashtirish kabi muhim maqsadlarni amalga oshirishni o‘z ichiga oladi.
|
