TATU Farg’ona filliali axborat
xavfsizligi yo’nalishi Oxunov
Samandar
OROL FOJEASI
REJA:
• 1.OROL DENGIZI HAQIDA
• 2.OROL FOJEASI SABABLARI
• 3.OROL FOJEASI OQIBATLARI
20XX
presentation title
2
Orol dengizi
–
Oʻrta Osiyodagi
eng katta berk
koʻl
.
Maʼmuriy jihatdan Orol dengizining
yarmidan
koʻproq janubi-gʻarbiy qismi
Oʻzbekiston
, shimoli-sharqiy
qismi
Qozogʻiston
hududida joylashgan.
Oʻtgan asrning 60-yillarigacha Orol dengizi
maydoni orollari bilan oʻrtacha 68,0 ming km² ni tashkil etgan. Kattaligi jihatidan
dunyoda
toʻrtinchi (
Kaspiy dengizi
, Amerikadagi
Yuqori
koʻl
va
Afrikadagi
Viktoriya
koʻlidan keyin),
Yevrosiyo materigida
(Kaspiydan keyin) ikkinchi
oʻrinda edi. Dengiz shimoli-sharqdan janubi-gʻarbga choʻzilgan, uz. 428 km, eng keng joyi
235 km
(45° shahrik.) boʻlgan.
Havzasining maydoni
690 ming
km², suvining hajmi 1000
km³, oʻrtacha chuq. 16,5 m atrofida oʻzgarib turgan. Havzasining kattaligi uchun dengiz
deb atalgan. Orol dengizi yuqori
pliotsenda
Yer poʻstining egilgan yeridagi botiqda
hosil
boʻlgan. Tubining relyefi (gʻarbiy qismini hisobga olmaganda)
tekis
. Orol dengizida
juda ko
ʻp
yarim orol
va
qo
ʻltiqlar
bo
ʻlgan.
Shimol qi
rgʻoklarida
eng katta qo
ʻltiqlaridan
Chernishev
, Paskevich, Sarichig
ʻanoq, Perovskiy, janubi-sharqiy va sharqiy qirgʻoqlarida
Tushbas, Ashshibas,
Oqsagʻa, Suluv va
boshqa,
Amudaryo
bilan
Sirdaryo
quyiladigan joylarida
Ajiboy
, Tolliq,
Jiltirbas
qoʻltiklari,
Qulonli va
Moʻynoq
yirik yarim orollari bo
ʻlgan. Orol dengizida qadimdan suv sathi goh
koʻtarilib, goh pasayib turgani maʼlum.
20XX
presentation title
3
Ekologik fojia Orolbo‘yi havzasida yashovchi ko‘p millionli aholining turmush
tarziga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Masalaning yana bir jihati shundaki, bu ekologik
tanazzul bir-biriga uzviy bog‘liq, xalqaro ahamiyat kasb etuvchi ijtimoiy-iqtisodiy
muammolarning yaxlit va murakkab majmuasini vujudga keltirdi. Natijada butun
avlod ko‘z
o‘ngida bir paytlar ochiq suv havzalari ichida kattaligi jihatidan dunyoda
to‘rtinchi o‘rinda turgan Orol, qariyb, o‘lik dengizga aylandi. Qurib qolgan dengiz
tubida 5 million gektardan ziyod ekologik fojia o‘chog‘idan iborat yangi Orolqum
cho‘li paydo bo‘ldi va tutash hududlarga tuz-qumli bo‘ron tarqatuvchi xavfli makon
yuzaga keldi.
Bu yerdan havoga ko‘tarilayotgan changli bo‘ronning ta’sir doirasi 500
kilometrdan ham oshayotgani Orol fojiasi juda keng qamrovli ekanidan dalolat.
Har yili Orol¬qumdan atmosferaga 100 million tonnagacha chang ko‘tarilayotir.
O‘tgan asrning 80-yillaridan boshlab bu yerdagi chang bo‘roni davomiyligi
yiliga 90 kundan ham ortiq ortiq ekani mutaxassislar tomonidan e’tirof
etilmoqda.
20XX
presentation title
4
Hozirgi kunda sayyoramizda inson faoliyatining salbiy ta’siri natijasida atrof muhitda
sezilarli o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. Jumladan, iqlim o‘zgarishlari,
turli
xildagi
tabiiy
ofatlar
yer
sayyorasining
barcha kengliklarida sezilmoqda. Oqibatda o’rmon bilan qoplangan maydonlar
qisqarmoqda, atmosfera, suv va litosfera ifloslanmoqda.
Tabiiy muhit holatining inson ta’sirida o‘zgarishi, jonli va jonsiz komponentlarga kuchli
antropogen ta’sir mahalliy, mintaqaviy va umumjahon ekologik muammolarni keltirib
chiqaradi. Jumladan, shu kabi ta’sirlar natijasida mintaqadagi ekologik inkirozning eng
xavfli nuqtasi hisoblangan "Orol muammosi” vujudga keldi.
Mintaqada cho‘llanish jarayoni tezlashishi o‘simlik va hayvonot dunyosi
xilma-xilligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Orol bo‘yidagi sanitar va ekologik
vaziyat tobora murakkablashib borayotir. Yuqumli va boshqa kasalliklarga
chalinish ko‘paymoqda.
O‘zbekiston Respublikasi tashabbusi bilan Orol bo‘yi mintaqasi uchun
Birlashgan Millatlar Tashkilotining inson xavfsizligi bo‘yicha ko‘p
tomonlama sheriklik Trast fondi tuzildi. So‘nggi uch yil ichida Orol
bo‘yi xududida o‘rmonzor barpo etish maqsadida ikki million gektarga
yaqin yer maydoniga suvsizlikka chidamli daraxt ekildi va bu jarayon davom
ettirilmoqda.
Hozirgi kunda davlatimiz tomonidan amalga oshirilayotgan ishlar atrof-
muhit xolatini yaxshilash, tabiiy resurslar degradatsiyasining oldini
olish, hayvonot va o‘simlik dunyosi ko‘payishi va tarqalishi uchun
qulay ekotizim shakllanishini ta’minlaydi. Cho‘l o‘rmoni maydoni va
biologik xilma-xillik kengayishi mintaqada iqlim o‘zgarishi
yumshashiga imkon beradi.
20XX
presentation title
6
Keyingi geologik davrda
Sariqamish
va
Oʻzboʻy
orqali Orol dengizi suvi vaqt-
vaqti bilan Kaspiyga quyilgan, suv sathi ancha baland bo
ʻlib, jan.vajan.-
sharqidagi bir necha ming
km² maydonli sohil suv ostida boʻlgan. Orol
dengizi unchalik chuqur emas. Chuqur joylari Orol dengizining
gʻarbiy
qismida.
Qoraqalpogʻistonning
shimoliy
qismi
Ustyurt
tegisligi yonida chuqurligi 69 m gacha yetgan.
Koʻlning sayoz joylari uning janubiy, janubi-sharqiy va sharqiy qismlariga toʻgʻri
kelgan.
Orol dengizi qirgʻoklarining morfologik tuzilishi juda murakkab. Ular bir- biridan
ba
ʼzi xususiyatlari bilan farqlanadi. Shimoliy qirgʻogʻi baland, ayrim yerlari past,
chuqur qo
ʻltiqlar bor. Sharqiy qirgʻogʻi past; qumli, juda koʻp mayda qoʻltiq va orollar
bo
ʻlgan. Janubiy qirgʻogʻi
Amudaryo
deltasidan
hosil
boʻlgan.
20XX
presentation title
7
Tabiatimizni asrash, uni muhofaza qilish, tabiatdan oqilona foydalanish
va jamiyatda ekologik madaniyat va ekologik ongni rivojlantirish nafaqat
tabiatni muhofaza qilish organlari ishi, balki shu zaminda yashayotgan
har bir insonning ona Vatanimizga, uning tabiatiga bo‘lgan farzandlik
burchidir.
20XX
presentation title
8
Bu haqda quyidagi ma’lumotlar fikrimizni isbotlaydi. Oxirgi 40-45 yil
davomida Orol dengizi sathi 22 metrga pasayib ketdi, akvatoriya
maydoni 4 martadan ziyodga kamaydi, suv hajmi 10 baravargacha
(1064 kub km dan 70 kub km) kamaydi, suv tarkibidagi tuz miqdori 112
g/l gacha, Orolning sharqiy qismida esa 280 g/l gacha yetdi. Orol
dengizi deyarli "o’lik” dengizga aylandi. Qurib qolgan tubi maydoni 4,2
mln. gektarni tashkil etib, tutash hududlarga chang, qum-tuzli
aerozollarini tarqatish manbaiga aylandi. Bu yerda har yili atmosfera
havosiga 80 dan 100 mln. tonnagacha chang ko‘tariladi. Shu bilan bir
vaqtda, Amudaryo va Sirdaryoning deltalarida yerlarning tanazzulga
uchrashi va cho‘llashish sur’atlari o‘sib bormoqda.
Orol va Orolbo‘yi muammosini yechishdagi uchta asosiy yo‘nalishlar ya’ni,
birinchidan, ichimlik suvini quvurlar orqali aholiga yetkazib berish bilan
hududning sanitar-epidemologik ahvolini yaxshilashga, shuningdek, yer
osti chuchuk suvidan foydalanishga ham e’tibor qaratildi. Sog‘liqni saqlash
va sanitariya xizmati darajasini keskin yuqoriga ko‘tarish zarurligi
uqtirildi; ikkinchidan, dengizning qurigan janubiy qirgoqlarida sun’iy
damba qurib, delta eksosistemasini doimiy suvlashtirish yo‘li bilan "Yashil
kamar” hosil qilish; uchinchidan, dengizni o‘zini sahlash. Uni saqlash
uchun unga sistematik ravishda ko‘p miqdorda suv yuborib turish kerakligi
va bundan tashqari Orolni qurigan tubida saksovulzorlar barpo etish
natijasida qum ko‘chishi, chang ko‘tarilishini oldini olinishi mutaxassislar
tomonidan ta’kidlandi.
20XX
presentation title
10
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA
WEB-SAYTLAR RO‘YXATI:
1
.Boltayev B., Azamatov A., Asqarov A.,
Sodiqov M., Azamatova G. O’zbekiston
tarixi. Umumiy o‘rta ta’lim
maktablarining 11-sinfi uchun darslik.
Toshkent: “Cho‘lpon” nomidagi NMIU,
2015. – 160 b.
2
.
https://www.w3resource.com/o’zbekis
ton
tarixi/
3
.arxiv.uz sayti
| 